LI
I
Radiotelegrafie vanuit
75 jaar
scheveningen
radio
DE GROEI VAN SCHEVENINGEN RADIO
EN
L
I
door Jan van Baarsel
Lent kwam, zag
en overwon
De Badstoel
iR
Naar de duinen
Nieuw gebouw
Gesloten
Zeer welkom
Heropend
J
en de
Bronnen
t koel' -
r o.m
Dooi
aanta
termijn
E B.V,
lG Sant'
b.v.
Wij ruiken de zee’
Eerste ervaring van een telegrafist die in 1917 bij Scheveningen
Radio in dienst kwam: „Ik zie mijn wachthebbende collega plotseling
enige handels en schakelaars overhalen. Ik hoor een motor aanlo
pen. En daar begint een oorverdovend gebrom van snelle morsete
kens”.
Ervaring van een oude rot in het vak in datzelfde jaar: „Luisterend
naar de reeds vertrouwde geluiden van brommende, pruttelende
morsetekens waaruit slechts een aanroep van punten en strepen
tevoorschijn zou komen, klonk mij opeens een basstem in de oren
zeggend: „Twenty-one, twenty-two" en zo tellend tot „twenty-nine”.
Ik had nog nooit gehoord van radiotelefonie. Daarom kon ik mijn oren
niet geloven. Het was een zuivere sensatie de eerste menselijke stem
per radio te horen. Op de Zeelandboten bleek men er al iets meer van
te weten. Ze hadden die stem op zee eerder gehoord en spraken van
de „Ghost of the North-sea”. In 1917 geloofde men liever aan
geesten dan aan radiotelefonie”.
K.
0380.
intoor-
De Hut in de Duinen
Interieur van het vooroorlogse ontvangstation Umuiden
Radiohut aan boord van de Willem Barendsz (1954)
niveau
Umuiden middelpunt
•tunnel
scheepscommunicatie
De Hut in de Polder
idiplomi
Het in 1971 geopende gebouw van Scheveningen Radio in Umuiden
Het ontvangststation op het tweede sluiseiland
het oezr
le seta
henegou
eheer
istede
een steo
vereen If
tmver-
igelijk-
wij eer
techniekl
it/e bel d
>elrad N
ion 020-
in Deu'
iding
Dat gebeurde vanuit een kamer op
de tweede verdieping van het post
kantoor. Eén man was beschikbaar
voor de bediening. De berichten
werden via de „zaalpost” een
emmertje naar het kantoor op de
eerste verdieping getransporteerd.
handen van de vijand mochten val
len en dus een haven elders moes
ten opzoeken. Het kuststation dreig
de zonder olie voor zijn dieselaggre-
gaat te raken nu de normale toevoer
was uitgevallen. Een taxi werd inge
schakeld om vaten olie te brengen.
3311
iij ons
FNRS
Voor de lange golf stond in het
IJmuider postkantoor een indru
kwekkend toestel met reusachtige
spoelen en kolossale afstemwielen.
Het kreeg meteen de fraaie bijnaam
De Badstoel. De lange golf beleefde
in deze tijd haar grote bloeiperiode.
Na de oorlog zou ze geheel door de
korte golf worden overvleugeld.
Met de laatste werden de eerste
proeven in 1926 genomen met het
schip Slamat; in 1927 volgden expe
rimenten met behulp van de P. C.
Hooft en’ de Simon Bolivar. Op 3
juni 1927 werd de kortegolf dienst
(36, 24 en 18 meter) officieel geo
pend. Contacten met schepen waar
ook ter wereld waren nu mogelijk.
ten op
>n wo-
afbeelding van de ponsgaatjes van
de telexband. Uit een toespraak van
de prinses: „Ik wens dit nieuwe
rijkskuststation een goede toe
komst ten dienste van de scheep
vaart over de gehele wereld”.
Speciaal deze golf kreeg hinder
van de elektrische apparaten die in
de omgeving van het gebouw wer
den gebruikt. Als moeder de vrouw
in een woning vlakbij de stofzuiger
aan het werk zette, wanneer een
neringdoende zijn lichtreclame aan
deed sputteren, als er een auto voor
bijkwam en zodra zich een motor
boot in of bij de sluizen bewoog
traden zeer hinderlijke storingen
op. De remedie was de kortegolf
naar een nog rustig gebleven plaats
over te brengen. Dat betekende in
Umuiden: naar de duinen. Ten
zuiden van de semafoor werd een
loodsje opgetrokken, waarin de ont
vanger werd geplaatst. De bedie-
Toen Scheveningen Radio
op de teletype werd aangeslo
ten (25 januari 1951) ontving
men er dit „begroetingsbe-
richt” van collega’s in Arn
hem: „Wij ruiken de zee als we
uw nummer draaien”.
de Nederlandse koopvaardijvloot
die op weg naar de thuishaven wa
ren, namens de regering mee te
delen dat ze hun geheime instructie
moesten raadplegen. Deze hield in
dat de schepen in geen geval in
ting zorgen. Omdat ook al het ge
reedschap was verdwenen namen
ze van huis mee wat enig nut kon
hebben, zelfs draad en stekkers.
