„Voor koningin en
vaderland”: een titel
om v&n te kotsen
Religie speelt belangrijke rol bij succesvolle filmer
ER
door Wouter Hendrikse
Afstand
met een code
R»
Breuk
Mussert
Religie
Commercie
Jong Seun
■’•1»
26
V.
-.
^«3
Elisabeth Eybers schrijft prachtige gedich
ten. Zij is een groot dichteres. Wat zij zegt over
verdriet, tederheid, liefde, herinnering, heim
wee, over vrouwen en mannen getuigt van een
doorleefd inzicht en wekt door de scherpe
formulering, de helderheid van de beeldspraak
bij de lezer inzicht op. De humor werkt bij al die
scherpte zo „verzachtend”, dat haar woorden
„moederlijke" woorden lijken, koesterend on
danks de harde werkelijkheden die ze vaak
vertelt.
9
.V.
h
TH
g
,v.,
ERDAM
De naam Paul Verhoeven is in Nederland synoniem voor succesvolle speel
films. Zowel „Wat zien ik”, „Turks Fruit”, „Keetje Tippel” en „Soldaat van Oranje”
trokken miljoenen mensen naar de bioscoop. Paul Verhoeven is met recht de
meest succesvolle commerciële filmer in ons land. Zijn laatste speelfilm wordt nu
door de TROS als serie op de televisie gebracht. Nog geen jaar na het beëindigen
van de bioscoopvoorstellingen. Dat is tegen de regels van de Nederlandse
bioscoopbond en het produktiefonds voor de filmindustrie. Deze twee instanties
zijn dan ook goed kwaad na de „deal” die producent Rob Houwer maakte met de
TROS en hebben gezworen dat een dergelijke „grap” nooit meer voor mag
komen.
*1
'1
ÉS
Paul Verhoeven
zoekt uitdaging
tehuis
»g
i 95 te
enst
.140,—
30 uur.
en be-
adres
RUTGER HAUER als Erik en DEREK DE LINT als Alex in ..Soldaat van Oranje''
a VEV
X
Walter de la Mare
ANNEKE VAN LUXEMBURG
wel een
arbeids-
in en het
r> wij het
i in klein
t te voe-
is van de
>edrijven
gebruikt
anen en
deel op
voor en
nden ligt
3 mede-
iten bin-
ip uit te
naven te
achinaal
onen en
lichters,
igeling
ipten
Elisabeth Eybers woont sinds 1961 in Nederland.
De vier bundels die in deze nieuwe bundel worden
verzameld en herdrukt, zijn dus grotendeels hier
ontstaan en ook hier uitgegeven en kennelijk ko
men ze nu voor herdruk in aanmerking. In 1977
verscheen er nog een nieuwe bundel van haar:
Einder. Opvallend is dat zij in het Afrikaans
schrijft voor eigenlijk een Nederlands publiek. Het
Afrikaans is niet ontoegankelijk voor Nederlan
ders, maar het is toch duidelijk niet de eigen taal
en het is ook geen dialect. Het is een soort geheim
taal, een taal met een code; je probeert voortdu
rend sleutels te vinden om de regels te snappen
Daardoor is het natuurlijk uitnemend geschikt als
poëtische taal. Het is spreektaal zonder de alle
daagsheid ervan, maar ook geen plechtige taal; ze
handdoek in hand staan hy bereid,
gerig en toegerus tot stryd.
Tog, onvolkome afgerond,
hoe sal die lewe hom nog wond:
in sy Achilleskem vind
hy geen beskutting man of kind:
geheg aan die benedebuik
waar blink haarrankies reeds ontluik.
Why were we not left rounded off.
and finished in ourselves?
D..H. Lawrence
Die seun klim druipend uit die bad,
sy hele lyf is gaaf en glad
en heel tot in die holte van
sy nael waaroor 'n seepbel span.
Strak ledemate. ribbekas
hoekig en hard soos 'n kuras.
deuraar, teer soos 'n ooglid, sag
soos murg, hang weerloos die geslag
In haar realisme doet ze niet onder voor de
middeleeuwse Anna Bijns, die haar Refereinen
de dood heel tastbaar maakte; Elisabeth Eybers
schrijft zo over een stervende:
Sy neusvleuels swoeg. nog ongewend
aan hierdie strawwe element.
