Openingscollage Holland Festival met aangrijpende film in Relache
Internationaal georiënteerde schilder imponeert bij Galerie Klein
Luis Fileer: verhevigd expressionisme
Schwitters Ui gebracht
met teveel ballast
Bouwfonds-hypotheken helpen
mensen in een eigen huis.
eiac b.u
I
Rente vanaf 9,2%.
nv Bouwfonds
De 10% w
zomerkorting
is er weer.
Nederlandse Gemeenten
r
Jaroslawa Dankowa
I
9
KUNST
19 7 9
JUNI
ZATERDAG
1
I
Mensen, die ervaring hebben
opgedaan met het Bouwfonds,
wéten dat 't allemaal wat per
soonlijker gaat, menselijker zou
je kunnen zeggen, met begrip
voor je eigen problemen en de
mogelijkheden die je hebt. Wat
let u om voor uw hypotheek
ook eens een afspraak te maken?
Zowel voor nieuwbouw als
bestaande panden geldt:
Bouwfonds-hypotheken helpen
mensen in een eigen huis.
Effektieve rente 9,88%.
Haarlem, Aneqanq 29.
Tel.: (023) 31 38 52 en 3212 47.
tapijtreiniging,
vaste vloerbedekking
losse kleden bankstellen.
iti
HAARLEM. Zo af en toe is de schilder Luis Fileer in zijn woning
in De Rijp te vinden, als kortstondig intermezzo tussen zijn veelvuldi
ge reizen naar landen als Frankrijk en Mexico. Die korte verblijven in
het Noordhollandse stadje vormen de enige binding die Fileer met ons
land heeft. Ook in zijn werk is geen spoor terug te vinden van enige
invloed die de toch zo rijke Nederlandse schilderkunst zou kunnen
1
i
:r Chaim Levano
Verantwoord beeld op jaren ’20
(ADVERTENTIE)
(ADVERTENTIE)
JOHAN VAN KEMPEN
JOHN OOMKES
(20.15
(20.15
(20.15
(20.15
(20.15
(20.15
Jaroslawa Dankowa: paartje, brons.
CEES STRAUS
Luis Fileer: Erasmus, gemengde techniek.
(ADVERTENTIE)
ROTTERDAM. Ergens hou je reke
ning met de mogelijkheid dat de recon
structie van Relache, een anti-kunst en
anti-balletwerk uit 1924, evenals destijds
bij de première de bezoekers met de neus
zou drukken op de letterlijke betekenis
van de titel. Relache betekent zoveel als
afgelasting en het toeval wilde dat het
stuk op 27 november 1924 niet kon wor
den uitgevoerd door Les Ballets Suedois
doordat sterchoreograaf Jean Börling in
gestort was. Componist Eric Satie en
scenarioschrijver Francis Picabia moes
ten tot 4 december van dat jaar wachten
voordat zij konden genieten van de ver
warring die hun dadaïstisch stuk onder
de bezoekers zaaide.
Een produktie bovendien, die volmaakt
past in de golf van retrospectieve aan
dacht voor dat decennium van decadentie
en omverwerping van conventies. Grote
exposities in Parijs richten zich dezer ja
ren niet voor niets op die tijdspanne en de
daarin bestaande kruisbestuivingen tus
sen Parijs, Berlijn en de toen nog jonge
Sovjet-republiek.
Ergo, een perfecte avond voor nostal
gisch ingestelde geesten die er behagen in
scheppen om te mijmeren over de gedurf
de kunstuitingen van de jaren twintig.
Ik ben ervan overtuigd dat een man als
Satie de luchtigheid als dodelijke ernst
heeft opgevat, de kolder als de neerslag
van het werkelijke leven en ontregelings-
technieken als een methode om dat beter
te doorgronden. In Picabia had hij daarbij
een kameraad met een zelfde, onalledaag
se inslag. Over Relache valt dan ook wei-
De laatste maanden legt de kunstwereld
een vergrote aandacht aan de dag voor
het zonder meer imponerende werk van
Luis Fileer. Op het ogenblik rouleert zijn
schilderwerk langs diverse galeries en
musea, een trip die vorige maand werd
begonnen met een verhaast ingezette ex
positie bij Galerie K 276 in Amsterdam.
Al op de openingsavond van het festival
was dan ook in het Amsterdamse theater
De Brakke Grond, Levano’s, in samen
werking met de Theaterunie gemaakte
toneelbewerking te zien van Schwitters’
„Die Zwiebel”, een sprookje over een ui
die geslacht wordt. De maniakale manier
Vanachter hun hoog opgetrokken balus
trade vertonen ze zichzelf vrijelijk met
een ongekende ongeremdheid, in een stijl
van leven die overloopt van exuberantie.