Hoe moeilijk de wederopbouw
ook was, Scheveningen Radio zag
in ongelooflijk korte tijd kans volop
te functioneren. De kroon op ieders
inspanning werd gezet toen in de
nacht van zaterdag 17 op zondag 18
november 1951 een gloednieuw ont-
vanggebouw kon worden geopend
op het tweede sluiseiland van IJ-
muiden. Deskundigen gaven het de
erenaam „modernste kuststation
ter wereld”. De eerste nacht al
moest Scheveningen Radio in actie
komen door een noodsein dat om
01.17 uur werd gegeven door het
stoomschip Katwijk dat in stor
machtig weer met een gebroken
stuurinstallatie te kampen had.
Leek het huisvestingsprobleem
voor vele jaren te zijn opgelost, het
werk van het kuststation breidde
zich in zo’n tempo uit dat al in 1958
aan uitbreiding moest worden ge
dacht. Drie jaar later lagen de voor
lopige plannen op tafel. Rijkswater
staat, eigenaar van de grond, deelde
echter mee dat van verdere ont
plooiing op het tweede sluiseiland
geen sprake kon zijn. De grond was
nodig voor het verruimen van de
toegangen tot het sluizencomplex.
Scheveningen Radio diende er zelfs
rekening mee te houden dat het
uiteindelijk haar plaats zou moeten
vrijgeven.
De mannen van het kuststation
gooiden daarop het roer geheel om.
De plannen werden gericht op een
nieuw gebouw elders. De keuze viel
op een terrein in het naoorlogse
hart van Umuiden, aan de Lange
Nieuwstraat, tegenover het Markt
plein. Op 29 maart 1966 ging de
eerste spade in de grond. Op woens
dag 17 november 1971 kon een riant
gebouw naar het ontwerp van ar
chitect K. L. Sijmons Dzn. officieel
worden geopend. Dat gebeurde
’s morgens elf uur door prinses Be
atrix. Ze drukte op een seinsleutel,
die op een imitatie-scheepsboeg
was aangebracht. Daarna werden
de diensten van Scheveningen Ra
dio hoorbaar en zichtbaar: de radio-
telegrafie met punten en strepen, de
radiotelefonie met de modulatie
van een gesprek en tegelijkertijd de
stem van de telefoniste, de ratelen
de telex met op een scherm een
„Thans geen radiotelegrafie meer
met draaiende, brommende, sissen
de elektrische vonken, maar tele
grafie én telefoon met geruisloze
elektronenzwermen in luchtledige
glasbollen”. Aldus de enthousiaste
reactie van de man die bij Scheve
ningen Radio het grote wonder had
beleefd. Het was te danken aan de
lampzender (met de drie-elektro-
denlamp) dat de radiotelefonie
werd geboren. Umuiden zou het
centrum worden waar de nieuwe
mogelijkheden tot volle ontplooiing
zouden komen.
Op zijn beurt had Umuiden de
vestiging van een kuststation te
danken aan een toezegging van een
leverancier die niet waar te maken
bleek. In het midden van de jaren
twintig had Scheveningen Radio
een tweede zender in gebruik geno
men, een krachtige zender „met
draaiende vonkenbrug” op de 1800
meter. Het werkgebied kon hiermee
worden uitgebreid tot de Oostzee,
de Middellandse Zee en een groot
deel van de Atlantische Oceaan (la
ter de 2222 meter, naar de vorm van
de tweetjes in Umuiden „De vier
zwaantjes” genoemd). Volgens de
leverancier zou het traditionele
seinverkeer op de 600 meter niet
door de nieuwe zender worden ge
stoord. Het tegendeel bleek waar;
wanneer op de 1800 meter werd
gesleuteld kon men op de 600 meter
niet behoorlijk ontvangen.
Er bleek maar één oplossing te
zijn, die aan alle moeilijkheden een
einde kon maken: het zendgedeelte
en het ontvanggedeelte van Scheve
ningen Radio moesten worden ge
scheiden. Voor de ontvangst viel de
keus op Umuiden, waar een ruimte
in het postkantoor aan de Kanaal
straat ter beschikking werd gesteld.
