Cynisme viel Marcuse
uiteindelijk ten deel
een
Wé
„Het
'l''T
E-
door Pieter van de Vliet
door John Oomkes
Nee zeggen
Teleurstelling links
Verzoening
r
aSi
■l VAUlilil j
MWblL
F
ven
trar
het
age
C
elki
ziel
ont
Sur
uitc
afki
Ave
Dr. Hans Feddema, docent in de niet-westerse sociologie aan de
Vrije Universiteit in Amsterdam, promoveerde op een proefschrift
over apartheid. Deze bewonderaar van de Indiase geweldloze
vrijheidsstrijder Ghandi is ook bekend van de groep plaatsvervanging
gegijzelden op basis van geweldloosheid. Dat was een groep mensen
die tijdens de treinkaping door Zuidmolukkers bij De Punt aanbood de
plaats van de gegijzelde passagiers in te nemen.
In de vele persbeschouwin
gen die deze week aan de af
gelopen zondag overleden filo
soof Herbert Marcuse werden
gewijd, overheerst een zeker
cynisme over de relatie tussen
zijn denken en de activistische
studentenbeweging aan het
eind van de jaren zestig. In die
dagen gold de Californische
hoogleraar als een mentor van
het radicale deel van nieuw
links en werd zijn portret mee
gedragen in de demonstratieve
optochten die er voor zorgden
dat universiteitssteden als Pa
rijs, Berlijn, Frankfort en Berke
ley weken achtereen kopij voor
voorpagina’s opieverden.
Een nieuwe Zuidafrikaanse apartheidswet bepaalde dat Indiërs niet
meer in Transvaal en Oranje Vrijstraat mochten komen. Toen
discussie over de onredelijkheid van dergelijke discriminerende
wetten niet hielp stuurde Ghandi een telegram aan generaal Smuts
waarin hij meedeelde die wet te zullen overtreden. „We komen er
aan”, telegrafeerde hij aan de generaal. Een zestigtal Indiërs,
natuurlijk ongewapend, wandelde in alle openheid het verboden
gebied binnen. De onthutste politiemensen schoten niet. Een legertje
journalisten uit de hele wereld schreef over die succesvolle geweldlo
ze actie.
WWW
-
Geweldloosh
werkt als je
er in gelooft
I
Dr. J. P. Feddema
Harbert Marcuse
■I
1
Hij haalt een discussie aan tussen
Jean Goss, secretaris van de IFOR
(internationale broederschap voor
verzoening), en de priester Camillo
Torres. Deze priester uit Bogota ge
loofde dat alleen geweld zijn volk
nog zou kunnen bevrijden van uit
buiting en onrecht.
Torres: „Wij gaan de schuldigen
doden. De regering, de politie, het
systeem, het leger”.
„Geweldloosheid werkt. Als je er
maar in gelooft Als je maar een
voortdurende geestkracht kunt op
brengen. Dat betekent nee zeggen
als je nee bedoelt. Tegen je baas.
Maar ook tegen de voorzitter van je
vereniging. Tegen het AR-bestuur
bijvoorbeeld. De waarheid van wei
nigen zal tellen en de onwaarheid
van miljoenen zal verdwijnen als
kaf onder het koren. De waarheid
wint, werkt aanstekelijk”.
„De waarheid durven zeggen te
gen mensen die in de ban van mate
rie en status zijn. Die er daarom
grote legers op na willen houden.
Het communisme is de straf op de
zonde van het kapitalisme. Commu
nisme kan je niet bestrijden met
wapens. Wel door gerechtigheid tot
stand te brengen. Als met al het
geld voor de oorlog in Vietnam het
grootgrondbezit was opgekocht en
vervolgens was verdeeld onder de
Vietnamese boeren.Dan hadden
de VS het communisme bestreden”.
A
VOO
naa
ond
zoei
van
woi
cee
E
Sur
trai
mal
die
gro
J!
En geweldloze acties in Zuid-
Afrika
Feddema: „De revolucion non vi-
olenta (geweldloze revolutie) is een
groeiende beweging met groeiend
succes. Neem de Indiaanse boeren
in Ecuador. Grootgrondbezitters
hadden hen hun land afgenomen.
De boeren pakten eikaars handen
beet en bezworen elkaar tegen on
recht te strijden maar daarbij nooit
geweld te gebruiken, hoe bruut het
geweld van de onderdrukker ook
zou zijn. Hand in hand hebben ze
hun land weer in bezit genomen”.
