Verborgen smidse bewijst: niet alleen boeren en vissers in 1250
K
Windjammers, botters en barken uit alle windrichtingen weer naar Amsterdam
t!
i
a
Archeologische grabbelton aan de Nieuwendijk
I
7i9
*1
*1
1
r
Beerputten
Dieper
Niet Gijsbrecht
Pi
K
Zeilvrachtvaart
Scheepvaartmuseum
AMSTERDAM
10
sa
y
I
I
1
-
(14
I
onder redactie van Theo van der Kaaij
Eigenlijk begint pas dan het
werk voor de archeologische
dienst met schoonmaken, conser
veren, sorteren, puzzelen en regi
streren van alles wat opgegraven
is. Jan Baart: „Een week graven
betekent voor ons een jaar huis
werk”.
Windjammers, klippers,
schoeners, barken, botters, tjal
ken en jollen zullen volgend jaar
om deze tijd uit alle windrichtin
gen koers zetten naar Amster
dam voor de tweede groot
scheepse zeilmanifestatie. Sail
1980 gaat volgens de organisato
ren Sail 1975 overtreffen, want
er wordt gewerkt aan een „dui
zend schepenplan” met tiendui
zend zeelieden.
Dan is er ook nog de nachtelij
ke „strontrace” van zeilende be
drijf svaartuigen vanuit het Frie
se Workum naar de Oranjeslui
zen in Amsterdam. De naam van
de race is ontleend aan het ver
voer in vroeger tijden van mest
uit Friesland naar de bollen
velden.
Vanuit de drassige kleimassa van een bouwput, zes meter onder het
straatniveau van hartje Amsterdam, zjjn de laatste dagen de opvattin
gen over het ontstaan van de hoofdstad en misschien van veel meer
steden in Europa, volledig op losse schroeven komen te staan. Unieke
vondsten van wroetende archeologen, diep onder de plaats waar niet
zo lang geleden bioscoop Royal aan de Nieuwendijk afbrandde, tonen
aan dat Amsterdam zevenhonderd jaar geleden al gespecialiseerde
nijverheid en industrie binnen de stadspoorten had en dus veel ouder
is dan altijd werd aangenomen.
Ft
I
ïJ- Links: Stadsarcheoloog drs. Jan Baart: ..Niet Gijsbrecht van Aemstel, maar Piet de Smid".
ü- Rechts: Zes meter onder het straatoppervlak: de resten van ijzerovens uit het jaar 1250.
4.' W
Onder: De fundamenten van het middeleeuwse gasthuis.
Amsterdam is
MB
toch ouder
dan 700 jaar
1
Duizend schepenplan” moet
WW
Wanneer gingen de mensen borden ge
bruiken om van te eten?
De vondsten zijn van een opvallende
gaafheid dankzij de drassige Amster
damse bodem. Het grondwater, dat een
bepaalde zuurgraad heeft, is eeuwen
lang afdoende conserveringsmiddel ge-
De directe omgeving van de stookplaat
sen lag bezaaid met ijzerafval, stukken
van grendels, zwaarden en messen. Ook
gave voorwerpen zoals scharen, speer- en
lanspunten, spijkers en gereedschap. Aan
de hand van al deze voorwerpen konden
de archeologen het bestaan van de smidse
met zekerheid vaststellen op het jaar 1250,
25 jaar voor Amsterdam stadsrechten
kreeg.
Systematisch graven de archeologen en
de studenten het reusachtige terrein af.
gave eierdoppen, visgraten en allerlei
pitten.”
Het terrein rond de fundamenten van
het gasthuis lijkt wel een grabbelton. Als
schatdelvers vinden de archeologen zon
der moeite nu eens een gave troffel, dan
weer een unieke zaag, iets verder een
met stenen ingelegde ring, alle mogelijke
Sail 1975 werd gehouden ter ere van
het 700-jarig bestaan van de l.oofdstad.
Toen zeilden er 450 schepen de Amster
damse haven binnen. Het spektakel was
zo’n enorm succes, dat besloten werd om
de vijf jaar een internationaal opgezette
Sail Amsterdam te houden. Van 6 t/m 12
augustus 1980 zullen de zeilschepen bezit
nemen van de IJhaven en het Oosterdok,
beide niet ver van het Centraal Station.
