r van Handke
H
Berio oogst aandacht
voor zijn composities
Concertgebouw
orkest virtuoos
in Bartók
Mi
vn
Oprecht als Giselle,
te oud als danseres
Angstige taalfoltering
in Ka si
Isotopen op zaterdag uitstekend
politiek toneel bij Sater
„Wij tegen de N-Bom” trok ongekende belangstelling
'llh
Zanger Hathaway
overleden
Mobiliseren
I
Rotterdamse muziekweek wat stroef verlopen
Arca-theater uit
België met
onconventioneel toneel
Balletster Alonso spreekt als Rubinstein aan
11
KUNST
MAANDAG
1 5
JANUARI
19 7 9
J,00
1,00
135
J.00
r,5o
i,oo
r,so
1,00
>,oo
>,oo
1,50
r,50
r,50
>,00
1,50
>,00
>,00
1,00
>,00
F,50
>,95
>,95
1,50
1,00
F.50
5,00
5,00
5,00
5,00
1,95
5,00
5,00
5,95
2,50
5,00
1,50
(Van onze kunstredactie)
AMSTERDAM. „Als mijn kleinzoon van
vier jaar later volwassen is, zal hij trots zijn
dat ik hier in Amsterdam ben opgetreden. Wij
kunstenaars zijn erg gevoelig. Mijn beroep is
de glimlach te brengen. Er zou veel meer
j gelachen moeten worden en minder gehuild”.
Zaterdag gaf de fabuleuze en wereldvermaar-
de Russische clown Popov met veel mimiek,
I grimassen en grappen lucht aan zijn bood-
schap tijdens een ge3mproviseerde persconfe
rentie in de Amsterdamse Rai tijdens de cultu
rele manifestatie „Wij tegen de neutronen
bom. Ruim zesduizend mensen, die beslag op
een toegangskaartje hadden kunnen leggen,
demonstreerden er door hun aanwezigheid
samen met Popov en nog 300 andere kunste
naars hun afschuw van het neutronenwapen.
I
Manifestatie vormt krachtig
beroep op publieke opinie
1
KO VAN LEEUWEN
Organisatorisch liep de week niet vlek
keloos. Er ontstonden nogal wat moeilijk
heden met de techniek in de Doelen (film
vertoning en presentatie elektronische
muziek), zodat enkele programmaonder
delen niet doorgingen. Bovendien had de
werkgroep Hedendaagse Muziek op meer
deelname gerekend, zeker van de kant van
de Nederlandse conservatoria, waar men
voor een persoon als Berio toch onmiddel
lijk de oren dient te spitsen. Toch viel in
het algemeen de belangstelling op het vrij-
dlagavondconcert door het Rotterdams
Philharmonisch Orkest en bij de work
shop op zaterdagmiddag mee. Er zat flink
wat publiek.
„Ik wil door het publiek worden ver
staan”, aldus Berio. Het is 70 langzamer
hand een gevleugeld woord van hem ge-
worden. En daarmee raakt Berio precies
de kern van de zaak: de moderne muziek
en haar uitvoering nu. Hoewel Berio zich
uitzonderlijk welwillend opstelt, blijft hij
voor de meesten van ons toegankelijker in
zijn woorden dan in zijn muziek. Door zijn
verdriet en haar dood; in de tweede acte,
als Willis de geest van een gestorven
meisje licht, haast doorschijnenden
ontroerend teder.
Het is niet te ontkennen, Alicia Alonso is
met haar 57 jaar, voor een danseres al oud;
ze maakt af en toe een kleine misstap
omdat haar voeten soms niet meer willen
wat zij wil, maar daar staat zo ongelooflijk
veel tegenover, dat deze voorstelling toch
alleen maar te bejubelen is. Ze beperkt
haar bewegingen tot het minimum maar
het merkwaardige is, dat ze daarvoor
zeker in de eerste acte alleen maar
geloofwaardiger wordt. De meeste danse
ressen zijn hierin technisch veel te uitbun
dig want een boerenmeisje, wat Giselle is,
maakt ook niet van die grote beenbewegin-
gen en enorme pirouetten. In de waanzin
scène maakt ze geen grote pathetische
gebaren maar liikt ze een verdwaald kind,
UTRECHT. Vrijwel de hele Neder
landse danswereld was zaterdagavond bij
elkaar gekomen in de Utrechtse Stads
schouwburg om hulde te brengen aan de
grote ster Alicia Alonso en om, misschien
voor het laatst, te genieten van haar uit
zonderlijke interpretatie van Giselle met
het Nationaal Ballet van Cuba.