De verzamelde bundels vormen een neerslag van
haar leven in deze jaren. In zeer grove lijnen
betekent dat, dat de thema's lopen van bespiegelin
gen naar aanleiding van huiselijk geluk, kinderen,
volwassen worden, naar heimwee, afscheid en
verdriet in de bundels Neerslag en Balans: in
Onderdak lijkt sprake van een nieuwe liefde en in
Kruis of Munt van een afrekening met het leven,
een realiseren van ouder worden bij het in stand
blijven van alle oude verlangens
Omdat ik graag zou willen dat Elisabeth Eybers
meer mensen zou verheugen zo als ze mij doet en
sy oordrom dreun van die rumoer
wat fondamente ruk en roer.
sy netvlies krimp, deur slierte lig
geklief. Sy vleeslose gesig
is blinkgebeitel en geskaaf
tot sidderende seismograaf.
een gegeven moment geen geldschieters
meer zijn te vinden en dan ligt de Neder
landse filmindustrie op zijn gat. Dat vindt ik
niet verantwoord. Het is een onzinnige
situatie. Film is een commercieel bedrijf.
Er moeten dus meer commerciële films
komen, wat natuurlijk niet inhoudt dat er
geen artistieke films meer gemaakt zou
den moeten worden. Neem nou „Dag dok
ter”. Het is een goede film, maar met een
elitair thema. Er gaat dus geen hond naar
kijken. Bij „Turks Fruit” bijvoorbeeld, is
het thema in feite geheel alledaags en
spreekt dus veel mensen aan. Gevolg: Vol
le zalen. Commercie is dat een regisseur
interesse heeft voor wat andere mensen
leuk vinden. Commercie kan je echter niet
plannen. Je kan nooit van te voren zeggen:
deze film die ik nu ga maken wordt een
klapper. Het belangrijkste is dat je als
regisseur zelf het thema leuk vindt. Een
andere goede graadmeter is natuurlijk het
feit dat wanneer je idee niet goed is je ook
geen geld krijgt om de film te maken.”
omdat haar gedichten tenslotte dat werk moeten
doen, citeer ik nog één gedicht uit die laatste
bundel, waarin het gevoel van afstand en anders
zijn, in haar toch zo vertrouwelijke taal al
gedemonstreerd wordt uitgedrukt.
Van tyd tot tyd nog steeds die vreemde vraag:
jy meestal u het langsaamaan wel tuis
geraak in hierdie land?
Ek neurie nie die nag
is donker ek is ver van huis
maar knik welmenend vaag
en vals. Ek wortel elders, hoe sou ek my hier
kan tuis maak. Dinge en ek gaan aan mekaar
verby
sonder herkenning. Daarom laat hulle my
met rus. versin geen hinderlaag. Ié nooit beslag
en daarom kan ek hulle goed verduur.
n office-
PAUL VERHOEVEN en ROB HOUWER tijdens
de opnames van ..Soldaat van Oranje''
ictie dan
afdeling
er J. A.
Jarenlang heeft Paul Verhoeven samen
gewerkt met producent Rob Houwer. Zij
waren het gouden duo van de Nederlandse
filmindustrie. Vorig jaar is het tot een
breuk gekomen tussen de twee. „Ach, ik
ergerde me gewoon aan het feit dat Hou
wer tegen iedereen riep dat hij die films
gemaakt heeft, terwijl dat onjin is. Gerard
Soeteman en ik hebben die films gemaakt
en niemand anders. Houwer trok altijd
alle publiciteit naar zich toe. Ik vind dat we
met z’n drieën goede dingen gemaakt heb-
Paul Verhoeven is een commerciële fil
mer. Hij vindt dat films gemaakt moeten
worden om geld mee te verdienen. Deze
stellingname bewees hij al met „Wat zien
ik”, „Turks Fruit”, „Keetje Tippel” en
„Soldaat van Oranje”. „In de Nederlandse
filmwereld dreigt een groot gevaar. De
Under the hollow roof
The strangers' voices come
The night is dark, and I
Am far from home.