De organisatoren van Sail, gerecruteerd
uit het stadsbestuur, gemeentelijke dien
sten en het bedrijfsleven, beogen met de
manifestatie meer belangstelling te wek
ken voor de mogelijkheden die de zee
biedt, zowel op het vlak van recreatie als
beroepsvaart. Dat tevens de betekenis
van Amsterdam kan worden belicht als
haven- en toeristenstad van belang is
meegenomen.
door de archeologen wordt afgegraven is
eeuwen terug door de bewoners aange
bracht om de verzakkingen van de veen
bodem tegen te gaan. Jan Baart: „Dat
moet indertijd een gigantisch karwei ge
weest zijn, want de hele Nieuwendijk is op
Training
America
die wijze opgehoogd. Men heeft als het
ware terpen opgeworpen”.
Wanneer het terrein dat nu bloot ligt
gefotografeerd en in kaart gebracht is,
gaan de archeologen dieper graven. Het is
de bedoeling dat ook de smidse, op dit
moment het diepste punt, verder wordt
uitgegraven om te onderzoeken of er mo
gelijk een nog oudere stadskern bestaat.
Ook de voormalige stadsherberg aan de
rand van het terrein wordt dieper uitge
graven. Dit „Huis Spanje” is uit allerlei
geschriften bekend als belangrijk tref
punt voor onderhandelingen en oord van
vermaak in de 16e en 17e eeuw. Jammer
genoeg zullen de archeologen tijd tekort
komen. Van de twee maanden die ze vrij
mogen wroeten is er al één verstreken en
begin augustus wordt dit stukje oer- Am
sterdam onherroepelijk onder een nieuwe
laag beton bedolven.
daarmee het bewijs leveren dat Amster
dam ouder is dan altijd is aangenomen.
-'.lAP
Ie
te
V
t’-
Elke emmer zand of klei wordt nauwgezet
onderzocht op de aanwezigheid van voor
werpen. Ze kunnen niet eens alles afvoe
ren naar de werkplaatsen van de archeo
logische dienst. Er wordt gericht verza
meld om informatie te krijgen over de
leefgewoonten van de mensen in vroeger
tijden. Bij de ijzerovens gaat het om de
13e eeuw, bij de resten van het gasthuis
om de 15e eeuw. Het interessantst zijn de
afvalplaatsen, beerputten en stookvloer-
tjes. Daar ligt het bezaaid met voorwer
pen. De stookplaatsen van de ijzerovens
bestaan uit kloostermoppen, de oudste
gebakken stenen in Amsterdam, gebruikt
tot het begin van de 14e eeuw.
Onthullend is dat het opraken van
grondstoffen niet uitsluitend typerend is
voor de 20e eeuw. Ook in de middeleeu
wen zagen de mensen hun belangrijkste
grondstoffen slinken. In de 16e eeuw
raakte bijvoorbeeld het binnenlandse ei-
kehout op. Men ging zoeken naar vervan
gende stoffen en plotseling werden de
voorwerpen van Noors grenenhout ge
maakt, later zelfs van Afrikaans ebbe-
hout.
Overigens kenden de mensen in 1250 al
het probleem van verzakkingen aan de
huizen. De smid moest voortdurend nieu
we ovens bouwen, omdat hij wegzakte in
het veen. Bij het gasthuis zijn de sporen
zichtbaar van enkele haarden die boven
elkaar zijn gebouwd. De kleilaag die nu
Jan Baart: „Het was dus niet Gijsbrecht
van Aemstel, maar Piet de Smid. Een
buitengewoon kundig man, gezien de
voorwerpen die hij vervaardigde, maar
ook zijn tijd technisch ver vooruit omdat
hij zelf in eigen ovens van ijzererts metaal
wist te maken. De erts moest natuurlijk
gehaald worden. Uit de sintels konden wij
opmaken dat die waarschijnlijk uit Duits
land kwam. De kolen voor zijn oven moe
ten uit Oost-Engeland afkomstig zijn. We
over Amsterdam, maar ook over het ont
staan van andere steden in Europa. Tot nu
toe zijn de geleerden hierover in hypothe
sen blijven hangen. Wij dragen nu al ar
cheologen de eerste bouwstenen aan om
zekerheid te krijgen”.
