Micro-computer
als cassière
Traditionele beambte verdwijnt
i
5S
2
^4*
I
iQMMMMO
o Q a a o a O O o Q O
IOOOOOOOOOOO
1.0.0 o O o o O O o QO
@3) 0^
r
Verdergaande automatisering zal samenleving ingrijpend veranderen
Spookbeeld
IW In
BEZORGDHEID BIJ DE BONDEN
i
D HU fl BH
O 0 O O O OOP
O
Heilige koe
Buitenspel
Traag
Grote macht
4
nnrr
Op deze pagina belichten we enkele aspecten van de
„chips-revolutie”. De artikelen zijn gebaseerd op gesprek
ken die Jan Kees Hulsbosch en Herman Dirk met enkele
betrokkenen voerden.
De micro-electronica rukt op. Zelflezende kassa's die
meteen de boeken bijhouden en bestellingen verrichten
zijn er al, en het zal niet lang meer duren, of in het
bedrijfsleven zal het gebruikelijk zijn de brieven recht
streeks aan de micro-computer te dicteren. In de Verenigde
Staten kan de eigentijdse cowboy van achter het bureau
zien of zijn koeien honger hebben: de beesten zijn uitge
rust met een ingebrachte chip.
Vorige maand deden de dienstenbonden FNV een beroep op
kabinet en parlement om ondernemers te dwingen, bij het afwegen
van kosten en baten van een automatiseringsproject ook rekening te
houden met de maatschappelijke kosten van zo’n project. Mensen die
als gevolg van automatisering zonder werk komen, moeten immers
door de samenleving als geheel worden opgevangen: zij moeten een
uitkering krijgen.
9
s
De maatschappelijke bezorgdheid over de „chip-cul-
tuur” neemt snel toe. Vooral het toekomstbeeld van een
science fiction-achtige robottenmaatschappij doemt daar
bij op. De ingenieurs in ons land, verenigd in het Koninklijk
Instituut van Ingenieurs (KIVI), vinden dat de discussie
oppervlakkig en met weinig kennis van zaken wordt ge
voerd: „Zij wordt gevoerd op het snijvlak van de hoop dat
door verdergaande automatisering de mens meer tijd vrij
zal krijgen voor immateriële zaken in een wereld van
welvaart, en van de vrees dat wij terecht komen in een
wereld waarin voor de mens geen werk meer zal zijn”.
0)0X3
„Het heeft de grootte van een duppie en het kost trouwens ook
nauwelijks méér”. Een kernachtige omschrijving van de chip door dr.
ir. H. Bosma van het Philips Natuurkundig Laboratorium te Eindho
ven. Een chip is niet veel meer dan een plaatje silicum (zand) met
daarop duizenden schakelingen. Toch veroorzaakt dat kleine appa
raatje een enorme deining. Een van de redenen daarvoor is, dat
automatisering door de chip aanzienlijk goedkoper wordt en dus op
veel grotere schaal zal worden toegepast (en zelfs binnen het bereik
van het kleinbedrijf en de detailhandel komt). Volgens Bosma zijn
over een paar jaar bijvoorbeeld computergestuurde produktiemidde-
len hooguit een paar honderd gulden duurder dan die welke nu op de
markt zijn. Grootscheepse invoering ervan zal naar de algemene
verwachting de samenleving ingrijpend veranderen.
@3)0$ ^:j;DggJQgo;D?agQ£D?DSOi
i r©’@ '@’©r©’©’©’© is
ra
•II o
De chip rukt op
ST-mt»
r
Dr. ir. H. Bosma
r
lo
Wim van Gelder
-Ü3Ö-O
dat juist de winstgevende bedrijven
met steeds minder mensen gaan
werken en daardoor ook minder
premie gaan afdragen aan de socia
le verzekeringen. Het gevolg is, dat
de arbeidsintensieve bedrijven en
bedrijfstakken, die het toch al moei
lijk hebben, in toenemende mate de
premielast moeten dragen.
Een ander gevolg van automatise
ring is volgens Van Gelder dat voor
al .mensen met een lagere opleiding
de machines, zal het werk routine
matiger worden en zal het aantal
beslissingsmomenten verminderen.