Uiteindelijk werd besloten de gehe-
le uitvoering van de radiokust-
dienst naar Umuiden over te bren
gen. Via een kabel konden van
daaruit de zenders in Scheveningen
worden bediend. Op 1 juli 1926 was
de gehele verhuizing een feit. In
Umuiden had men direct de han
den vol doordat er in Engeland een
kolenstaking uitbrak, waarna veel
meer schepen dan gewoonlijk de
Nederlandse havens opzochten.
Aantal radiotelegrammen in 1925:
18.775. In het jaar van de verhui
zing: 31.616.
Nadat Nederland voor de
overmacht had moeten capituleren
kreeg chef C. van Geel uit Den
Haag opdracht het werk van Sche
veningen Radio stop te zetten. Op
15 mei 1940 gaf hij deze kantooror-
der (62-40) uit: „Aan het personeel
van Scheveningen Radio. Op last
van hogerhand wordt het kuststati
on Scheveningen Radio tot nader
order gesloten. PCH met zijn roem
vol verleden zal dus voorlopig niet
meer in de ether aanwezig zijn”. Al
gauw kwamen echter Duitse mili-
tairen met de opdracht de luister-
dienst voort te zetten: „Alles notie-
ren was Sie horen”. De order werd
niet nageleefd. Daarop namen de
bezetters het station zelf in handen.
De Nederlanders mochten nog wel
hun particuliere spullen bijeenpak-
ken. Prompt namen ze ook belan
grijke onderdelen van het kuststati
on mee.
BRONNEN. De gegevens over de geschie
denis van Scheveningen Radio in deze bijlage
zijn ontleend aan: Tijdscnrlft voor Posterijen en
Telegrafie, 1 dec. 1927 Een zilveren jubileum,
door G. J Muusze, 1929 Tijdschrift voor Pos
terijen, Telegrafie. Telefonie. 19 dec. 1929
Verslag van verloop wederopbouw. 16 jan.
1946 Jaarverslagen Scheveningen Radio
1946, 1947, 1948 PTT-Bedrijfsbanden, jan
1947, dec. 1951, nov. 1965. 25 jaar Radiover-
keersdienst, door H. P van Alphen, 1948. Het
PTT-bedrijf, dec. 1952 IJmuider Courant 2
febr 1953 Zeevaartkundig tijdschrift De Zee.
jan. 1954 PCH Scheveningen Radio 1904-
1954. 19 dec. 1954 De Blauwe Wimpel, mei
1955 Onze Marine, dec 1955. The Radio
Officers News, maart-april 1958, Aangetekend
personeelskrant PTT, 12 april 1972. Intercom
personeelsorgaan Scheveningen Radio, febr
1979.
ning gebeurde „op afstand”, maar
dit zou al gauw problemen gaan
geven. Daarom werd het loodsje in
november 1934 vervangen door een
wat groter onderkomen, bestaande
uit gegalvaniseerd-ijzeren platen
die met hout waren bekleed. Een
volledig dependance-ontvangstati-
on, met dus bediening ter plaatse,
werd ingericht.
Van storing had men geen last
meer maar voor de mannen van
Scheveningen Radio was de accom
modatie niet bepaald om te jubelen.
Onder het plaatijzeren dak was het
’s zomers smoorheet („het lijkt hier
wel de Rode Zee”). In de winter had
men door de grote drukte vaak^een
tijd om op de kachel te letten, zodat
de Salamander er herhaaldelijk de
brui aan gaf. Mede tot ongenoegen
van het huisdier een verwilderde
kat dat in mildere jaargetijden
graag met een jachtbuit in de bek
„thuis” kwam: een konijn. Niet al
leen konijnen maar ook patrijzen
hadden hun speelterrein rondom de
dependance die van de telegrafisten
de bijnaam De Hut in het Duin
kreeg.
Het jaar 1932 staat geboekstaafd
als het begin van de radiotelefonie-
dienst, die Scheveningen Radio op
den duur de aanduiding „Telefoon
centrale van de Noordzee” zou be-
In het postkantoor van Umuiden
werd naar ruimte voor de nieuwe
tak van dienst gezocht. Alle kamers
waren reeds in gebruik. Daarom
werd de keuken-kleedkamer aan de
ontwikkeling van het berichtenver
keer opgeofferd. De radiotelefonie
was zeer welkom, zoals weldra zou
blijken, bij kleine vrachtschepen,
kustvaarders en vissersschepen. Zij
vielen niet onder de bepalingen van
het Internationale verdrag tot be
veiliging van mensenlevens op zee
(Londen 1914). Hierbij was radiote
legrafie aan boord verplicht gesteld
voor schepen van 1600 brt. en meer.
