EN
1
I
In Sjanghai 99bevrijding van de benen"
AKZO PRODUCEERT IEDER ETMAAL 5‘A MILJOEN KG ZOUT
door Jaap van Ginneken
door Harry Wonink
„Dood kapitaal”
Lonen en prijzen
Cambodja
Kapsters
Mini-schuurtjes
400 meter een wel 50 meter dikke zoutlaag die de rond 200 miljoen jaar
geleden hier golvende zee achterliet
iktie
elijk.
China is groot, maar net als bij ons worden
bezoekers vaak meegenomen naar dezelfde
plaatsen. Als je er een aantal malen met
delegaties bent geweest, heeft dat voor- en
nadelen. Soms word je teleurgesteld omdat je
voor de tweede of derde keer op dezelfde plek
terechtkomt, en er niets veranderd is. Je hebt
dan snel het gevoel je tijd te verdoen, hoewel
dat natuurlijk nooit werkelijk zo is. Andere
keren vallen je kleine of grote verschillen op.
Die je juist alleen op hun waarde kunt schatten
in vergelijking met vroeger
Heel lang geleden zocht zeewater zich een weg over de Twentse bodem,
drong zelfs diep het huidige woongebied van onze oosterburen binnen en
heerste hier tientallen miljoenen jaren. Totdat een intense hitte het zoute water
verdampte. Later rukte dat water opnieuw op, vormde een grote binnenzee en
zag zijn heerschappij weer door een sterke temperatuurstijging ingetoomd. Wel
bleven dikke lagen zout achter die door latere aardbewegingen diep in de grond
verzeild raakten. Nu is er onder de Twentse bodem op een diepte van 300 tot
to tort
XritoftéMM onto
Jaap ven QWwuiw China.
WrtMÓWtog i«n
tort iiniiittiMlfl bö (tanavteHe
uft Pafctog «n 5£tn$jtotl
I
Chinese vrouwen in een kapsalon in Sjanghai Rechts een soldaat van het Volks Bevrijdingsleger
es-
e
Te weinig zout aangekocht
lt
3-
e)
?n
3,
RLEM
Chinezen zijn
ook mensen
van
1- en
i de
and
ince
laar
?ken
Bt
les.
een
cers,
sier
end
het
ring,
per-
van
/oor
de
gen.
Verhitting met waterdamp bewerkstel
ligt dan de kristallisering van het zout.
Daarvan wordt per 24 uur 5400 ton ge
produceerd. Dat is 5.400.000 kg. De hou
ten torentjes zullen geleidelijk, op een
enkel na dat als industrieel monument
wordt bewaard, uit het Twentse land-
schap verdwijnen. De hoge bouwsels wa
ren vroeger nodig om bij storing de bui
zen uit het boorgat op te kunnen takelen.
Nu kan een mobiele boorinstallatie wor
den ingeschakeld en de kleine houten
huisjes die de installaties bedekken kin
nen eenvoudig worden opgetild en ver
plaatst.
In de Twentse zoutlaag ontstaat door
die activiteiten grote holle ruimten, met
ming van een „zo breed mogelijk front tegen de
Sovjet-Unie”.
Dat betekent een verdere verschuiving in de
Chinese buitenlandse politiek naar een haast on
voorwaardelijk pro-westerse opstelling. Wel hing
er bij de zogenaamde „klaagmuur” in Peking een
pamflet dat opriep tot een verbetering van de
betrekkingen met de landen van het Warschau
Pact. Hangt er geen die juist de banden met de
NAVO wil aanhalen, was mijn vraag. Het ant
woord van de gids was kort maar krachtig: „Dat
hoeft niet, want dat is al bijna de officiële politiek”.
In Peking vroor het dat het kraakte, en de altijd
terugkerende excursie naar de Grote Muur bracht
ons naar het Noorden, naar de bergen aan de rand
van de vlakte die verderop uitloopt in de woestijn.