Men zal zich moeten houden aan
voorgeschreven, gestandaardiseer
de regels en procedures.
bepaald moment tekort hebben. De
boer controleert zijn koeien van
achter het bureau. De cowboy heeft
tegenwoordig een net pak aan. De
zorg die ik persoonlijk dan heb, is of
wij ons leven niet nog verder verbu-
reaucratiseren. En of we dat wel
willen. Van dit socio-culturele as
pect van de micro-elektronica zou
den we ons meer bewust moeten
zijn”.
Tweede voorbeeld: het nu al be
staande revolutionaire speelgoed in
kaanse jeugd speelt met autootjes,
die reageren op de menselijke stem.
Bosma: „Deze micro-elektronische
vinding zal het beeld dat het kind
heeft van de auto en daardoor
ook zijn manier van denken beïn
vloeden en veranderen op een wijze
die niet de onze is”.
Ook in ons land zijn er al tekenen
die op de nieuwe ontwikkelingen
duiden. Eén daarvan is het toestaan
van het gebruik van een zakreken-
machine (een chip) op het eindexa-
af, waardoor zijn promotiekansen
geringer worden:
Omdat de nieuwe technische ken
nis in de regel van buiten het eigen
bedrijf komt, is bovendien de kans
groot dat weinig rekening wordt
gehouden met bestaande werkme-
men, volgend jaar. Bosma: „Het
duurt nog maar tien tot twintig jaar
en jonge mensen kunnen niet meer
rekenen, zoals wij dat doen. Voor
deze kinderen gaat een andere ge-
voels- en denkwereld open over het
getal en de rekenkunde. Dit is een
culturele verandering als gevolg
van de micro-elektronica”.
thoden en dat het computersysteem
een soort heilige koe wordt waar
aan de werknemers zich in verre
gaande mate heeft aan te passen.
Wim van Gelder: „Toch is het niet
de computer zelf, die die verande
ringen bepaalt. De meeste verande
ringen zijn voor het bedrijf slechts
voorwaarden om tot automatise
ring te kunnen o vergaan. De uit
gangspunten van de bedrijfsleiding
voor de toekomstige werkstructuur
zijn in feite bepalend”.
Automatisering op zich wijzen de
dienstenbonden dan ook niet af,
maar wel de manier waarop het nu
gebeurt. De automatiseringsindus-
trieën jagen elkaar op in het zoeken
naar toepassingen. Vervolgens ja
gen ze hun potentiële klanten op om
hun produkten af te nemen. Het
wordt volgens de dienstenbonden
hoog tijd dat de overheid ingrijpt en
samen met werkgevers en werkne
mers gaat proberen aard en tempo
van de ontwikkelingen te beïnvloe
den. In dat licht moet ook het voor
stel voor een automatiseringheffing
worden gezien.
O I
35 elektromotoren en -motortjes
zouden worden gebruikt”. De stof
zuiger, de wasmachine, de ventila
tor. de luchtbevochtiger, de bandre
corder, de platenspeler, de mixer
het zijn maar enkele voorbeelden.
Volgens Bosma moet met het oog
hierop de discussie over micro-elek
tronica in een breder perspectief
gevoerd worden. Er wordt zijns in
ziens nagenoeg niet stilgestaan bij
de ontelbare potentiële toepassin
gen van de chip en de daarmee
gepaard gaande enorme invloed op
alle facetten van het leven.
„Laat men voor zichzelf eens op
tellen welk een invloed de elektroni
ca en ook de micro-elektronica
al heeft op het individuele leven: bij
het werk, thuis met de huiskamer-
apparaten, in de vrije tijd en in de
'samenleving. Bij elektronica moe
ten we niet alleen denken aan radio
of tv, maar ook aan verkeerslichten,
regel- en schakelsystemen in alle
facetten van het arbeidsproces, en
aan het individuele welzijn. Elek
tronica komt men op zóveel plaat
sen in het leven tegen.
ceerde arbeid”. De kapitaalsinves
tering is dus fors, maar de produk-
tie van de chip kost vrijwel niets.
Bij de ontwikkeling van de chip
(met als gevolg verdergaande auto
matisering) gaat het erom dat „ma
chines” de zintuiglijke waarneming
en controle van mensen overnemen.