Het productiefonds voor de filmindu
strie, waarin zowel de Nederlandse bio
scoopbond als het ministerie van CRM
zitting hebben, financiert vrijwel elke Ne
derlandse speelfilm voor ongeveer 60 per
cent. Het produktiefonds stelt echter als
voorwaarde dat een speelfilm niet eerder
dan 42 maanden na het uit roulatie nemen
van die film, op de televisie mag worden
vertoond. Producent Rob Houwer heeft
deze voorwaarde slim ontdoken door „Sol
daat van Oranje”, die vorig jaar nog volop
in de bioscoop te zien was, als serie aan de
TROS te verkopen. Houwer houdt bij hoog
en laag vol dat hij naast de opnames van
de speelfilm nog eens extra een serie heeft
laten opnemen. Het produktiefonds staat
dus machteloos want aan een dergelijke
omzeiling van de regels had men niet ge
dacht. De TROS speelt ook een vreemde
rol in dit geheel. TROS-televisiedirecteur
Baay verklaarde dat de plannen voor een
televisieserie over „Soldaat van Oranje” al
jaren geleden zijn gemaakt. Dat zou dus
kunnen inhouden dat de TROS kijkgelden
heeft gebruikt om mee te financieren in
een Nederlandse speelfilm. Baay zei ver
der nadrukkelijk dat de TROS niet heeft
tneegedeeld in de winst van de film. Het
gaat de TROS dus kennelijk om het heil
van de kijker die zij een dergelijke speel
film niet wil onthouden.
Het produktiefonds heeft inmiddels zijn
les geleerd. In de toekomst zal het ontdui
ken van de regels minder makkelijk gaan
omdat de contracten er nu een extra clau
sule bijkrijgen
Regisseur Paul Verhoeven heeft echter
niets te maken met dit financiële gekonkel.
Het enige wat hij over „Soldaat van Oran
je” vindt is dat de publiciteit rond zijn
produkt altijd slecht is geweest. „De film is
altijd toegespitst geweest op „Oranje”, dus
het koningshuis. Dat heeft een hoop jonge
mensen ervan weerhouden naar de film te
gaan, terwijl het in feite gewoon een goede
actiefilm is. Nu heeft de TROS weer zo'n
pruttitel gekozen. „Voor koningin en va
derland”, ik vind het om te kotsen. Het
benadrukt het heroïsme. De film is niet zo,
alleen maar heel reëel. Wanneer ik als
buitenstaander de TRÖS-titel zou horen
zou ik gelijk aan de jongens van Jan de Wit
denken. Niettemin vind ik het leuk dat de
1 film nu op tv is”.
Paul Verhoeven is een van de weinige
Nederlandse regisseurs wiens speelfilms
ook in het buitenland erkenning krijgen.
Zo is „Soldaat van Oranje” anderhalve
week geleden in de Amerikaanse stad
Seattle in première gegaan. „Turks Fruit”
draaide twee jaar achter elkaar in Mün
chen en „Keetje Tippel” hield het 24 maan
den vol in Milaan. „Ik vind het daarom
onzin als men zegt dat Nederlandse films
in het buitenland niet gepikt worden. Je
moet alleen zorgen dat het een corpmercië-
le film is en dat de decors goed zijn. Dat is
ook de kracht'geweest van „Keetje Tip
pel”. Het script was niet zo sterk. Het was
geen dwingende dramaturgie; daar zijn we
gewoon niet uitgekomen omdat er te lang
aan het script is gewerkt. De decors waren
echter mooi en het hele tijdsbeeld was
goed gefilmd. Daarom heeft die film het in
het buitenland goed gedaan. Voor „Turks
Fruit” lag dat natuurlijk anders, want dat
was gewoon een erg goede film, alhoewel
ik' hem nu anno 1979 anders zou maken”,
aldus Verhoeven:
„Wat zien ik”, naar het gelijknamige
boek van Albert Mol, was de springplank
voor Paul Verhoeven. Dat was in 1971 en
volgens Paul Verhoeven is dat ook het jaar
dat de Nederlandse speelfilm werd herbo
ren. 1971 was ook het jaar van „Blue
beleidslijn is niet goed. Negen van de tien
Nederlandse speelfilms zijn artistieke
films. Ik vind dat heel best hoor, maar er
wordt geen stuiver aan verdiend. Ze flop
pen allemaal. Dat heeft als gevolg dat er op
ben en dus alledrie de lof en het geld
hadden moeten ontvangen. Houwer ver
diende verreweg het meeste aan de films.