Zo gemakkelijk ervaart men de uitvoering
echter niet. Hoewel de componist de in
strumenten zeer virtuoos behandelt, ver
gaapt men zich aan de op het eerste gezicht
grillige vorm en gaan de 23 minuten die het
werk duurt, als een fascinerende klankwe
reld aan je voorbij. Even zo spannend
verliep Chemins II C. door Harry Spar-
naay op basklarinet in dialoog met het
Rotterdams Philharmonisch Orkest, dat al
vanaf 1972 op de bres springt voor de
uitvoeringen van Berio’s muziek.
Het beste wat Luciano Berio kon doen
voor zijn publiek gebeurde vrijdagavond:
hij speelde zijn orkestwerk „Encore” nog
maals als toegift. Dan treedt er onmiddel
lijk een herkenning op, die langzaam een
nieuwe, complexe muzikale wereld open
baart, waarna een waardering kan volgen.
bleek toen hij bereid was een deel van zijn vakantie op te
offeren om met zijn aanwezigheid extra kracht bij te
zetten aan deze vredesmanifestatie, dat viel ook verbaal te
constateren.
„De zwarte wolken van de neutronenbom mogen de
schone hemel niet verduisteren, zo vond hij. „Als ieder
mens in de hele wereld nee zou zeggen, dan komt er geen
neutronenbom”. Aldus deze hartveroverende Russische
clown, die zijn optreden tijdens de manifestatie groten
deels moest improviseren omdat zijn bagage tijdens het
transport van Moskou naar Amsterdam ingesneeuwd en
zoekgeraakt was. Het maakte weinig uit; zijn vakman
schap stond desondanks garant voor een knap optreden,
dat qua intensiviteit benaderd werd door de Oostduitse
Brecht en Weil-vertolkster Gisela May.
In de grote zaal van het congrescentrum werd geduren
de de gehele zaterdag een non-stop programma opge
voerd, waarin talrijke, voornamelijk Nederlandse arties
ten acte de presence gaven. Onder hen kregen met name
Willem Nijholt, Jaap van der Merwe, het Nationaal Ballet,
het cabaret van Natascha Emanuels en Freek de Jonge
hetzij met gedeelten uit hun repertoire, hetzij met een
persoonlijke stellingname de handen op elkaar.
Daarnaast gaven ook enkele honderden uitvoerende en
beeldende kunstenaars, schrijvers, acteurs, dichters en
fotografen belangeloos hun medewerking aan deze mani
festatie van het samenwerkingsverband Stop de neutro
nenbom, stop de kernwapenloop. Zo lazen vele literatoren
onvermoeibaar uit eigen werk voor, was er een uitgebrei
de en uiteraard gevarieerde expositie van kunstwerken en
Dat laatste lijkt niet overdreven, zolang
professor Kistemaker meent dat de rege
ring de beslissingsmacht over kernenergie
aan de deskundigen dient te geven. Te
recht heeft minister Trip daar in een inter
view in de Volkskrant op geantwoord dat
het denken van wetenschappers als Kiste
maker een gevaar inhoudt voor de demo
cratie.
De kracht van het stuk dat Sater nu
speelt is dat het een heel menselijk verhaal
is. Vijf kerngeleerden treffen we slapend
aan in de woning van een van hen. Ze zijn
de gevolgen van een feestje van de vorige
avond nog niet te boven. Dat feestje werd
gegeven omdat ze nog juist een ramp met
(Van onze kunstredactie)
NEW YORK. De 33-jarige Ameri
kaanse soul- en balladzanger Donny
Hathaway heeft zaterdagavond in
New York zelfmoord gepleegd door
van de vijftiende etage van zijn hotel
in Manhattan te springen.
Duidelijker kon het appél van een breed front van
kunstenaars op de Nederlandse- en internationale opinie
nauwelijks worden verwoord. Dat de manifestatie juist
ook het grote publiek attent wil maken op het atoomge
vaar en wil mobiliseren, bleek uit de woorden van de
Amsterdamse wethouder Rudi van der Velde van de CPN.