Er woedde een ijzige zandstorm. Ezelkarren doem
den als grijsbruine silhouetten op uit het vuilwitte
stof. Kinderen probeerden huilend hun fiets tegen
de gierende wind in te duwen. Op zulke momenten
realiseer je je hoe arm het land nog is. In dit
seizoen dragen de boeren vele stellen kleren over
elkaar heen. Liefst gewatteerde mantels of bont
jassen, die vaak echter al jaren meegaan en vol
zitten met scheuren en vlekken. Op hun hoofd
dragen ze harige mutsen met grote kleppen. Als
het even dooit laten ze de oren vrij en staan de
kleppen recht opzij als bij een vogeltje dat
onwennig begint zijn vleugels uit te slaan. Maar bij
vorst gaan ze dicht. Wel zitten er dan soms in die
grotere weer kleinere kleppen, die dan toch open
leidde tot de vestiging in Delfzijl die nu
ruim 2 miljoen ton per jaar produceert,
was het een uitkomst voor de Noren,
Zweden en Finnen. Die voeren nu 80
percent van het Groningse zout in voor
hun chemische industrie.
Nu we een van de strengste winters van
de laatste jaren beleven en de roep om
wegenzout de angst voor een tekort heeft
aangewakkerd, moet de directeur M. van
Es van de lokatie Hengelo van het hart
dat vele gemeenten gedurende geruime
tijd aanvulling van hun voorraden ach
terwege hebben gelaten. Vele gemeente
lijke depots zijn halfvol de winter inge
gaan. De lange rij zachte winters heeft
voor de gladheidbestrijding verantwoor
delijke instanties parten gespeeld. Alleen
Rijkswaterstaat heeft zich goed inge
dekt.
thuis op het dressoir. Kennelijk loopt het dus toch
niet zo’n vaart met de horden toeristen die China al
zouden hebben overspoeld.
de voorraadvorming door de gemeente
lijke gladheidbestrijders heeft volgens
de heer Van Es de laatste weken te be
luisteren noodkreten doen klinken. Maar
in de Twentse bodem is nog genoeg zout.
Nog wel voor honderd jaar en langer.
Akzo zelf heeft geen expeditiemidde-
len. Het wegenzout wordt af-fabriek gele
verd. De afnemer dient zelf voor vervoer
te zorgen. Berichten over te kort schieten
van het wagenpark van de zoutprodu
cent missen dan ook elke grond. Eenvou
dig omdat men zelf geen vervoer heeft.
Wordt in Duitsland en Frankrijk steen
zout gewonnen in mijnen, de Nederland
se methode van inpompen van water en
het uitpompen van pekelwater dat dan in
grote tanks wordt verdampt, levert snel
ler een beter produkt. Voordat het fijn
korrelige zout wordt gewonnen kan het
nu namelijk ook gemakkelijk worden
ontdaan van stoffen als calcium en mag
nesium.
Hengelo verrijzen. Er werd met de af
bouw van de Boekelose vestiging begon
nen.
jaar
/eau
loek-
bels,
Xuto-
dam..
Onze Nederlandse zoutindustrie zorgt
tegen de winter steeds voor een eigen
voorraad wegenzout van rond de 200.000
ton. De laatste jaren is daarvan nooit
meer dan 100.000 ton gebruikt. In de
zomer worden de gemeenten aange
schreven en gestimuleerd hun zoutde-
pots te vullen. „Dood kapitaal” dacht
men, in de hoop op weer een zachte
winter.
Het zou uitermate moeilijk worden het
wegenzout op te slaan en probleemloos te
strooien als niet een anti-pakmiddel was
uitgevonden. Zonder toevoeging daar
van wordt opgeslagen zout na enige tijd
een keiharde witte rots. Vroeger moesten
vaak gaten in de zoutberg worden ge
boord waarin dan dynamietpatronen
werden geplaatst die, elektrisch ontsto
ken, de massa weer handelbaar maakte.
Door de uitvinding van een anti-pakmid-
del kwam aan dit probleem een einde
een kalium-ijzerverbinding in water op
gelost waarmee het zout wordt be
sproeid.
