1
I
God meer gehoorzamen dan Staat
a
I
I
Johannes zoekt
ZORGEN VOOR VATICAANSE KAMERHEREN
ZWARTE BISSCHOP TUTU IN ZUID-AFRIKA:
I HH
door Hein ten Kortenaer
Opzienbarend
r
door Guillaume Spiering
Bedreigingen
'9
Luiken dicht
Voorwaarden
Liever zó lijden
Mb
3
dal
he<
vri<
tus
bik
poi
dal
na<
eei
set
aai
wij
bet
zo<
bes
ge<
VO(
ééi
Wat doet een paus in zijn vrije tijd? Er is eigenlijk maar één periode in de geschiedenis waarover
we op dat punt ruimschoots zijn ingelicht: aan het hof van de renaissance-pausen moet het er
buitengewoon vrolijk zijn toegegaan. De lustpriëlen, jachtsloten en vorstelijke villa's rondom Rome,
de gewaagde blijspelen (niet zelden vervaardigd door kardinalen), die in het Vaticaan werden
opgevoerd, de dagenlange uitbundige feesten en de onwettige nakomelingen tonen afdoende aan
dat de pausen uit die tijd het zich, tussen de bestuurlijke beslommeringen en de veldtochten door,
niet lieten ontbreken aan luchtig tijdverdrijf. Het schouwspel, dat zich in 1510 ontrolde voor de
verbijsterde ogen van de Augustijner monnik Maarten Luther tijdens diens Rome-reis onder het
pontificaat van Leo X, zou volgens velen een van de aanleidingen worden voor de hervorming en
daardoor indirect voor de Romeinse contra-reformatie, die een einde maakte aan de ongepaste
vrolijkheid en een steeds strengere levensstijl oplegde aan het pauselijk hof.
M De 48-jarige zwarte anglicaanse bisschop Desmond Tutu, de secretaris-
mé generaal van de Raad van Kerken in Zuid-Afrika, heeft een soort „Martin Luther
King-mentaliteit”. Hij is een midden-persoon, een man van het lijdzame verzet.
Duidelijk aan de kant van de zwarte onderdrukten staande, wil hij de weg naar
een dialoog met de regering openhouden. Maar toch, hoe lang kan hij dat
volhouden? Wanneer breekt de tijd aan, dat hij wordt gedwongen om zich harder
en actiever op te stellen? Die vragen bleven onbeantwoord tijdens zijn kort
geleden aan Nederland gebrachte bezoek als onderdeel van een rondreis langs
een aantal Westeuropese landen en kerkelijke organisaties.
-V
Ii
■F
I
128
Zingende paus nr. 1
op Duitse hitparade
Platenproducer Göke met de tophit van de paus
Een geheel onverwachte noot werd door de paus
aangeslagen toen hij enkele weken terug sprak over
i
I
i
i
I
i
i
f
i
1
1
1
1
I
I
i
l
I
I
I
1
I
I
I
I
I
t
Toch geeft hij wel enige indicatie in die
richting. De nieuwe Zuidafrikaanse mi
nister van Ontwikkeling en Samenwer
king. dr. Pieter Koornhof, heeft kort gele
den verklaard, dat de pasjeswet tegen het
einde van dit jaar wordt opgeheven en dat
de gedwongen verhuizing van zwarte
Zuidafrikanen zo veel mogelijk zal wor
den vermeden.
„Wij zijm tot nu toe altijd geconfron
teerd geweest met mooie woorden van de
regering, die echter nooit werden gevolgd
door actie. Je kunt niet eeuwig blijven
hopen op het waarmaken van woorden
door de regering. Als de pasjes wet niet
tegen het einde van dit jaar wordt opghe-
ven en de regering dus opnieuw een belof
te niet nakomt, vrees ik dat de zwarten
zelf tot actie overgaan. Ze zullen het niet
nemen voortdurend aan het lijntje te wor
den gehouden. Op een gegeven moment
kan niets mensen tegenhouden om vrij te
worden. De zwarten weten dat van hun
eigen geschiedenis."