Hij deed een krachtig beroep op de algemene opinie
omdat alleen „een massa in beweging het gevaar van het
neutronenwapen nog kan tegenhouden”. Wat dan het nut
van de manifestatie was geweest verwoordde Boudewijn
tenslotte.
„Wij kunstenaars stellen tegen de onmenselijkheid van
het neutronenwapen een verbeelding en een vertolking
van de menselijke gevoelens en gedachten die de waarde
en de waardigheid van het leven vooropstellen”.
trok een foto-expositie de nodige aandacht. Tot slot was er
ook nog een speciaal programma voor kinderen opgezet.
„Grandioos, dit evenement”, zo kwalificeerden de orga
nisatoren de balans aan het slot van de dag. Terwijl
Berend Boudewijn, directeur van de Amsterdamse Stads
schouwburg namens alle artiesten en kunstenaars een
verklaring voor las tegen de neutronenbom en de kernbe
wapeningswedloop. „Elke stap die de kans op een atoom
oorlog vergroot, zoals nu met de neutronenbom moet
voorkomen worden”. En: „De barbaarsheid van de neu
tronenbom leidt de menselijke creativiteit in banen die
tegen de mens zelf gericht zijn”.
Peter Handke heeft zich voor zijn stuk
Kaspar laten inspireren door de histori
sche figuur Kaspar Hauser. Deze Hauser
werd in 1828 in Neurenberg aangetrof
fen als een verwaarloosd kind dat niet kon
praten, maar wel zijn naam kon schrijven.
Kaspar was toen zestien jaar en vanaf dat
moment pas begon zijn taalontwikkeling
die gretige vormen aannam, naarmate zijn
onderwijs vorderde. Maar Kaspar bleef
zonderling, zijn afkomst waarover tal
de kernreactor hadden kunnen voorko
men. Een zesde wetenschapsman blijkt
zoek en het gevaar bestaat dat hij open
baar gaat maken wat ten koste van alles
geheim moet blijven. Langzaam worden
de karakters van de verschillende perso
nages opengelegd en het maakt angstig te
moeten bedenken dat een hele samenle
ving afhankelijk kan zijn van de goede - of
slechte - luim van enkelen.
Isotopen op zaterdag is zoals vaak bij
Sater, een stuk dat door de groep zelf tot
stand gekomen is. De Sater-acteurs Roelof
den Ambtman, Jan Jaap Jansen en Wou
ter ten Pas onderzochten de mogelijkhe
den een programma over kernenergie te
maken. Den Ambtman vervaardigde deze
zomer de eerste tekstversie. Nadat de ge
hele groep deze had doorgesproken gingen
de drie voorbereiders opnieuw aan het
werk. Het stuk dat nu tot het publiek komt
is het resultaat van intensief overleg tus
sen Roelof den Ambtman en regisseur
Peter de Baan tijdens de repetities.
Op die manier is een sterk speelstuk
ontstaan dat de discussie over het voor en
tegen van vreedzaam gebruik van kern
energie tot nut kan zijn. De titel is trou
wens raak gekozen: Isotoop elk der
vormen van een zelfde element die in che
mische eigenschappen geheel overeenko
men, maar in de samenstelling tot de
atoomkern en natuurkundige eigenschap
pen verschillen. (Dank aan het woorden
boek!) Bezien we de mannen die in dit stuk
bijeen zijn, dan voldoen zij geheel aan de
eisen van die definitie.
Het is heerlijk Sater in Isotopen aan het
werk te zien. Er wordt vol vuur gespeeld
en het acteren is van grote kwaliteit. Peter
de Baan heeft het stuk met een prettige
helderheid geregisseerd, zonder onnodige
loopjes en handelingen. Er wordt alleen
gepraat, gelopen, gereageerd, als de scène
daar om vraagt. Jan Jaap Jansen, John
Leddy, Roelof den Ambtman, Jaap van
Donselaar en Wouter ten Pas vormen een
sterke eenheid in de verschillende karak
ters van de vijf hogere kern-technici. Ellis
van den Brink vind ik verrassend goed als
de vrouw van de zesde, de spoorloze kern
geleerde.