Feddema: „Actieve geweldloos
heid is een levenswijze, geen tech-
niekje. Het gaat uit van de eerbied
voor mensen, dieren, planten. Van
daaruit nee durven zeggen, onge
hoorzaam durven zijn. De macht
van de onderdrukker aantasten en
toch de eerbied voor zijn persoon
behouden”.
Ghandi zei: „Je moet de onder
drukking haten, niet de onderdruk
ker”. Met geweldloze actie wilde
Ghandi het welzijn van allen berei
ken. Met actie die uitgaat van liefde,
niet van haat.
Feddema: „Het is niet gemakke
lijk. Het lukt alleen als je alle ge-
weldschepen achter je hebt ver
brand. Niet met de olijftak in je
hand en de handgranaat in je ach
terzak. Als je het geweld nog in je
achterhoofd hebt.
Bevrijdend geweld bestaat niet.
Rechtvaardige oorlogen evenmin.
Feddema is daar heilig van
overtuigd. Ook geweld, dat voor een
rechtvaardige zaak wordt aange
wend, houdt de kiem van nieuw
geweld in zich.
vraagtekens bij wetten. Omdat de
mens er niet voor de wet is maar
omgekeerd. Zoals ook de techniek
er voor de mens is en niet omge
keerd”.
De groep plaatsvervanging ge
gijzelden op basis van geweldloos
heid vond dat een vrije aftocht
voor de kapers van de trein bij De
Punt overwogen had moeten wor-
den ook al was dat formeel in strijd
met de rechtsorde.
rokkanen, die uitgewezen dreigden
te worden, hun toevlucht hadden
gezocht.
Feddema: „Als mevrouw Haars
besloten had hen terug te sturen
hadden wij ons met kettingen aan
De groep bestaat nog steeds. Eens
in de drie maanden komen de men
sen voor trainingen in geweldloos
heid bijeen in een klooster. De
groep is actief geweest in de kerk
De Duif in Amsterdam, waar Ma- j
drukt. In het zuiden is een Noord-
vietnamese dictatuur”.
„Na elke gewelddadige revolutie
is er een machtsstrijd onder de re
volutionaire leiders. Trotzky en Sta
lin bijvoorbeeld. Centralisatie van
de macht en-of bureaucratie zal alle
ontwikkelingen van onderop om
zeep brengen. Na de Russische re
volutie worden de coöperaties, de vak
verenigingen kapot gemaakt. Elke
gewelddadige revolutie betekent
een enorme schade aan de econo
mie. De buurlanden ervaren de re
volutie als zeer bedreigend. Na een
dergelijke uitbarsting van geweld is
democratisering uitgesloten”.
„Wat is bevrijding? Dat Zuid-Af-
rika van een blanke in een zwarte
dictatuur verandert? Bevrijding be
tekent je inzetten voor ieders vrij
heid. De vrijheid om te leven zonder
honger, oorlog en epidemiëen. De
Hij wijst op Cambodja, Vietnam.
De teleurstelling voor links. „De
boeddhisten worden onderdrukt.
Zelfs de Vietcong wordt onder-
Nederland heeft een leger.
Feddema: „Kapitalisme en com
munisme. Angst en wantrouwen.
Dat houdt het leger op de been. Het
volk moet in de gaten krijgen dat
het leger een blok aan het been is.
Een alternatief voor het leger is
actieve geweldloosheid. Een ge
weldloze levensstijl. Een geweldloze
defensie, methodes dus om demo
cratische structuren en processen
te verdedigen. Vredesonderwijs.
Sociale dienstplicht. Training in de
centralisatie, kleinschaligheid. Ge
weldloosheid als methode om con
flicten die er altijd zullen zijn
op te lossen. Een volk dat zo be
wust en weerbaar is staat sterk. Een
bezetter zal zich wel honderd maal
bedenken voordat het zo’n weer
baar land bezet”.
„Een weerbaar
Goss: „De rijken, het systeem en
de regering heb ik nog nooit gezien
toen ik aan het doden was. U zult de
kleine soldaat doden, die op u af
wordt gezonden, omdat hij niet in
staat was militaire dienst te weige
ren of te weinig bekend was met
deze mogelijkheid. U gaat de kleine
politieman doden uit de zogenaam
de achterbuurt. De kleine politie
man die eindelijk een baan en een
vast salaris kon vinden om zo zijn
gezin te kunnen voeden, een een
voudige woning te betrekken en
zich te kleden. Het zijn de kleine
mensen die u gaat doden, juist die
genen die u zegt te willen verde
digen”.