In al die jaren dat ik met Houwer heb
samengewerkt ben ik bijvoorbeeld vrijwel
nooit geïnterviewd. Sinds ik van hem af
ben is het schering en inslag. Ik ben nu
samen met Gerard Soeteman en Joop van
den Ende een filmproduktiemaatschappij-
tje begonnen; VSE film BV. Het is de
bedoeling dat we in de toekomst als het
allemaal een beetje draait ook met andere
regisseurs gaan werken. Misschien dat we
er ooit nog wel eens een filmcollectief van
kunnen maken. Dat lijkt me erg leuk.”
Aan het eerste produkt van het kersver
se bedrijfje wordt al gewerkt. Een speel
film over werkende jongeren. „Ik denk dat
dat een film voor een groot publiek wordt.
Er worden heel herkenbare problemen in
aangepakt. Een actuele film dus.”
Regisseur Guido Pieters is momenteel
bezig het boek „Kort Amerikaans” van
Jan Wolkers te verfilmen. Waarom doet
Verhoeven dat niet, na zijn succesvolle
verfilming van Wolkers’ boek „Turks
Fruit”? „Ik doe dat niet omdat dat saai zou
zijn. Je moet nooit iets twee keer doen.
Wolkers wilde aanvankelijk dat ik zijn
boek „De walgvogel” zou verfilmen. Wol
kers fascineerde me echter niet meer. Ik
vind het spannend om iets te gaan doen
wat je niet kent. „Turks Fruit” heb ik na
„Wat zien ik” gemaakt. Toen was dat een
heel grote stap en dat is beloond. Je moet
inspiratie en durf hebben om iedere keer
weer iets anders te doen. Je loopt natuur
lijk wel het risico op je bek te gaan. Dat
hindert niks als je maar niet bang bent."
Movie”, die een hoop baanbrekend werk
heeft verricht. Pas na Blue Movie durfden
de Nederlandse geldschieters „Turks
Fruit” aan, terwijl het idee om dit boek
van Jan Wolkers te verfilmen al jaren
eerder was ontstaan.
Paul Verhoevens eerste officiële filmop-
treden was bij de VPRO-televisie, waar-
voor hij een documentaire maakte over
Mussert. Deze film wierp een hoop stof op.
Zelfs dr. de Jong van oorlogsdocumentatie
raadde af de füm uit te zenden. Hij vond de
documentaire te positief. Mussert kwam er
volgens hem te goed af. Verhoeven was
met deze documentaire de eerste die
NSB’ers gewoon filmde. Zonder stikkers
voor de ogen van deze mensen en zonder
verdraaide stemmen. „De Jong vond de
documentaire te subjectief, terwijl het
juist een zeer objectieve film was. Tijdens
mijn voorbereidende werk voor die docu
mentaire ben ik Mussert min of meer sym
pathiek gaan vinden, of liever gezegd ik
kreeg sympathie voor die man. Ik voelde
me min of meer verwant aan hem. Hij had
ook gestudeerd en wat me vooral aan
sprak was de enorme religieuze begeeste
ring die Mussert had voor Hitler. Goed, de
man had voor de verkeerde kant gekozen,
maar hij geloofde in Hitler. Hij zag Hitler
als een afgezant van God en zichzelf als
profeet. Dat dacht hij echt. Zo heeft hij het
ook geschreven in zijn dagboek. Kijk, ik
vind het goed wanneer mensen voor iets
kiezen. Het doet er niet toe wat, als het
maar consequent is. Iedereen kan wel eens
voor het verkeerde kiezen. Maar iemand
die een keuze maakt, die niet zo uitpakt als
hij gedacht had en dan toch achter die
keuze blijft staan vind ik dapper. Ik heb
met die documentaire niemand een me
ning willen opdringen. Iedereen heeft voor
zichzelf moeten beslissen wat hij of zij er
van vond. Na uitzending bleek dat het
merendeel van de kijkers het er mee eens
was”.
„In „Soldaat van Oranje” bijvoorbeeld
heb ik Alex Rooyaard, de jongen die later
bij de SS gaat en sneuvelt aan het Oost
front in Rusland, bewust heel sympathiek
afgeschilderd. Deze jongen was het slacht
offer van zijn moeder, die Duitse was en
van zijn vrienden die hem na het uitbreken
van de oorlog niet meer moesten. Die jon
gen moest een keuze maken en het enige
waarvoor hij kon kiezen was Duitse krijgs
dienst. Ik respecteer zo’n keuze".