Sater speelt het stuk in een smaakvol-
nieuwste-woonstijl-decor van Judith Lan-
sink. Een uitstekende voorstelling, zowel
inhoudelijk als wat de artistieke vorm be
treft. Het is overigens een plezier te consta
teren dat Sater met zijn specifieke vorm
van politiek toneel per produktie belang
rijke vooruitgang laat zien. Isotopen op
zaterdag komt van 24 tm. 27 januari in
Haarlem. Een spannende toneelavond;
aanbevolen.
versterken, wijst op de manier waarop de
regisseur zich in de tekst van Handke heeft
vastgebeten met het doel deze zo overtui
gend mogelijk op het toneel tot leven te
brengen. Het is de uit letters samengestel
de taal die Kaspar overweldigt. Daarom
laat Tillemans de figuratie-Kaspers tij
dens de grote slotmonoloog van Kaspar
(schitterend dramaturgisch opgebouwd
gespeeld door Julien Schoenaerts) een
muur bouwen van witte blokken waarop
in reliëf letters staan. Tenslotte vallen alle
Kaspars achterover; ligt de taal aan brok
ken.
Voordat dit gebeurt, is Kaspar zelf door
zijn figuranten al geheel verstrengeld in de
snoeren van zijn eigen en hun microfoons.
Microfoons die de menselijk uitgebraakte
taal versterken, voorgeschreven door
Handke, maar door regisseur Tillemans
verhevigd weergegeven.
Kaspar is geen toneelstuk in conventio
nele zin; Handke is dat als toneelschrijver
al niet. Maar Kaspar is wel een ingenieuze
taalstoeierij in litanie-vorm en scheurt de
wattendeken van ons gedachtenloos ge
bruik van de taal meedogenloos open.
KO VAN LEEUWEN
UTRECHT In hetzelfde weekeinde
dat een keur van internationale artisten
in het RAI-Congrescentrum de manifesta
tie Wij tegen de neutronenbom hield, ging
bij Toneelgroep Sater in de Blauwe Zaal
het toneelstuk Isotopen op zaterdag in
première. Een stuk dat in een sterke rolbe
zetting onder regie van Peter de Baan een
spannende kijk geeft op het innerlijk van
de wereld waarin kemwetenschappers le
ven. Isotopen op zaterdag benadrukt de
machteloosheid van degenen die niet tot
de wetenschappelijke kemspecialisten
behoren en geeft een indruk van de laak
bare mentaliteit bij de kerngeleerden.
AMSTERDAM. Terwijl je je kunt
afvragen hoe Webern’s historisch belang
wekkende maar onderkoelde Sechs Or-
chesterstücke toch maar steeds weer op
het programma verschijnen, aangezien je
er een te verwaarlozen percentage van het
publiek een plezier meedoet, kon je afge
lopen vrijdagavond zondagmiddag op
nieuw verrast worden door de extra
spanning die Antal Dorati met het Con
certgebouworkest aan de oorspronkelijke
en uitgebreid geïnstrumenteerde versie
(uit 1910) van dit beknopte maar intellec
tueel doorploegde werk wist te geven.
van geruchten de ronde deden werd
nooit achterhaald. Hij kwam door messte
ken om het leven, voordat hij al eens
eerder met een zelfde soort verwondingen
werd aangetroffen. Aangenomen werd dat
hij die wonden zelf toebracht om daardoor
aandacht te krijgen.
Handke nam deze tragische, wat myste
rieuze figuur, als uitgangspunt en hoofd
persoon voor zijn stuk en hij toont ermee
aan hoe dwangmatig en eenvormig de
mens blijft steken in zijn mogelijkheden
tot ontwikkeling; hoezeer hij gekluisterd
blijft in de ketenen van de conventies, de
vastliggende gebruiken. Handke schreef
geen historisch stuk, hij laat alleen zien
hoe iemand de kennis van het taalgebruik
kan ervaren als een foltering. „Dit stuk zou
Spreekfoltering kunnen heten”, heeft hij
er zelf van gezegd.