Het is een stap verder dan de me
chanisatie, die menselijke spier
kracht vervangt. Hier doemt het
beeld op van de science fiction-ach
tige samenleving, waarbij machines
machines controleren en de mens
zich verder laat verbureaucrati-
seren.
©0 0 0
Q
s B00SH
I
De „chipcultuur” is dichterbij dan men misschien vermoedt. Zo
wordt nu al in een Albert Heijn-filiaal in Heemskerk een, op een
micro-processor aangesloten kassa gebruikt, waarbij het niet nodig
is de prijs van de artikelen aan te slaan. De cassière haalt ze
eenvoudigweg over een leesmachine, die de voorgedrukte code op
de verpakking „begrijpt”. En dat is niet alles. De kassa is tevens in
staat om naast het afleveren van een kassabon de voorraadboekhou-
ding te doen en zonodig nieuwe bestellingen te verrichten bij de
groothandel.
Vooral in die afdelingen waar
veel werk door de micro-processor
wordt overgenomen zal ook het
middenkader de dans niet ontsprin
gen. De in de dienstensector gang
bare beambte, die op grond van
jarenlang leren in het bedrijf een
enorme ervaringskennis en een goe
de positie heeft verworven, zal
steeds meer verdwijnen. Het aantal
ondergeschikten neemt trouwens
Dit spookbeeld van de „informa
tiemaatschappij”, waarbij het niet
veel moeite meer kost om naar be
lieven persoonlijke gegevens van
mensen op te slaan en weer voor de
dag te toveren, is overigens wel de
gelijk een punt van zorg. Vandaag
de dag beperkt de informatiemaat
schappij zich nog tot grootschalige
organisaties en instituten, zoals
banken, verzekeringsmaatschap
pijen, bevolkingsregisters en ande
re adressenbestanden, waarin men
de beschikking heeft over allerlei
informatie en ook over privégege-
vens. De micro-elektronica maakt
het mogèlijk om ons organisatie-
denken tevens op kleinschalig ni
veau te veranderen en te beïnvloe
den. Deze „miniaturisering” zal de
manier van denken en de leefwijze
van mensen stellig veranderen.
Bosma noemt twee concrete voor
beelden. „Er lopen nu al koeien op
de wereld met micro-processors in
hun lijf. Bijvoorbeeld op de grote
vlaktes in Amerika. Daardoor kan
de boer van achter zijn bureau
exact waarnemen, waar zijn koeien
zich bevinden, maar ook of ze hon
ger of dorst hebben en wat ze op een de Verenigde Staten. De Ameri-
en -economische invloeden daarvan
nog maar gering in aantal en in
mogelijkheden. Het netwerk van
spoelen, condensatoren, weerstan
den en transistoren, regel- en
overdrachtsfuncties, wordt door de
micro-elektronica op een enorme
wijze verder geminiaturiseerd. De
micro-elektronica is van een onein
dig grotere macht, in de zin van
f unctievergr oting’
Volgens Bosmas kent de chips-
technologie eigenlijk geen beper
kingen noch wat grondstoffen
en energiegebruik betreft, noch wat
de kosten betreft. Op één produk-
tielijn kunnen per jaar een miljard
chips worden gemaakt. „De twee
problemen daarbij zijn wél: het on
gelooflijk ingewikkelde technische
proces bij het ontwerpen van een
micro-elektronisch sturings-scha-
kelsysteem, èn de vraag: wat ge
beurt ermee? Dit concipiëren van
het ontwerp en van de toepassing
ervan de bedenkfase van een
chip in een geïntegreerd circuit
vergt manjaren van hooggekwalifi-
De automatiseringsheffing is dan
een nuttig instrument, menen de
bonden. Extra winsten uit automa
tisering komen zo niet uitsluitend
ten goede aan individuele onderne
mingen, maar diene dan mede de
samenleving om elders werk te
scheppen.
In een begeleidende nota, „Auto
matisering, eên vakbondsvisie”,
schrijft de econoom van de Dien
stenbonden FNV, Wim van Gelder,
in de knel zullen komen. Van de
werknemers wordt een ander hou
ding ten aanzien van het werk ge
vraagd. Vakkennis en de traditione
le capaciteiten voor administratief
werk, zoals geheugen en rekenvaar
digheid, worden minder belangrijk.