Onder het motto „een paus hoort onder de
mensen" heeft hij er tot nu toe geen enkele afgewe
zen en het ziet er dus naar uit dat hij ook in de
komende jaren het huidige ritme van de buiten
landse reizen denkt te handhaven. Dat betekent
hard werk, zoals wel blijkt uit de herhaalde bezoe
ken van staatssecretaris Casaroli en de zorg-door-
groefde gezichten van de monseigneurs, die belast
zijn met de praktische voorbereidingen.
Wat Ierland betreft gaf het Vaticaanse persbu
reau al een maand geleden een verklaring uit.
waarin een bezoek aan Ulster ten enenmale werd
uitgesloten. Niet onverklaarbaar, want in de huidi
ge situatie zou dat niet anders dan een provocatie
zijn geweest. Grote verbazing werd er dan ook
gewekt toen de nuntius in Eire, Gaetano Alibrandi.
vorige week verklaarde dat „een bezoek aan Noord-
lerland meer dan waarschijnlijk was". Nu intussen
de IRA Lord Mountbatten heeft vermoord, lijkt een
bezoek van de paus in het land van „no popery" wel
helemaal uitgesloten: Wie beter dan de paus zelf
zou in aanmerking komen voor een voorbeeldige
represaille? Het Vaticaan besefte dat ook en gaf
alsnog een verklaring uit dat de paus niet naar
Ulster zou gaan.
Aan de andere kant gelooft hij. dat
buitenlandse investeringen het huidige
systeem van apartheid in Zuid-Afrika in
stand houden. De vraag is of niet juist de
zwarte bevolking het meest zal worden
getroffen door een terugtrekking van bui
tenlandse investeringen.
De paus steekt het kamp
vuur aan in Gastei Gan
dolfo.
We weten nog van enkele pausen, zoals Pius II en
de veel recentere Leo XIII, die zich vermaakten met
het vervaardigen van Latijnse verzen. Sommige
anderen vonden nog een uitweg in het reizen in de
toen nog tamelijk uitgestrekte pauselijke staat. De
verovering van Rome in 1870 door de troepen van
de Savoia's, die het laatste pauselijk bolwerk uitrie
pen tot hoofdstad van Italië en het zomerpaleis op
de Quirinaalheuvel in beslag namen voor gebruik
door de geëxcommuniceerde koninklijke familie
(nu is het de ambtswoning van de president) maak
te ook het reizen onmogelijk.
De Romeinen die zich in de eeuwen na het Conci
lie van Trente met tegenzin hadden gevoegd naar
de puriteinse leefwijze van hun celibataire soeve
reinen. moesten voortaan genoegen nemen met een
„gevangene in het Vaticaan", die zich zelfs niet
meer vertoonde op het balkon van de Sint Pieter.
Van vrije tijd werd sindsdien in het geheel niet
meer gesproken: alleen het idee al moest een ieder
ongepast voorkomen. De paus at alleen, bad alleen,
werkte en wandelde alleen en ging, a fortiori, alleen
naar bed. Totdat hij in het fascistische tijdperk
concurrentie kreeg van Mussolini's raam in Palazzo
Venezia, voelden de Romeinen zich 's nachts be
schermd door het licht in het pauselijk studeerver
trek. hoog in het Vaticaan, waar de paus tot diep in
de nacht waakte, gebogen (zo moest men wel aanne
men) over kerkelijke documenten.
In 1929 brachten kardinaal Gasparri en de Duce
het concordaat tot stand, waarmee het fascistische
regime werd gelegitimeerd en het Vaticaan als
onafhankelijke staat werd erkend. Behalve het
Vaticaanse dwergstaatje kreeg de Heilige Stoel
toen ook de beschikking over de vroegere pauselij
ke villa in Castel Gandolfo. Al de volgende dag
verscheen paus Pius XI op het balkon van de Sint
Pieter om d zegen „Urbi et Orbi" uit te spreken en
sindsdien begaf hij zich ook ieder jaar naar het
nieuw verkregen zomerverblijf voor een welver
diende vakantie.