Area theater geeft onder regie van Wal
ter Tillemans een zorgvuldige opvoering
van Kaspar. Op veel punten worden de
uitgebreide regie-aanwijzingen van de au
teur strikt nageleefd, anderzijds veroor
looft Tillemans zich enkele afwijkende
vrijheden. Dat deze het stuk niet aantas
ten, integendeel naar mijn opvatting juist
Alicia Alonso danst deze rol al 35 jaar en
staat algemeen bekend als één van de
grootste vertolksters daarvan. Zij is een
eindeloos zachte Giselle; in het eerste be
drijf naïef en na 35 jaar toch weer
steeds verbaasd over de bloemenhulde
van haar dorpsgenoten en over de aan
dacht van prins Albrecht voor haar, met
na zijn gebleken verraad een aangrijpend
De Russische clown Oleg Popov in de weer met een schitterende jongleeract. (foto
Lex van Rossen)
Hathaway, die ook een zekere inter
nationale faam als tekstschrijver ge
noot, kende zijn grootste successen in
de eerste helft van de jaren zeventig.
Zes jaar geleden verwierf hij zich een
Grammy Award en gouden platen
voor de ballade Where is the Love?,
een duet dat hij een jaar eerder met
zangeres Roberta Flack opnam. Een
ander groot gezamenlijk succes was
een cover van James Taylor, You’ve
got a Friend.
Internationaal gezien zal Hathaway
artistiek blijven voortleven middels
langspeelplaten als Roberta Flack en
Donny Hathaway en Donny Hatha
way live. De laatste jaren maakte deze
Amerikaanse zanger een duidelijke
terugval door.
dat niet begrijpt dat die prins haar zo heeft
belazerd.
Ze heeft deze rol al zo vaak gedanst, dat
ze iedere noot, iedere mogelijke gedachte
erbij en iedere gevoelsnuance ervan kent
en daardoor lijkt het net alsof ze haar spel
improviseert, ter plekke bedenkt en ze
voert alles zo vanzelfsprekend uit, dat
haar rol alleen daardoor al bijzonder sterk
aanspreekt. Zij danst zoals Arthur Rubin
stein de laatste jaren piano speelde met
niets te veel en virtuositeit alleen als het
echt nodig is.
Niet minder opvallend dan haar inter
pretatie is de versie die het Nationaal
Ballet van Cuba van Giselle brengt en
waar Alicia Alonso ook voor tekent. Gisel
le werd voor het eerst in 1841 in Parijs
opgevoerd in de choreografie van Jules
Perrot en Jean Coralli op muziek van
Adolphe Adam. Sindsdien is daar erg veel
mee gerommeld, pantomimescènes wer
den weggelaten of ingekort, dansfragmen-
ten werden virtuozer op de spitzen gezet en
de dramatiek werd nu eens onderkoeld en
dan weer tot pathetiek vergroot. De versie
van Alicia Alonso zou wel eens erg dicht
bij het origineel kunnen liggen en is in
ieder geval erg logisch en nergens overdre
ven.
Vooral in het pas-de-deux-werk heeft
Alicia Alonso een enorme steun aan haar
partner, Jorge Esquirel, die haar optilt
alsof ze niets weegt, maar die partner
ontpopt zich tijdens zijn solo ook als een
uitstekend springer met sterke pirouetten.
CONRAD VAN DE WEETERING
HAARLEM. De in Oostenrijk gebo
ren Duitse toneelschrijver Peter Handke
is een van die prettige mensen die een
theaterpubliek zich er van bewust kan
maken dat zo’n theater niet per definitie
amusant vermaak inhoudt, dat in de vorm
van een zichtbaar gemaakte roman wordt
vertoond. Theater is een levendig medi
um, dat sterk tot de verbeelding kan spre
ken en dat diep kan ingrijpen in het
bewustzijn van de toeschouwer. Handke
laat dat zien in zijn Publikumsbeschimp-
fung (Hooggeëerd Publiek) en ook in zijn
stuk Kaspar, dat zondagvond door het
Belgische gezelschap Area in de Stads
schouwburg werd gespeeld.
Scène uit Isotopen op zaterdag. Op de voorgrond liggend John Leddy, daarachter vlnr.
Roelof den Ambtman, Jaap van Donselaar en Jan Jaap Jansen, (foto Kors van Bennekom).