Daarvoor in de plaats komen nieu
we eisen als algemene intelligentie,
accuratesse, verantwoordelijks-
heidsgevoel en flexabiliteit.
Gezien deze ontwikkeling ver
wacht Van Gelder dat een groot
aantal baantjes niet meer beschik
baar zal komen voor mensen met
bijvoorbeeld een MAVO-diploma,
terwijl het werk op zich toch nau
welijks meer inhoud zal krijgen.
Doordat men steeds meer moet
gaan denken en handelen in
overeenstemming met de logica van
TO OOP «o*
I Maar als je vraagt hoe de maat
schappij er na die „chipsrevolutie”
dan wel uit komt te zien, dan blijken
zelfs de deskundigen het niet te
weten; sterker nog, de technici zélf
‘koesteren in doorsnee dezelfde on
bestemde vrees voor de micro-elek
tronica als het grote publiek. Om
dié reden heeft het Koninklijk Insti
tuut van Ingenieurs (KTVI) onlangs
in Delft een symposium gehouden
onder het motto „Micro-elektronica
uitdaging voor allen”.
„Als wij ons onvoorbereid door
de micro-elektronica laten verras
sen, zullen de gevolgen even fataal
zijn als de Filistijnen het ten leste
bleken te zijn voor Simson”, aldus
het congresbureau van het KIVI,
dat van mening is dat de aandacht
voor energietekorten en milieube-
dreiging de komende tijd mogelijk
yerdrongen zal worden door die
voor de chip. „En terecht, want de
micro-elektronica zou wel eens het
technisch-revolutionaire element
van het laatste kwart van deze eeuw
kunnen blijken te zijn, zoals de
boekdrukkunst, het buskruit, de
stoommachine, de elektromotor, ra
dio en tv en andere dingen het wa
ren in eerdere tijdperken. Die in
vloed zal onmiskenbaar ingrijpend
zijn op het menselijk bestaan. Hoe
die invloed zal zijn, is nu nog niet
goed te overzien. Dat laat de weg
open voor de meest wilde, zowel
positieve als negatieve, specula
ties”.
Bosma vreest dat op den duur de
culturele problemen groter zullen
zijn dan de economische. Mensen
met een intelligentiequotiënt van
minder dan 100 zullen naar zijn
mening buitenspel komen te staan.
Dat wil zeggen dat de helft van de
Nederlandse bevolking de ontwik
kelingen niet bij zal kunnen benen.
Daardoor dreigt onder meer het
gevaar van „gecorrumpeerde
macht” van ingenieurs die syste
men ontwikkelen en daarbij hun
boekje te buiten gaan. Als gevolg
van mogelijke eenzijdigheid en ar
rogantie van specialisten dreigt vol
gens Bosma bovendien „het gevaar
van het digitale denken”. Dat is het
gevaar dat de maatschappij wordt
ingericht naar het wereldbeeld van
in digitale circuits denkende pro
grammeurs.
Het heeft vermoedelijk met déze
overweging te maken, dat de com-
missie-Rathenau (de door wijlen
minister Peijnenburg ingestelde ad
viesgroep, die de maatschappelijke
gevolgen van micro-elektronica be
studeert) in haar binnenkort te ver
schijnen rapport zal adviseren om
het onderwijs drastisch te herzien
en de jeugd al vroeg vertrouwd te
maken met computerapparatuur.
Want hoe men er ook over denkt,
of wat men er ook van verwacht, de
ontwikkeling van de chip is op gang
gebracht, dus een chipcultuur zal er
komen. De enige belemmering zou
hooguit de aarzeling van de mensen
kunnen zijn om de nieuwe technolo
gie en haar toepassingen te accepte
ren. Of die toepassingen overigens
allemaal even nuttig zullen zijn, is
nog maar de vraag. Men behoeft
maar te kijken naar het „nut” van
video-spelletjes en huishoudelijke
apparaten met een zogenoemd zelf
denkend brein. Zo heeft AEG een
fornuis ontwikkeld met 120 kook-,
bak- en braadprogramma’s. Aller
aardigst, maar er zal toch iemand
bij. moeten blijven om af en toe te
roeren.