Feddema: „Torres had een per
soonlijkheid van hetzelfde kaliber
als Luther King. Had hij slechts het
evangelie van de actieve geweld
loosheid gekend dan had hij de
Ghandi van Zuid-Amerika kunnen
worden”.
„Het gebruik van geweld roept
altijd reactionaire krachten op. Het
ten onrechte geromantiseerde Che
Guevara-model werkt fasciserend,
fascisme-bevorderend. De revolu
tie, de machtswisseling. Maar wat
dan? Daar bekommert niemand
zich om. Ik voorspel in Nicaragua
een nog erger bewind dat dat van
Somoza. Op z’n gunstigt komt er
een Cuba-bewind. Die revolutie
daar zal in reactionaire zin een uit
straling op heel Zuid-Amerika
hebben”.
steeds meer en luxere materiële
zaken. Volgens Marcuse werkte
de bestaande orde verslavend.
„De goederen en diensten die de
individuen kopen hebben een
verdovend en verlammend effect.
Wat de meesten niet weten is dat
zij veel minder zouden kunnen
werken, veel meer zouden kunnen
genieten en veel meer zelf over de
indeling van hun tijd kunnen be
slissen”, zei hij keer op keer bij
zijn drukbezochte lezingen die hij
met grote frequentie hield aan het
eind van de jaren zestig.
In One-dimensional Man spitste
Marcuse zijn visie nader toe. An
ders dan Marx uitte hij keer óp
keer in volzinnen zijn aanvallen
niet alleen op een systeem, maar
ook op de mentaliteit die de mens
bindt en muilkorft. De welvaart
kapsel^ de mensen in, zo vond
Marcuse, verhindert hen zich te
richten naar hun werkelijke be
hoeften als vrijheid en geluk. En
het kritisch denken gaat verloren,
terwijl de materiële gerichte sa
menleving elk initiatief om tot een
menswaardiger maatschappij te
komen verstikt.
In dit licht was Marcuses stel
ling van de repressieve tolerantie
het duidelijkste herkenningspunt
voor de radicale studentenbewe
ging. Het protest tegen de bestaan
de situatie wordt ingekapseld
doordat zii zich dankzij het be
staande systeem mag laten horen.
Alle vrijheden zijn zo op het oog
gewaarborgd, maar als de kritiek
Feddema is ondanks het CDA
nog steeds (verontrust) lid van de
AR. Maar hij is vooral ook lid van
de Evangelische Progressieve Volks
partij. „De religie kan een grote rol
spelen om de mensen een nieuw
gevoel van veiligheid en een nieuw
idee om verdediging te geven. Om
de diepere oorzaken van bewape
ning en bewapeningswedloop, na
melijk angst en wantrouwen, weg te
nemen, kan de religie bij uitstek
van betekenis zijn. Zich kwetsbaar
durven opstellen door eenzijdige
stappen van ontwapening te doen
en zo een proces van de-escalatie
(ontspanning) op gang te brengen
vraagt een stukje zelfoverwinning,
een nieuwe wijze van denken”.
Geweldloze actie is de beste wijze
van verdedigen, vindt Feddema.
„Als Christus alleen maar de hon-
gerigen had gevoed, de zieken had
genezen en de doden levend ge
maakt was hij nooit gekruisigd. Hij
sprak echter de waarheid, stelde
het onrecht aan de kaak. Op zulk
een overtuigende, ondiplomatieke
en geweldloos-agressieve wijze dat
de elite slechts de keus had het
onrecht te beëindigen of hem te
doden. Het laatste gebeurde, maar
zijn stem klinkt nog steeds na al die
eeuwen. Daardoor zullen er altijd
mensen zijn die de moed hebben te
spreken. Met hun waarheid zullen
ze het onrecht aantasten. Want de
kracht van de dictatuur is juist on
ze passiviteit, ons stilzwijgen, onze
angst en lafheid”.
De Tsjechen hebben zich (vrij
wel) geweldloos verdedigd tegen de
binnenrukkende Russen. Discus
sies met tankbemanningen. Ver
warring stichten ook door naam
bordjes te verwijderen, richting
wijzers anders te zetten. Via illega
le radio- en televisiezenders ook de
Russen duidelijk maken wat er
werkelijk aan de hand was. Maar
vrij zijn de Tsjechen nog steeds
niet.