Omdat wegenzout in veel gevallen lang
blijft opgeslagen, worden hieraan grote
hoeveelheden anti-pakmiddelen toege
voegd. Daarnaast krijgt wegenzout nog
een behandeling met een denaturatie-
middel waardoor de kleur wat verandert,
wat gebruik voor andere doeleinden te
gengaat. Vooral het nalaten van voldoen-
De zijdebrokaatfabriek is nog niet veel veran
derd sinds ik die jaren geleden heb bezocht. Na
tuurlijk, sommige leiders die op de door hen ge
maakte wandkleedjes stonden afgebeeld zijn in
middels weggezuiverd, en vervangen door nieuwe
grootheden zoals partijvoorzitter Hua Kwo-feng.
Maar de voorstellingen van veel bezochte plaatsen
zijn nog steeds dezelfde. Ook de inleiding van de
voorzitster van het fabriekscomité verloopt langs
dezelfde lijnen. Eerst voert zij het woord, dan
voegen haar assistenten links en rechts nog wat
toe, en daarna komen de bekende vragen. Onder
wijl krijgt ieder een kopje thee aangeboden van de
plantages uit de buurt en sigaretten van eigen
tabak.
Ook de lonen zijn nauwelijks veranderd: een
gemiddelde van rond 75 gulden in de maand met
uitschieters tot het dubbele. Overigens zijn ook de
prijzen voor de gewone mensen nog steeds laag:
een kwart voor een pont rijst, een gulden voor een
pond vlees. Maar nieuw zijn de bonussen: wie de
norm overtreft krijgt aan het eind van de maand
een premie. Buiten worden op grote borden de
produktiecijfers bijgehouden en records worden
in goud aangegeven en met leuzen verwelkomd.
Sinds de inmenging van Hanoi in Phnom Penh is
de spanning hier sterk toegenomen. De kranten
drukken dagelijks berichten met kaartjes af,
waaruit moet blijken dat overal guerrillahaarden
zijn ontstaan, van waaruit verzet wordt geboden
tegen de „indringers”. En ook cartoons waar het
Russische expansionisme als de ware schuldige
wordt aangewezen. Zo bijvoorbeeld een, waarin
het zogenoemde Cambodjaanse bevrijdingsfront
Funsk een marionet blijkt te zijn van Vietnam, dat
dan op zijn beurt een marionet blijkt te zijn van de
Sovjet-Unie. Of een andere, waarbij Brezjnjev met
een taartmes bezig is Afrika door te snijden, om
zich delen van deze „koek” te kunnen toeëigenen.
Opvallend is overigens dat de roemruchte drie-
wereldentheorie de laatste weken nog verder is
veranderd. Vroeger waren de Verenigde Staten
evenzeer als de Sovjet-Unie de hoofdvijanden van
de mensheid, en moesten Europa en Japan gewon
nen worden voor steun aan het emancipatiestre
ven van de Derde Wereld. Sinds de normalisering
met de VS praat men daarentegen over de vor-
Voorzitters van gemeentelijke en provinciale ra
den zijn tegenwoordig weer burgers, en duidelijk
herkenbaar aan op maat gesneden donkere jassen,
al dan niet met bontkraag. Acht jaar geleden
waren het nog merendeels militairen, die tijdens
de culturele revolutie te hulp waren geroepen om
de taken van de uiteengevallen partij over te
nemen. Ook elders is het leger veel minder opval
lend aanwezig dan toen. Op het burgervliegveld
van Peking zijn in de verste verten geen militaire
toestellen te bekennen. Maar op dat van Hangzhou
zien we bij het landen hele rijen: hier een dozijn,
daar een dozijn en verder verspreid nog enkele
tientallen anderen. Die welke het dichtst bij de
ontvangsthal staan zijn afgeschermd door hoezen,
verder doet men weinig moeite ze aan het oog van
buitenstaanders te onttrekken.