Religie speelt een zeer belangrijke rol in
het leven van Paul Verhoeven. Korte tijd
heeft hij er zelfs nog over gedacht om
„profeet” te worden en het evangelie te
gaan prediken in Afrika. In zijn films
komen religieuze aspecten aan de orde.
Meestal heel verdekt, maar ze zijn er wel.
Bijvoorbeeld in „Turks Fruit” ligt Olga te
slapen op een karmozijnrood bed, waar
Erik kaarsen omheen heeft gezet. „Ze ligt
daar als een offer op een altaar. Ik ben erg
bezig met het feit of God nu bestaat of niet.
Een groot deel van mijn leven is daardoor
bepaald. Ik weet niet of ik geloof. Als je
dat weet ben je klaar. Je zou kunnen
zeggen dat mijn films gaan over het feit
dat ik het niet weet. In vroeger jaren
durfde ik niet eens over dit onderwerp te
praten. Zo intiem was ik er mee bezig. Ik
geloof dat ik er nu wel een beetje over heen
ben en ga het maar gebruiken in mijn
films".
Een film maken over Jan van Leyden en
zijn groep van Wederdopers die in 1531
Munster innamen om daar het aardse ko
ninkrijk Gods te installeren is het grote
ideaal van Paul Verhoeven. Hiermee
hoopt hij ook een stuk van zijn religieuze
problematiek kwijt te raken. Op kosten
van het ministerie van CRM schreef Ver
hoeven een scriptie over Jan van Leyden,
die begon als profeet en eindigde als totali
taire dictator. Die scriptie is ook het uit
gangspunt voor een eventueel scenario.
„Uit de geschiedenis van Jan van Leyden
blijkt erg goed dat religie vaak niets meer
is dan een dekmantel voor macht. God wil
dit en God wil dat. Onzin natuurlijk, want
God wil helemaal niets. Daarom wan
trouw ik ook iedereen die een ideaal heeft
en dat nastreeft. Het draait er altijd op uit
dat mensen met idealen er alleen maar
beter van willen worden. Hitler is daar ook
een goed voorbeeld van: een man met
idealen die slechts op eigen gewin uit was.
Een film over Jan van Leyden zou een
ontluistering van het idealisme moeten
zijn. Bovendien zou een film met een the
ma als dat van Jan van Leyden ook com
mercieel gezien heel goed zijn, omdat het
onderwerp alles heeft om er een goede
actiefilm van te maken. t
Prachtige gedichten van Elisabeth Eybers
is anders, soms onverwacht direct en emotioneel,
dan weer even onverwacht verhullend. Elisabeth
Eybers kan de mogelijkheden die deze eigenschap
pen bieden werkelijk feilloos hanteren. Ze is waar
schijnlijk gevorjnd door de esthetische klankpoë
zie van de tachtigers ze werd geboren in 1915 en
debuteerde in 1935 maar blijkbaar gaat het haar
in de poëzie om een precieze weergavè van gedach
ten en gevoelens, waarbij ze een af keer Van plech
tigheid ten toon spreidt, veel gevoel voor humor en
een grote klankgevoeligheid. Veel overeenkomst
vind ik met Vasalis met wie ze trouwens een even
opvallende terughoudendheid deejt, zoals ook
geen van beiden zich ooit met enige stroming
engageerde of bij enige groep was in te delen.
Onafhankelijke vrouwen in de literatuur.
Werkelijk prachtige beelden weet Elisabeth Ey
bers op te roepen in die eigenaardige taal, die ook
door de spelling iets van een oertaal heeft, alsof de
woorden speciaal voor dit gedicht zijn verzonnen.
Uit de eerste bundel „Neerslag" wil ik het ge
dicht citeren dat het realisme, de tederheid, de
precieze formulering, de rake beeldspraak, illus
treert, en het psychologisch inzicht, dat zo kenmer
kend is voor de hele verzamelbundel. Ook de
gelijkenis met Vasalis zal iedereen die wat ver
trouwd is met die gedichten, opvallen.
Why were we crucified into sex?