Feddema: „Het gebeurde spon
taan bij de Tsjechen, die in tegen
stelling tot de Russen een democra
tische traditie hebben. Het zou aan
zienlijk effectiever zijn geweest als
het onderdeel van een geweldloos
defensieplan was geweest. Maar des
ondanks had het nóg veel effect.
De Russen zijn er erg van geschrok
ken. Ze werden geconfronteerd met
de waarheid. De winst zou wel eens
kunnen zijn dat het de Russen heeft
weerhouden andere Warschaupact-
landen binnen te vallen. En wat
heeft de actie van de Tsjechen in
Rusland zelf op gang gebracht?”
op de status quo te hardhandig
wordt, dan wordt de kritiek on-
middellijk de kop ingedrukt.
Alternatieven voor de indu
striële samenleving en haar grote
problemen (overbevolking, mi
lieuvervuiling, democratisering)
heeft Marcuse niet weten te geven.
Zijn credo ging er vanuit dat de
mensen „valse” en „echte waar
den” moesten leren onderschei
den. In economisch opzicht bete
kende dat volgens hem dat uitslui
tend essentiële goederen (maar
wat zijn dat precies?) naar behoef
te (ook al weinig concreet) moeten
worden verdeeld, dat de arbeid
stijd moet worden teruggebracht
en dat de opvoeding gericht zal
moeten zijn op een onderlinge ver
wisselbaarheid van functies.
Niet ten onrechte werd en wordt
Marcuse dus beticht van vaaghe
den. De op 81-jarige leeftijd ge
storven geleerde werd keer op
keer afgeschilderd als een onheils
profeet, die zelf ook niet precies
wist in welke zin onze maatschap
pij kon worden omgevormd. In dit
verband is een ontmoeting tussen
Sicco Mansholt en Marcuse ont
hullend geweest, die op uitnodi
ging van het Franse weekblad Le
Nouvel Observateur in 1972 te Pa
rijs plaatsvond.
Terwijl Mansholt in die dagen
de arbeidersklasse nog duidelij
ker een centrale rol toeschreef in
een maatschappijveranderings-
proces, ontkende Marcuse die ten
enen male. De arbeider was zijns
De opwinding over de dramati
sche gebeurtenissen in mei 1968
behoort allang weer tot het grau
we verleden. Documentaires over
die turbulente dagen roepen enkel
nog een vreemdsoortige verbazing
op en een herinnering aan het
enige tastbare resultaat: de af
braak van het instituut-De Gaulle.
Cynisme in het terugblikken
overheerst, of het nu een schitte
rende film als Jonas van de Zwit
serse cineast Alain Tanner of de
bijtende stripboeken van Claire
Brétecher over Les Frustrées
betreft.
Termen als opstandigheid en
cultuurpessimisme worden dan
ook nu gebezigd om in commenta
riërende zin aan te geven hoe de in
1933 naar Amerika uitgeweken
hoogleraar het radicale bewust
zijn ruim tien jaar geleden heeft
beïnvloed. In klinische bewoor
dingen wordt daarbij vastgesteld
Zijn levensvisie schetste een
somber stemmend beeld van een
samenleving die het individu te
vreden stemt met een aanbod van
hen gebonden. Eerder is dat ge
beurd in de Verenigde Staten. Gees
telijken bonden zich vast aan solda-
ten die niet naar de oorlog in Viet-
nam terugwilden. Kanoeërs belet
ten massaal het uitvaren van oor
logsschepen. De Amerikanen bewe
zen weerbaar te zijn”.
Feddema: „Voor het terugdraai
en van de spiraal van geweld is een
eerste gebaar vereist Het geweld
dadig beëindigen van de gijzelingen
bergt een nog ernstiger ondergra-
ving van de rechtsorde in zich, een
blokkade op weg naar de verzoe
ning tussen Nederlanders en Zuid
molukkers. want die verzoening,
daar gaat het toch in wezen om. Dat
wij ons als plaatsvervangers aanbo
den was om ruimte te schepen voor
dat uiteindelijke doel. Tijd scheppen
voor de regering een gebaar te ma
ken naar de Molukkers, de polarisa
tie tegengaan. Niet toevallige trein-
passagiers zouden bovendien niet
langer de dupe zijn. De kapers zou
den niet gevangen blijven in hun
eigen gewelddadige rol, omdat ze in
plaats van weerloze, passieve, ang
stige mensen, gemotiveerde mensen
tegenover zich zouden krijgen. We
hadden de gijzeling daarmee ook
ontkend. Wat mevrouw Schilthuis,
de commissaris van de koningin in
Drenthe, heeft gedaan bij de bezet
ting van het Provinciehuis, name
lijk het hazepad kiezen, is het
slechtste dat je kunt doen. Dan er- j
ken je de gijzeling. Erkenning voor
het geweld”.
vrijheid om te leven zonder econo
mische, sociale, raciale en culturele
uitbuiting. Het mensen mogelijk
maken in een gemeenschap van
broederschap en gerechtigheid te
leven en boven egoisme uit te stij
gen. Werkelijk democratisch
leven”.