Ze zijn dan ook vrij oud en geen partij voor de
moderne jet-fighters. De Amerikaanse inlichtin
gendienst heeft overigens gemeld dat de Chinese
luchtmacht de laatste weken veel mensen en mate
riaal heeft weggehaald uit de provincies die op het
vasteland tegenover het eiland Taiwan liggen. Men
zegt immers nog slechts te streven naar vreedzame
hereniging van het land. Veel manschappen en
wapens zouden nu echter worden samengetrokken
in het zuiden van de Volksrepubliek.
In 1952 werd de laatste 9.000 ton daar
afgeleverd. Toen was de zoutproduktie
in Boekelo verleden tijd, 33 jaar nadat er
de eerste zoutlaag was aangeboord en
geëxploiteerd. Nu wordt vanaf de vesti
ging aan het Twentekanaal per pomp per
uur 1150 m3 water door de leidingen ge
perst met een druk die ook de verst
afgelegen boring op 3,5 km afstand be
reikbaar maakt. Vierhonderd meter diep
spuit het water in de zoutlaag, waar het
als pekelwater aan de terugweg kan be
ginnen. Hoe fijner korrel, aldus de heer
Van Es, hoe beter wegenzout werkt. Be
neden een temperatuur van -7, -8 graden
wordt de werking echter snel minder.
Een kilo is voldoende om bij een tempe
ratuur van -2 graden een hoeveelheid van
43 kg ijs te doen smelten.
Hoewel het daar in januari nog behoorlijk koud
kan zijn, spreken kenners waarderend over het
herverschijnen van blote enkels, kuiten en hier en
daar zelfs knieën. Een nationale conferentie van
kap- en schoonheidsalons heeft onlangs het eer
herstel van hun beroep bevochten, dat sinds de
culturele revolutie niet erg hoog stond aangeschre
ven. Ze hebben naast de bekende vlechtjes een
dozijn standaardmodellen ontworpen, die behalve
praktisch ook nog leuk zijn om te zien. Ook hebben
zij terugkeer naar „stukwerk” bereikt, en onder
scheid tussen gewone vakmensen en de echte
haarkunstenaars. Zo is er in de hoofdstraat van
Sjanghai een die maar liefst vijf gulden voor een
permanent rekent (voor velen twee daglonen),
maar waar desondanks buiten een lange rij staat
te wachten om onder de kap te komen.
Sinds managers, technici en intellectuelen weer
hogere inkomens krijgen, is er een aanzienlijke
vraag naar dergelijke luxe zaken ontstaan. De
mogelijkheden om duurzame gebruiksartikelen te
kopen zijn beperkt: privé-auto’s bestaan niet en
zelfs het gebruik van fietsen wordt in deze overbe
volkte stad van 11 miljoen inwoners van hoger
hand af geraden.
Ook de sjiekere restaurants profiteren van deze
trend. Zo is onlangs bijvoorbeeld in Sjanghai een
Franse bistro, waar je een echte biefstuk met frites
kunt eten, opnieuw tot bloei gekomen. Wel wordt
het uitsluitend bezocht door Chinezen, en krijg je
dus soms ie soufflé vooraf en je uiensoep toe. Een
troost is wel dat de bezoekers soms net zo veel
moeite hebben met het hanteren van mes en vork,
als wij met stokjes in de eethuizen aan de Amster
damse Binnen-Bantammerstraat
In 1926 begon men af te zien van het
verwarmen van pekelwater in grote ijze
ren pannen. Die waren 9 m breed, 20 m
lang en een halve meter diep. Eronder
brandde kolenvuur in een soort oven. Zo
kwam de eerste vacuüm-indampinstalla-
tie in gebruik in Boekelo. Ketels van
ongeveer 25 m hoog waarin het pekelwa
ter met stoom wordt verhit. Tien jaar
later zou, gestimuleerd door de aanleg
van het Twentekanaal, de zoutfabriek in
De aanwezigheid van het zout werd in
1887 eigenlijk bij toeval vastgesteld. De
baron Van Twickel die zijn broer had
zien overlijden aan tyfus, liet toen in
Delden naar fris drinkwater boren. Op
een diepte van ongeveer 500 meter werd
een zoutlaag ontdekt en alles wat er aan
vloeibaar naar boven kwam bleek vies
pekelwater. Ten einde raad zocht de ba
ron toen maar via een lange pijp contact
met de Almelose drinkwatervoorziening.