Niet zelden kiest Fileer voor zijn por
tretten vrouwen uit die op een gevorderde
leeftijd zijn gearriveerd en die in de mees
te gevallen van een schokkende aftake
ling, van een grenzeloos verval getuigen.
Eveneens van Oost-Europese origine -
geboren in Bulgarije, opgeleid in Praag -
is de in ons land wonende beeldhouwster
Jaroslawa Dankowa van wie bij Galerie
Klein bronsplastieken te zien zijn. Ze
maakt langgerekte, uiterst slanke mensfi
guren die een broze en kwetsbare indruk
maken. In haar werk speelt het afscheid
waarop Levano op de scoiaalgerichte
kunst van Kurt Schwitters teruggrijpt,
bleek daarbij tamelijk overleefde kanten
te hebben. De trucs, zoals het gebruik van
reclameteksten en het inlassen van een
„op de plaats rust”-pauze na de hier door
Levano uitgesproken tekst „tien minuten
kunnen zeer lang zijn”, missen vandaag
de dag hun effect.
De toepassing van de 19e eeuwse mu-
ziekpotpourri „Les Cloches de Cornevil-
le” van Plaquette, die door een tiental
handig musicerende toneelspelers en han
dig acterende muzikanten in het verhaal
werd betrokken, is vervelend. En al zijn
Levano’s eigen muzikale voortbrengselen
in de geest van Kurt Weil bij andere delen
van „De Ui” beslist acceptabeler; de be
werker slaagt er in elk geval toch niet in
om „de verborgen lading van het sprook
je” aan te tonen, zoals zijn bedoeling was.
Ondanks alle op zich soms wel aardige
poespas, de kundige regie van Kees Hin
en de functionele decors van Gjalt Wal
stra, kan deze „Sunligt-opera” er in de
praktijk niet aan ontkomen een buitenge
woon rommelige indruk na te latgn. Mis
schien dat juist het aanslepen van zóveel
materiaal rond de toch al eindeloze hoe
veelheid, door Chaim Levano vanuit de op
het toneel gebouwde ui de zaal in gebrach
te, overigens ook nog vaak moeilijk ver
staanbare (Duitse) tekst, de overzichtelijk
heid volkomen teniet doet.
Als na ruim anderhalf uur de ui zich
openvouwt en Levano in de schijnwerpers
treedt om het sprookje samen te vatten,
voel je bijna al het voorgaande als overbo
dige ballast.
Voor
Ook levering
nieuwe vloerbedekking
en gordijnstoffen.
Zijlweg 286, Haarlem.
Tel.: 023-313289
Deze korting geldt voor de
gehele nieuwe kollektie.
Amsterdam, van Baerlestraat 84
Haarlem, Barteljorisstraat 5
Hilversum,
Winkelcentrum Hilvertshof
&rank&Sont
A natuurlijk beter f
Want de Fileer van de grote acryl-olie-
verven is een heel andere schilder dan die
van de aquarellen op een bladformaat dat
veel weg heeft van een vel A4-papier. Juist
op die grote doeken leeft Fileer zich uit in
monumentale figuren die kunnen oprij
zen uit een spookachtige duisternis alsof
ze zonet een reis vanuit de Middeleeuwen
hebben gemaakt. In deze doeken heerst de
mystiek, worden de figuren omgeven met
talloze raadsels voor wat betreft hun
afkomst.
Daarentegen is Fileer op de kleine bla
den de tekenaar die met een snel hand
schrift de essentiële lijnen voor een tref
fende scène neerzet.
Opvallend kenmerk in Filcers stijl is het
gegeven van de begrenzing. Zijn mensen
bevinden zich vrijwel altijd in kaders.
Compartimenten noemt hij ze zelf, maar
ik wil ze liever loges noemen. Je kunt zijn
mensen bespieden terwijl ze dat weten,
maar ze doen alsof ze als enige bestaan.
Met heel veel goede zin kon je akkoord
gaan met het Luxor Theater in Rotter
dam, waar gisteravond de première was
van deze eigen Holland Festival-produk-
tie, als substituut voor het destijds ver
maarde Théatre des Champs-Elysées. Re
lache vormt de hoofdmoot van een totaal-
collage waarin de tijd letterlijk wordt te
ruggedraaid en die verder drie opera’s-
minutes van Milhaud en Hindemith en een
theaterstuk van Satie omvat.