„In een samenleving waar de
spreiding van macht, kennis en in
komen in hoge mate is doorgevoerd
zal de ene groep de andere minder
gemakkelijk manipuleren, omdat
angst minder een rol speelt. Ook het
begrip veiligheid zal een andere in
houd hebben. Zo’n samenleving zal
zich bewuster zijn van de gevaren
die aan het gebruik van geweld kle
ven. Defensie, verdediging, zal een
nieuwe inhoud krijgen. Niet de ver
dediging van bevoorrechte (mate
riële) posities, maar die van demo
cratische processen en structuren”.
inziens als ieder ander ingekap
seld door de voordelen van het
maatschappelijk systeem, terwijl
de filosoof ook niets zag in inter
nationale partijvorming of aanzet
ten voor supranationale vormen.
„Ik heb gezegd dat men binnen
het raam van een kapitalistische
maatschappij niet met verande
ringen kan beginnen”.
De I cultuurfilosoof Marcuse
pleitte keer op keer voor buiten
parlementaire acties, waarbij de
totale afwijzing van het bestaande
voorop zou moeten staan. Maar
slechts de uitgestotenen, de min
derheidsgroepen en paria’s van de
industriële samenleving - die Mar
cuse zocht bij de studentenbewe
ging, de hippies en de Derde We
reld - zouden een dergelijke om
mekeer in werking kunnen zetten.
Erg optimistisch over de haal
baarheid hiervan heeft de geleer
de zich ook nimmer getoond. Zo
dat hem uiteindelijk het lot be
schoren is van de filosoof die sma
lend nagewezen wordt zowel door
politici en de pers die de bestaan
de orde tegen zijn cultuurpessi
misme hebben verdedigd en hem
als een utopist beschouwen, als
door diegenen die de bestaande
orde metterdaad afwezen.
Marcuse, die voor velen een
symbool was in 1968, bleek nau
welijks als leidraad te kunnen
fungeren toen het erom ging alter
natieven voor de bestaande orde
te scheppen in het snel wisselende
wereldbeeld in onze tijd. Onthul
lend daarbij was het cynisme dat
hem ten deel viel toen hem na het
optreden van de RAF in West-
Duitsland regelmatig werd ge
vraagd wat hij vond van Baader
en Meinhofen hij zich daarvan fel
distantieerde. Op de vraag welke
resultaten vreedzame buitenpar
lementaire acties dan wel oplever
den, moest hij het antwoord eigen
lijk schuldig blijven.
dat de revolte van toen weinig
toekomst heeft gehad en dat de
maatschappelijke realiteit er door
de bank genomen weinig door is
veranderd.
Samen met Adorno, Horkhei-
mer, Löwenthal en ook Fromm
geldt Marcuse tot de eerste gene
ratie filosofen van de „kritische
theorie”, vertegenwoordigers van
Veen denken dat zich onder invloed
van het in de jaren dertig opko
mende fascisme bezorgd maakte
over de kwaliteit van de vrijheid
van de individuele mens. Later
trok hij in scherpere zin zijn maat
schappijkritiek door in een analy
se van de moderne welvaartsstaat,
waarvan Marcuse de werking in
de hoogontwikkelde Verenigde
Staten van dichtbij kon volgen.
Die analyse, vooral vervat in de
weinig toegankelijke boeken Eros
and Civilization (1956) en One-di-
mensional Man (1964) en zeer be
kend geworden na zijn in 1967 aan
de Universiteit van Berlijn7 uitge
sproken rede Das Ende der Uto
pie, heeft zeker een grote invloed
gehad op de studentenbeweging
in de jaren zestig. Marcuse is een
volbloed kritikaster van de hoog
ontwikkelde industriële samenle
ving, zoals wij die in de jaren na
de Tweede Wereldoorlog in ver
sneld tempo hebben zien ontstaan.
volk zet ook
1 «wi*