De telefonie maakte het de opva
renden van kleine schepen mogelijk
van de diensten van Scheveningen
Radio gebruik te gaan maken zon
der dat er een extra man aan boord
moest komen. De benodigde instal
latie voor de golflengten van 100 tot
200 meter kon heel eenvoudig door
wie dan ook worden bediend.
Op den duur bleek de decentrali
satie (postkantoor en dependance)
in Umuiden grote bezwaren op te
leveren. Er werden plannen ont
worpen om alle diensten in een
nieuw gebouw op het duinterrein
bij de semafoor onder te brengen.
Kort voor de oorlog werden de
plannen gewijzigd. Men gaf alsnog
de voorkeur aan de Spaarndam-
merpolder waar alvast grond werd
aangekocht. Voor het doen van ont-
vangproeven werd een loods van
plaatijzer neergezet. Deze ruimte
kwam goed van pas toen Scheve
ningen Radio op 1 mei 1940 wegens
defensiemaatregelen de Hut in het
Duin moest verlaten. De appara
tuur kon direct naar de polder wor
den verhuisd. De afdelingen van de
600 meter en de lange golf bleven
nog in het postkantoor maar toen
de oorlog ook over Nederland raas
de vond men het op de elfde mei
verstandig ook deze diensten naar
de polder te dirigeren.
Het kuststation werkte harder
dan ooit om de gezagvoerders van
zorgen. Herinnering van een pio
nier: „Het was een eigenaardige ge
waarwording te zitten praten tegen
zo’n dood ding als een microfoon,
zonder merkbaar contact met hem
met wie men sprak (het was nog
alleen „simplex”-verkeer; er moest
dus steeds „over” worden gezegd)
en daarna de correspondent te ho
ren antwoorden”.
Toen de bevrijding was gekomen
bleek praktisch alles wat in Umui
den en in de polder aan Schevenin
gen Radio had kunnen herinneren
te zijn verdwenen. Op 29 juni 1945
werd in Den Haag via een antenne
op de gashouder het „veiligheids-
verkeer” op de 600 meter heropend;
twee zenders waren op een onder
duikadres weer voor de dag ge
haald. De eerste opdracht voor IJ-
muiden was de telefoniedienst te
doen herleven. Daar was een zeer
primitief onderdak gevonden in
twee klaslokalen van een school
aan de Houtmanstraat. Van Radio
Holland werd een zender-ontvanger
met accuvoeding voor scheepstele-
fonie gehuurd. Deze kon men wel
dra vervangen door een Pedersen-
zender een cadeau van een Cana
dese militair. Op 24 augustus kwa
men de ontvangst en bediening van
de 600 meter weer in handen van
Umuiden. Technische krachten
voor de opbouw hiervan waren niet
beschikbaar. De mannen die de ap
paratuur zouden gaan bedienen
moesten zelf voor de op- en inrich-
Scheveningen Radio komt
de eer toe dat ze als eerste ter
wereld de vrouw in haar ope
rationele dienst heeft opgeno
men. Het begon bij de admini
stratie. Door gebrek aan
schrijfmachines in het pas be
vrijde Nederland ontstond er
een grote achterstand. Daarom
werd besloten een vrouwelijk
personeelslid in dienst te ne
men. Dat gebeurde op 12 de
cember 1945.
Kort daarop luisterden kapi
teins en schippers verbaasd
naar de radiotelefonie. Voor
het eerst was bij Scheveningen
Radio de stem van een vrouw
aan de dienstverlening gekop
peld, een „gouden stem” zoals
al gauw de karakterisering
was. Helena (Leni) Scherpen
zeel, 22 jaar jong, dochter van
een inspecteur van Radio Hol
land, werd zeer populair als
telefoniste bij de zeevarenden.
Ze is tot 26 mei 1947 bij Sche
veningen Radio gebleven.
Toen nam ze afscheid en werd
er officieel genoteerd: „We
gens huwelijk vertrokken.
Wat niet officieel werd geno
teerd: Naar Zeist, als mevrouw
Van der Weijer.
Gehoord bij Scheveningen
Radio: „Meisjes geven fleur
aan de ether. Een kattige stem
kunnen wij niet gebruiken. Als
er bijvoorbeeld iemand vanuit
de Perzische Golf belt moet hij
kunnen rekenen op een vrien
delijke stem, als in een huiska
mer. Het moet een fijne stem
zijn om naar te luisteren, er
moet warmte in zitten."