Is zo’n reconstructieproces zinvol? Ja en
nee. Als begaafde mensen als Satie-adept
Als onderdeel van dit roulement is Fil
eer thans bij Galerie Klein (Krocht 6 in
Haarlem) te zien op een tentoonstelling
die afwijkt van de andere omdat ze mede
bepaald werd door de persoonlijke keuze
van de galeriehoudster. Anders bijvoor
beeld dan bij K 276 overwegen in de
presentatie bij Christhilde Klein niet de
demonische vrouweportretten. Ook is er
door Klein’s keuze een evenwicht ont
staan tussen de grote schilderijen in ge
mengde techniek en de aquarellen op
Naarmate Fileer steeds meer oudere men
sen uitkiest, groeit zijn inzicht in de men
selijke psyche. De vrouwen worden krij
sende heksen die zich met alle inzet be
kommeren om hun laatste sprankje
schoonheid. De mannen zijn tanig gehou
den met een restant intellectualisme om
zich nog aan vast te kunnen klampen.
De keuze van de kleuren bepaalt in hoge
mate de stemming en de sfeer in deze
doeken. Fileer geeft veel aandacht aan
een esthetisch zeer fraai soort rood dat
met forse vlammen aan het doek licht om
aldus de intensiteit van zijn figuren nog
eens extra aan te zetten. Ook typisch
expressionistische kleuren als bloedrood
en paars worden vaak aangewend, waar
bij het wit voor de tekening dient.
Speelscène uit Le Piège de Méduse
nig substantieels te melden dan dat het
een opeenvolging van handelingen is die
Fileer, in de Oekraine geboren, opge
leid in Mexico, Rome en Amsterdam en
vaak in Frankrijk zwervend, heeft zich
internationaal georiënteerd, maar van de
spreekwoordelijke koelheid en distantie
die de kunst hier vaak hebben geken
merkt, is in Filcers werk niets terug te
vinden. Zijn stijl, een verhevigd
expressionisme, sluit aan bij de Zuid-
Europese traditie, waarin ook Goya, Ve
lazquez en Saura passen. En zelfs bij de
weinige „Britse" Engelsman Francis Ba
con vindt Luis Fileer meer aansluiting
dan bij het klimaat waarin een Mondri
aan kon gedijen.
Reindert de Leeuw, Centrumregisseur
Eddy Habbema, choreograaf Jochen Ul
rich en decorontwerper Rudolf Corens
zich wijden aan een dergelijke onderne
ming kun je er eigenlijk wel verzekerd
van zijn dat het verleden inderdaad tot
een tastbaar stuk heden gewekt kan wor
den en dat zo’n brokje historische docu
mentatie illustratief kan werken ten be
hoeve van een nader begrip van de jaren
twintig. Niets meer, maar ook niets min
der dan dat. Begrip, interesse? Best. Ver
heerlijking, idealisering? Gevaarlijk, op
het heilig verklaren af.
AMSTERDAM. Al zijn bij een componist als Eric Satie duidelijke Dada-
tendensen aan te wijzen, bij Dada pur-sang denk je toch eerder aan de Duitse
kunstenaar Kurt Schwitters. Diens veelzijdigheid was evidenter dan die van zijn
Franse collega, maar de uitdrukking van het muzikale talent bleef bij Schwitters
beperkt tot geraffineerd ritmisch en dynamisch geordende, betekenisloze woorden,
waarin ook de kleur van de vocalen en de soort van articulaties van het grootste belang
zijn. Een absurdistische kunst, die rond 1920 vorm kreeg in suggestieve klankgedich
ten als „Symfonie in Urlauten”, waarin de menselijke stem op originele wijze wordt
geëxploiteerd.
Chaim Levano was de Nederlanse musi
cus, die sinds de herleving van Dada in de
jaren zestig via aanverwante richtingen
als New-Dada, Nieuw Realisme en Pop-
Art Schwitters’ „Lautgedichte” op
nieuw in de aandacht bracht. En het lag
enigszins voor de hand dat nu in het
huidige Holland Festival de revolutionai
re muziek als thema gegeven meespeelt,
deze zelfde Levano ook weer op een of
andere manier binnen dat kader van zich
zou laten horen.
een balletdanseres (Svenbjörg Alexan
ders) als zijnde gestuurd-improviserend
uitvoert. Dat alles in een bijna kitscherig
decor met tientallen, oplichtende metalen
ronde schijven.
De handeling ervan kun je rustig accep
terend ondergaan, is vandaag de dag niet
schokkend meer, zou thans wellicht als
surrealistisch worden uitgelegd. Het
hoogtepunt in de multimedia-compositie
betreft evenwel het filmisch intermezzo,
het in een oorspronkelijke kopie gedraai
de Entr'acte van cineast René Clair.
Waanzinnige beeldentaal, die na ruim vijf
tig jaar nog steeds aangrijpt, zonder dat je
nu precies kunt zeggen waarom. Een
schijnbaar scenario ontwikkelt zich haast
spelenderwijs en brengt een onorthodoxe
begrafenisstoet in beeld, waarbij een lijk
wagen wordt voortgetrokken door een
kameel en de stoet zich springerig ver
plaatst. Als de kist er als een onbestuur
baar geworden voertuig van door gaat,
krijgt de handeling een enorme versnel
ling, die je door Satie’s repeterende, ge
jaagde toonreeksen beslist naar de strot
grijpt.