„We zijn hier niet zomaar gaan graven”,
zegt stadsarcheoloog drs. Jan Baart, „we
wisten dat dit een belangrijke plek is in de
historie van Amsterdam. Maar wat we
hebben aangetroffen is een complete ver
rassing”. Nog nooit eerder heeft de in 1972
opgerichte archeologische dienst van de
gemeente dergelijk uitgebreid onderzoek
kunnen doen in de oudste kern van de
hoofdstad. De bioscoop brandde enkele
maanden geleden af en geheel in de stijl
van de Nieuwendijk maakte de eigenaar
van het terrein plannen voor een winkel
centrum op deze plaats. Dat was het mo
ment voor Baart en de zijnen om te vragen
de bodem te mogen onderzoeken. Twee
maanden heeft hij gekregen om samen
met studenten van het Instituut voor
Prae- en Protohistorie van de Universiteit
van Amsterdam en enkele stageaires uit
Engeland het terrein van 80 bij 60 meter
bij stukjes en beetjes te doorvorsen.
De eigenaar van het terrein heeft be
reidwillig de betonnen funderingsplaat,
waar de bioscoop op steunde, weggebro
ken en schep voor schep kwamen de oud
ste wortels van Amsterdam bloot te lig
gen. Tot op zekere hoogte wisten de arche
ologen wat er aan het daglicht zou komen:
resten van huizen van kooplui en kameren
(ambachtslieden), de overblijfselen van
een stadsherberg en de fundamenten van
een middeleeuws gasthuis, een pesthuis
en een bayert, het nachtverblijf voor
zwervers. Vermoed werd dat de rand van
het terrein, grenzend aan de Nieuwendijk,
resten te zien zou geven van een oud
dijklichaam, maar groot was de verbazing
van de archeologen toen zij bij dieper
graven stuitten op fundamenten van hui
zen. Even werd gedacht dat dit de plek
moest zijn van het nog altijd onvindbare
Kasteel van Aemstel, maar wat werd aan
getroffen liet aan duidelijkheid niets te
wensen over: de resten van ijzerovens, een
smidse en woningen.
zijn ook veel te weten gekomen over de
vrouw van Piet. Op een plek in het huis
waar zij waarschijnlijk veel zat vonden
we weefhoutjes, spinwol en schaartjes”.
men. Voor dit internationale congres
met als thema „Energie in transport”
worden duizend deelnemers verwacht,
onder meer uit de VS. Enkele scheeps
bouwers daar lopen met plannen rond
om de dure en schaarser wordende olie
te vervangen door goedkope en schone
windkracht. De zeilvrachtvaart zou in
een gemoderniseerde gedaante kunnen
herleven, maar andere scheepsbouwers
resten van aardewerk, textiel, leren
schoenen, houten en tinnen lepels. Het
zijn allemaal stukken van een legpuzzel
die vragen beantwoorden als: Hoe leef
den de mensen in vroeger eeuwen? Had
den ze een tafel in huis of een kast? Hoe
werd er geweven en met wat voor wol?
De stadsarcheoloog vermoedt dat alle
huizen van de Nieuwendijk overblijfselen
verbergen van kleine industrietjes en
In de middeleeuwen aten de mensen
roggebrood. Tarwebrood was pure luxe.
Aardappelen waren er niet, wel appels,
peren, kersen, aardbeien, rozijnen, ha
zelnoten en erwten. Ook eieren aten de
tnensen veel en niet te vergeten vis.
^ooral aal en kabeljauw. „Hoe we dat
weten?” vraagt stadsarcheoloog van
Amsterdam Jan Baart. „In de afvalput
van het 15e-eeuwse Onze Lieve Vrouwe
Gasthuis aan de Nieuwendijk vinden we
treding van het havengebied, maar dat
iedee is snel verworpen.
Wanneer Sail 1980 van start gaat zal
het Scheepvaartmuseum op het Katten-
burgerplein weer open gaan voor pu
bliek. De jarenlange restauratie is dan
ten einde. Ook de bemanningen van de
schepen worden in de watten gelegd. Zij
kunnen de wal op voor onderlinge voet-
balmatches of op het water blijven voor
roeiwedstrijden. Op hun beurt onthalen
zij het publiek op sea-shanties, matro
zenliedjes. Het havengebied krijgt ver
der attracties als taptoe, vuurwerk, bra
derieën, instant-cafés, demonstraties
van oude ambachten en een kermis.