Niettemin had hij wel de ontdekking
gedaan die het ons nu mogelijk maakt in
eigen land in onder meer de grote be
hoefte aan wegenzout te voorzien.
Want voordat de Twentse zoutlagen
werden geëxploiteerd waren we aange
wezen op import van steenzout uit de
Franse en vooral Duitse mijnen. In de
havenplaatsen werden de brokken door
zoutcider in pekelwater omgezet dat ver
volgens in grote pannen tot verdamping trieterrein aan het Twentekanaal gezo-
werd gebracht. Die zoutvondst in de
Twentse bodem leidde trouwens nog niet
meteen tot exploitatie. Vooreerst leek het
goedkoper via import in de behoefte te
voorzien. Daar kwam verandering in
toen de Duitsers tijdens de Eerste Werel
doorlog vervelend gingen doen. Verras
send snel kwam toen de eerste en tot nu
to>e enige zoutindustrie van ons land van
de grond. Rijk en particulieren stichtten
samen de NV Koninklijke Nederlandse
Zout Industrie.
In de zomer van 1918 werd in Boekelo
met de bouw van de eerste zoutfabriek
begonnen. Op de heide bij het dorp werd
in het voorjaar van 1919, binnenkort dus
precies 60 jaar geleden, zout aangeboord
en in de loop van dat jaar dampte de
Het is het eind van de week en de resultaten
worden door drommen arbeiders besproken. De
machines zijn overigens nog even ouderwets als
voorheen, ook al worden er dan beeldschone stof
fen mee gemaakt.
Vermoedelijk zijn we hier mee naar toegenomen
omdat China meer textiel en dergelijke naar Euro
pa wil exporteren, als het daar vandaan ook meer
apparatuur en dergelijke gaat importeren. Hetzelf
de gold voor een emaillewerkfabriek in Peking, en
andere plaatsen waar oude ambachten worden
beoefend, waarom de Chinezen wereldberoemd
zijn. Daarbij valt trouwens op dat de prijzen van
dergelijke artikelen die voor het buitenland be
stemd zijn, wel flink zijn toegenomen. En hetzelfde
geldt voor diensten, waarvan de kwaliteit vaak
opvallend is verminderd. Ook in dat opzicht zoekt
de Volksrepubliek dus langzaam aan aansluiting
bij de verhoudingen in de rest van de wereld.
Sjanghai is niet alleen altijd de stad geweest met
de meeste arbeiders, maar ook die met de verst
voorgeschreden kapitalistische ontwikkeling. Het
was niet alleen steeds de meest revolutionaire stad,
maar ook de meest decadente. Vandaar wellicht
ook dat de recente verruiming van de consumptie
mogelijkheden hier het snelst heeft doorgezet.
Zoals in 1949 „een bevrijding van de voeten”
plaatsvond, omdat deze bij meisjes niet langer
werden afgebonden, zo vindt nu in 1979 een „be
vrijding van de benen" plaats, omdat steeds meer
vrouwen de werkbroeken in hun vrije tijd verrui
len voor kleurige rokken.
eerste zoutpan. Want het opgepompte
pekelwater werd toen nog in grote ijze
ren pannen verwarmd. Het eerste volle
dige produktiejaar, 1920, kwam de Ko
ninklijke Nederlandse Zout Industrie
daar in Boekelo tot 25.000 ton. Die hoe
veelheid produceert men nu in Hengelo
in 4 a 5 etmalen.