Zijn muziek past ook perfect bij Le
Piège de Méduse, een half-autobiografi-
sche komische opera zonder zang, waarin
flitsend absurd spel van Carol van Her-
wijnen, Serge-Henri Valcke en Jimmy
Berghout zorgt voor plezierige kolder vol
met dwaze dubbelzinnigheden. Ook pri
ma voor de pauze was Hindemiths Hin
und Zuruck, een korte opera, waarvan het
tragische einde op filmische wijze onge
daan wordt gemaakt door halverwege de
handelingen achterstevoren af te draaien
en uiteindelijk het gegeven op te lossen in
het niets. Dankzij een perfect-kleurig de
cor en goed spel en zang van sopraan
Anne Haenen en tenor Wouter Goedhart
een heerlijkheid voor oog en oor.
Wat minder boeiden eerder L’abandon
d’ariane en La Délivrance de Thésée, twee
mini-operaatjes van Milhaud, waarin de
enscenering wat te gewild-drakerig het
tempo van de handeling beïnvloedde. Als
geheel echter een avond die een verant
woorde terugblik op de jaren twintig wil
bieden.
een zekere rol, met als voornaamste sug
gestie een naderend onheil. Uitgeteerde
figuren die elkaar ondersteunen, uitge
strekte lichamen in de couchettes van een
trein en wuivende handen die uit een
treinraam steken, zorgen voor een con-
centratiekamp-achtige sfeer die voor
straks het allerergste doet vrezen.
Naarmate Jaroslawa Dankowa haar
beelden figuratiever maakt, verdwijnt die
sfeer aanzienlijk, maar dat zijn ook de
minste beelden. Juist de bijna abstracte
mensfiguren die gedachten aan de beel
den van Giacometti oproepen, zijn het
sterkst door de bewogenheid voor hun lot.
(Tot 26 juni, geopend op dinsdag tot en
met vrijdag van 12-17.30 uur, op zaterdag
van 12-17 uur en bovendien op donderdag
avond van 19-21 uur. Over het werk van
Luis Fileer is bij uitgeverij Van Spijk BV
in Venlo een monografie verschenen met
veel illustraties in kleur en zwart-wit, van
de hand van Joep Monnikendam, Dirk de
Herder en Hans Woestenburg. Prijs 59,50
gulden).
klein formaat. Daardoor is een beter ver
gelijk mogelijk tussen twee geheel ver
schillende manieren van aanpak.
Zaterdag 2 juni
Amsterdam. De Brakke Grond
(20.30 uur): De Ui. Oude Kerk (20.15
uur): The Martyrdom of Saint Magnus.
Stadsschouwburg (20.15 uur): De Vre
de. Theater Carré (20.15 uur): Het Nati
onale Ballet.
Scheveningen. Circustheater (18.30
uur): Tristan und Isolde.
Rotterdam. Schouwburg
uur): De Vorstenlikker.
Den Haag. Nederlands Congresge
bouw (20.15 uur): Merce Cunningham
and Dance Company.
Utrecht. Geertekerk (20.15 uur): Ra
dio Kamer Orkest I.
Zondag 3 juni
Den Haag. Nieuwe kerk (20.15 uur):
The Martyrdom of Saint Magnus. Ne
derlands Congresgebouw (14.30, 20.15
uur): Merce Cunningham and Dance
Company.
Scheveningen. Circustheater
uur): De Vrede.
Rotterdam. Schouwburg
uur): De Vorstenlikker.
Maandag 4 juni
Rotterdam. Schouwburg
uur): De Vorstenlikker.
Amsterdam. Theater Carré
uur): Het Nationale Ballet.
Scheveningen. Circustheater
uur): De Vrede.
Dinsdag 5 juni
Utrecht. Stadsschouwburg-grote
zaal (20 uur): De Vrede. Centrum ’t
Hoogt (20.30 uur): Waterland Big Band.
Amsterdam. Stadsschouwburg
(18.30 uur): Tristan und Isolde. De
Brakke Grond (20.30 uur): De Ui. De
Kleine Komedie (20.15 uur): De Club.
Theater Carré (20.15 uur): Het Nationa
le Ballet. Tropeninstituut. Grote Aula
(20.30, 23 uur): La Voix des Voies.
Rotterdam. Luxor Theater (20.15
uur): L’Abandon d’Ariane etc.,
Schouwburg (20.15 uur): De Vorsten
likker.
Scheveningen. Theater aan de Ha
ven (20.30 uur): The Irish-Hebrew Les
son, Catechism for Israel.
:S»S S®:«