Sail 1980 krijgt ook een landelijke uit
straling. IJmuiden en Velsen waren er in
1975 al bij betrokken, volgend jaar ko
men daar Hoorn en Workum bij. Op 8
augustus zijn er wedstrijden van Muiden
naar Hoorn voor ronde en platbodem-
schepen. Deze Nederlandse vaartuigen
wil men proberen te bemannen met de
deelnemers van de buitenlandse
schepen.
Wie bij de huidige schaarste aan
brandstoffen een mogelijke vervulling
ziet van het nostalgisch verlangen naar
het tijdperk van de zeilvaart kan in de
feestweek met anderen van gedachten
wisselen in het RAI-Congrescentrum.
De voorzitter van Sail, mr. C. H. Goe-
koop, heeft hiervoor het initiatief geno-
Volgens de stadsarcheoloog moeten de
huidige opvattingen over het ontstaan van
Amsterdam gewijzigd worden. Altijd is
aangenomen dat de stad in het jaar 1275
bij het ontvangen van het tolprivilege, de
stadsrechten, bestond uit boeren en vis
sers. Vanuit kleine familiehuishoudens
zou Amsterdam zijn uitgegroeid tot een
stad van aanzien. „Het is nu bewezen dat
het helemaal niet allemaal boeren en vis
sers waren”, zegt Jan Baart, „er waren
gespecialiseerde ambachtslieden die al in
1250 werkten in een centrum van nijver
heid en industrie. Er moet toen al sprake
van handel zijn geweest met het buiten
land vanwege de aanwezigheid van de
kolen en ijzererts. Die smidse is een ont
zettend belangrijke bron van informatie
voorwerpen worden in de werkplaatsen
van de archeologische dienst voorzichtig
gedroogd en tegelijkertijd voorzien van
een impregnerende stof die de conserve
ringstaak van het water overneemt. Zo
is bijvoorbeeld een keurige vilten werk-
manshoed uit 1400 voor het nageslacht
bewaard gebleven. Een leren tas uit die
zelfde periode werd opnieuw gelooid,
gerestaureerd en met impregnerende
baden behandeld.
Sail 1975 overtreffen
1 augustus valt de startvlag in het Deen
se Skagen en de finish is vier dagen later
in IJmuiden. De Amerikanen organise
ren een zeilrace van Boston via de Azo-
ren naar Europa en doen en passant mee
aan de race naar Amsterdam.
Bij de indrukwekkende „tall ships"
zullen net als vijf jaar geleden weer de
Russische viermaster Kruzenstern (5725
ton) en de Poolse Dar Pomorza (1700 ton)
van de partij zijn. Nieuw is de Sea Cloud
(2500 ton) van de Bahama’s. Beroemde
schoeners die naar Amsterdam komen
zijn de Sir Winston Churchill en de Mal
colm Miller uit Engeland en de Neder
landse Eendracht. Opvallend is nu al de
grote Poolse belangstelling. In de week
tussen aankomst en vertrek van de ar
mada zijn de schepen in de IJhaven en
het Oosterdok voor publiek te bezichti
gen. Het zeilfestijn wordt opgeluisterd
met parades, spiegelgevechten, admi-
raalzeilen en demonstraties. Het haven
gebied wordt weer afgesloten voor alle
autoverkeer.
Gemeente Amsterdam en bedrijfsle
ven maken de organisatie van Sail 1980
financieel mogelijk. Een programma
boek met foto's en wetenswaardigheden
komt drie maanden voor het gebeuren in
de verkoop. Even heeft de organisatie
overwogen entreegeld te heffen voor be-
weest. De opgegraven voorwerpen gaan
ogenblikkelijk in plastic zakken waarin
ook wat grondwater wordt gegoten. Zou
een ogenschijnlijk nog solide houten or
nament of een leren schoen een dag op
het droge blijven, dan was het onherroe
pelijk verpulverd tot een hoopje stof. De
van de
De matrozen in het want en de landrotten op de kant. Een tafereel van Sail 1975 in de
IJhaven.
betwijfelen de haalbaarheid
plannen van hun collega’s.
De medewei King van Sail
Association in Engeland en
staat garant voor een flinke deelneming
uit het buitenland aan Sail 1980. In hun
programma is Amsterdam opgenomen
als eindpunt van een van de belang
rijkste races van windjammers, die ooit
in Europese wateren gehouden zijn. Op
Kr
-■