Tussen Enschede, Hengelo en Boekelo
staan in de weiden en langs de wegen
ruim 200 kleine houten bouwsels. Som
mige in de vorm van een toren, andere
de nieuwste lijken op miniatuur Saksi
sche boerenschuurtjes. Daarbinnen prie
men buizen 300 tot 400 meter diep tot in
de onderaardse zoutlaag, spuiten er wa
ter in en drijven dat als pekelwater weer
omhoog. Via de meer dan 100 km lange
onder het grondoppervlak aanwezige lei
dingen circuleert dat water en met een
een gehalte van 300 gram zout per liter
wordt het naar de grote verdampingske-
tel van de Akzo op het Hengelose indus-
Samen produceren Delfzijl en Hengelo
4 miljoen ton zout, waarvan het meeste
bestemd is voor industrieel gebruik. Op
de binnenplaats van de Akzo-vestiging in
Hengelo staat een bord met daarop aan
gegeven hoeveel dagen er al geen bedrijfs
ongevallen hebben plaatsgevonden.
Twee dagen lees ik. Dat is niet veel. Het
laatste ongeval betrof een werknemer
die uitgleed.op het fabrieksterrein.
staan om beter te kunnen horen.
Ook de huizen bieden nauwelijks voldoende
bescherming. Lekkende daken, gescheurde mu
ren, kapotte ruiten, zijn eerder regel dan uitzonde
ring. Meestal is er wel wat elektrisch licht, maar
alleen een kolenkachel en geen stromend water of
sanitair. Er moet nog heel wat gebeuren.
In het veel zuidelijker gelegen Hangzou blijkt het
de volgende dag daarentegen al bijna lente. Een
waterig zonnetje schijnt op een groene stad, waar
hier en daar al knoppen in de bomen zitten. Daar
waar die grenst aan het schilderachtige Westmeer
is een promenade aangelegd. Twee jongetjes roe
pen vanuit een boom: Hé mister, good morning!
Kennelijk worden de Engelse lessen op de radio
ook hier druk beluisterd. Ik ga op een bankje zitten
om een stukje te schrijven. Na vijf minuten komen
er twee mensen achter me staan, en proberen over
mijn schouder mee te lezen. Langzaam aan vormt
zich een hele groep, als belangstellenden bij een
zondagschilder.
Bij de verdere wandeling word ik veelvuldig
aangegaapt. Voor het fototoestel heeft men echter
nog steeds een zekere schroom. Politieagenten
wenden zich schijnbaar toevallig af, schoolmeisjes
rennen giechelend weg en een jongetje met een
manhaftig speelgoedgeweer vlucht geschrokken
de bosjes in. Alleen mehsen die toch al voor een
kiekje van een familielid poseren, blijven tijdelijk
stilstaan. In een vaste houding, met opgeheven
hoofd, het natuurschoon op de achtergrond, voor
een diameter van wel 50 m en een hoogte
van 8 m. Te rigoureuze zoutwinning zou
tot verzakkingen in het aardoppervlak
kunnen leiden. Dicht bij de Akzo-vesti
ging in Hengelo toont het wegdek zo’n
inzinking. Daarom is de maximale pro-
duktie per boring gesteld op 200.000 ton.
Daarna wordt het boorgat opgevuld met
beton.
Van de bijna 2 miljoen ton die per jaar
in de lokatie Hengelo wordt geprodu
ceerd is ruim een kwart bestemd voor de
consumptie. Normaal wordt 10 percent
als wegenzout afgeleverd. Een soort zout
dat chemisch niet afwijkt van keuken
zout maar wel een vochtgehalte van 2
percent heeft. Consumptiezout krijgt wel
een extra droogbeurt. Opschroeven van
de wegenzoutproduktie is mogelijk zon
der dat afbreuk wordt gedaan aan de
fabrikage van zout voor ander gebruik.
Normaal zit men namelijk ongeveer 20
percent onder de maximale capaciteit.
Het overgrote deel van het gewonnen
zout wordt voor industriële doeleinden
gebruikt. Chemische en plastic industrie
zijn grote afnemers. De Scandinavische
landen zijn de grootste importeurs van
ons industriezout. Toen begin vijftiger
jaren ook bij het Groningse Winschoten
zout in de bodem werd aangetoond, wat
-'jp
l y>'"’
v