Weinigen onder de toehoorders in het
Amsterdams Concertgebouw zullen zich
nu het alweer zestien jaar geleden is dat
deze tot Amerikaan genaturaliseerde Hon
gaar voor het laatst voor het Concertge
bouworkest stond Dorati’s directie nog
duidelijk in herinnering hebben. Het zal
sowieso een nieuwe ervaring hebben bete
kend, hoe deze nu 72-jarige musicus met
een riskant minimum aan gebaren steeds
als met vaste hand getrokken muzikale
lijnen in het orkest weet te veroorzaken.
En die extra spanning die je dus meteen
al bij opus 6 van Webern kon ervaren,
werd en dat was ook wel haast te
verwachten bij deze dirigent van Slavische
bloede nog verhevigd in Bartok’s na de
pauze gespeelde Concert voor orkest. Een
uitvoering met groter contrasten dan ge
woonlijk, die dit meesterwerk uit 1943 in
virtuoos orkestspel een ongehoorde ex
pressie verleende. Een zoals gezegd hevi
ge, maar vooral volkomen natuurlijke ex
pressie, die via de zojuist geschetste sobere
manier van dirigeren, als vanzelf in het
orkestspel wordt opgeroepen. Dat is mis
schien ook wel Dorati’s geheim: op die
wijze verkrijgt hij kennelijk de expressie-
zonder-dwang, die daardoor des te meer
kracht van binnenuit vertegenwoordigt.
Het was overigens ook geen wonder dat
Antal Dorati zo’n intimiteit en tegelijk het
effect van een veelvoud aan kleuren wist
te bewerkstelligen in het tussenliggende
programmawerk: de aan Mozart toege
schreven Symfonie concertante KV 297b.
Dorati is immers vooral bekend geworden
door de plaatopnamen van zijn voortreffe
lijke vertokingen, met de Philharmonia
Hungarica, van de Haydn-symfonieën. En
die affiniteit voor Haydn kwam in deze
stijlverwante Symfonie concertante voor
hobo, klarinet, fagot, hoorn en orkest,
waarin vier soloblazers uit het orkest
J an Spronk, Piet Honingh, Brian Pollard,
Adriaan van Woudenberg excelleerden
goed te pas. JOHAN VAN KEMPE?
De kleine, mollige Pofjov, met als handelsmerk zijn
geruite pet, acht zich geen geleerde of politicus, maar een
circusartiest, die het liefste praat over de menselijkheid in
het algemeen. Uitspraken als: „De mens moet houden van
de natuur en van de dieren, en hij moet kinderen hebben,
anders bestaat het gevaar dat hij een robot wordt”, vallen
dan veelvuldig op te tekenen. Oleg Popov gaat echter hoe
dan ook een politieke stellingname niet uit de weg. Dat
(Van onze kunstredactie)
ROTTERDAM. „Berio in Rotter
dam”, de manifestatie die de afgelopen
week rond dese hedendaagse Italiaanse
componist werd gehouden, werd dit
weekeinde besloten met een aantal con
certen, de vertoning van een recente BBC-
film en een workshop rond Berio’s Se
quensa, een reeks virtuose solostukken,
die als een rode draad door zijn gehele
werk lopen. „Ik voel me hier thuis”, zegt
Berio. Zo te sien heeft hij inderdaad ple
zier en voldoening beleefd aan de uitvoe
ring van veel van zijn werken (de meeste
onder zijn leiding), zijn contact met leer
lingen van conservatoria en het publiek.
veelvuldige uitleg in deze week weet hij
echter de noodzakelijke ontvankelijkheid
voor zijn werk te bereiken. En door zijn
gedreven kunstenaarschap weet hij een
grote geloofwaardigheid te bewerkstelli
gen. „Een kunstenaar creëert voor zijn
tijd, voor zijn wereld en niet voor een
toekomstige onsterfelijkheid”. We moeten
moeite doen om hedendaagse muziek te
kunnen waarderen.
„Ik voel me bijzonder verwant met mijn
concert voor twee piano’s”, zegt Berio van
zijn werk dat vrijdagavond in Nederland
se première ging, in de bijzondere uitvoe
ring van de zusters Katia en Mariëlle Labe-
que. Zij vertrekken volgende week naar
Los Angeles voor vier uitvoeringen van
hetzelfde werk, weer onder leiding van de
componist. „Het is eigenlijk het omgekeer
de van een klassiek concert”, legt Berio
uit. Er wordt geen thema ontwikkeld, de
vorm wordt geleidelijk aan eenvoudiger.
'i