De ontwikkeling van de micro-
elektronica staat eigenlijk nog
maar in de kinderschoenen. Verge
leken met grote computers zijn de
micro-processors bijvoorbeeld rela
tief nogal traag en de geheugenca
paciteit is nu nog beperkt. Maar de
ontwikkeling gaat zo snel, dat naar
verwachting over een jaar of zes,
zeven de huidige grote IBM 370-
computer in de vorm van één chip
op de markt gebracht zal kunnen
worden.
Dr. Bosma: „De micro-elektroni
ca bevindt zich pas in een stadium
van professioneel amateurisme.
Wat we er nu van zien, is nog maar
speelgoed. Maar de ontwikkeling
ervan is te vergelijken met het pro
ces van het geweer naar de atoom
bom”. Hij verwijst in dit verband
naar de uitvinding van de elektro
motor in het begin van de twintigste
eeuw. „Niemand kon toen vermoe
den dat er nu in elk huisgezin zo’n
000888
o |0|0|0|01°I®o(j)oQo® 0®0®0®»®n®i)®
tikken, om binnen enkele secon
den de foutloze brief uit de regel
drukker te zien komen. Inmiddels
wordt al gewerkt aan systemen
die reageren op de menselijke
stem: de brieven worden recht
streeks aan de computer gedic
teerd, die de tekst vervolgens
uittikt.
Bij banken zijn in de regel al- gers, mixers, fornuizen en derge-
leen de loketdiensten nog niet lijke; standaard-elektronica voor
geautomatiseerd, maar terminals het huis, bijvoorbeeld voor rege-
voor het boeken van ontvangsten ling van de temperatuur en die
en betalingen zijn er al, om ook zowel de „slordige” thermostaat
hier de arbeidsintensieve -papier- als de mengkranen zal vervan-
stroom in te dammen. De voorde- gen”, bedoeld om de toegang mo
len: vlotte service voor de klant, gelijk te maken tot grotere net
en omdat de transactie wordt ver- werken als Viewdata, Teletekst en
werkt op het moment dat deze verder te gebruiken voor de privé-
plaats heeft, is de administratie boekhouding, het contact met
steeds „bij”. Uiteindelijk leiden bank of giro en als naslagwerk
deze vernieuwingen wellicht tot voor de eigen vakkennis.
een „papierloos” kantoor.
Zelfdenkende kassa in Heemskerk. De cassière hoeft de prijs niet meer aan te
slaan, maar haalt het artikel over een zelflezende machine (onder op de foto te zien).
De kassa houdt meteen de voorraadboekhouding bij en doet zonodig nieuwe
bestellingen.
Afbeelding links: een chip-schema (ware grootte van de chip: 1.35x1.27 mm).
Ook de branche van tekstver- Chips worden voorts al veel toe
werkende machines maakt een gepast als besturingscomputer
stormachtige ontwikkeling door, voor industriële productiemidde-
Het is al gebruikelijk dat de in len en voor de inbouw in meetin-
zakenbrieven regelmatig terugke- strumenten, waarbij ze niet alleen
rende alinea’s in het geheugen van mechanische interieurs vervan-
de machine worden opgëslagen, gen, maar bovendien het voordeel
zodat de secretaresse op een hebben dat ze afgeleide meetgege-
beeldscherm slechts een paar co- vens direct beschikbaar stellen,
degetallen hoeft aan te slaan, Ook in prothesen kunnen de mi
naam en adres en dergelijke gege- croprocessors een grote rol spelen
vens van geadresseerde hoeft in te als sturingscomputers.
Enkele toepassingen waaraan
gewerkt wordt, zijn verkeersrege
ling via sensoren in het wegdek en
via de dashboardcomputer; de re
gelfuncties voor de automotor, de
directe diagnose en de antirem-
blokkeerinrichtingen voor auto’s;
„intelligentie” in huishoudelijke
apparaten als wasmachines, dro-
„Maar vergeleken met micro-
elektronica zijn de socio-culturele
X
o
o
3>
O
[Q]
ra
öjTöl
oH
OjO