Dat ook een paus rust nodig kan hebben wilde
men wel aannemen, maar anders dan met rozen
krans en brevier kon men zich hem toch niet
voorstellen. Van Pius XII is bekend dat hij iedere
middag op hetzelfde uur in de Vaticaanse tuinen
ging wandelen. Maar voor de ramen van het Ethio-
pisch College, die op de tuinen uitkijken, moesten
op dat uur alle luiken dicht en de Vaticaanse
gendarmes dienden zich te verbergen achter bomen
en struiken om Zijne Heiligheid niet in zijn medita
ties te storen. Toen Plus' opvolger Johannes XXIII
De pasjeswet is samen met de instand
houding van de zogenoemde thuislanden
volgens bisschop Tutu de basis van de
apartheid. Beide zaken bestaan nog. De
apartheid is niet dood, ook al verklaren
regeringsfunctionarissen het tegenover
gestelde. „Ik heb tegen de regering ge
zegd. dat ik graag op de begrafenis van de
apartheid wil komen als die dood is. Maar
ik heb het stoffelijk overschot nog met
Paus Johannes Pauius
op de besneeuwde top
van de Marmoiada voor de
zegening van een maria-
beeid.
E
me:
tjes
230
val
op
„Ti
He1
me
ton
did
stui
zw<
wei
gen
vra
var
in
her
B
fiet
lan
lijn
lijk
Boi
E
mei
De
doe
die
Per
hor
ave
18
„ev
Boi
IV
nen
ben
gen
Dui
The
ziet
sito
iets
baa
bij
beg
dit
de,
sch
Z
sch
den
wu:
lijn
niel
H
ver
ver
uits
is v
gen
sta]
cafi
Het
piel
bev
leei
ver
lich
der
reil
list
tun
een
spr
vre
pak
zoe
de
D
een
lijn
na
fiet
67
Lai
gen
F-5
sch
mu
de gewoonte aannam om de struiken heen te lopen
en een gemoedelijk praatje aan te knopen, viel hun
verbouwereerdheid dan ook niet te schetsen.
Meer op hun gemak voelden zij zich met Paulus
VI, wiens strenge figuur geheel overeen kwam met
de traditionele pausgestalte. Weliswaar hoefden er
geen luiken meer dicht wanneer hij in de tuinen
ging wandelen en liet hij zich af en toe begeleiden
door een kardinaal of monseigneur (met wie hij
soms zelfs samen had gegeten), maar het was
duidelijk dat hun gesprekken geen lichtzinniger
wending konden aannemen dan een gedachtenwis
seling over het laatste boek van Jacques Maritain,
toch altijd nog een typisch pauselijk onderwerp.
In boeken of artikelen over de paus kon men zijn
dagindeling van uur tot uur volgen. Vanaf het
opstaan bij het ochtendkrieken tot het doven van de
pauselijke schemerlamp werd hij in beslag geno
men door meditatie, gebed, audiënties, studie en
ernstige tot stichtelijke lectuur, af en toe onderbro
ken door een schamele maaltijd. Slechts eenmaal
per jaar, tussen de zegen „Urbi et Orbi" op Kerst
mis en de daarop volgende eenvoudige lunch, liet
hij zich opvrolijken door het bezoek van zijn fami
lieleden en de ongedwongen hilariteit moet daarbij
niet van de lucht zijn geweest.
Dat de laatste drie pausen oprecht getracht heb
ben zich te ontworstelen aan de verstikkende greep
van dit conventionele, en in de grond huichelachti
ge. pausbeeld, staat wel vast. Dat het hun niet
gelukt is valt te wijten aan de bekrompenheid van
hun clericale omgeving. Een paus had te passen in
investeren. Er zijn vier criteria, waaraan
buitenlandse investeringen moeten vol
doen. Zwarte arbeiders moeten met hun
gezinnen bij de werkplek kunnen wonen
en moeten de vrijheid hebben zich in
vakbonden te organiseren, de gedwongen
verhuizing van de bevolking moet worden
beëindigd en buitenlandse maatschappij
en moeten op grote schaal investeren in
onderwijs en opleiding".
De Zuidafrikaanse Raad van Kerken is
geen politiek orgaan, ook al laat de blanke
Nederduits-Gereformeerde Kerk, die
geen lid is van de raad, niet na het tegen
deel te beweren. „Als wij een politiek
orgaan zijn, wat zijn zij dan wel. nu ze
hebben toegegeven gelden uit geheime
regeringsfondsen te hebben ontvangen.
Ze hadden dat geld helemaal niet nodig en
voor mij blijft daarom de vraag waarom
ze die gelden hebben aangenomen. Ze
hebben zich laten gebruiken als propa
ganda-agent voor een systeem dat door en
door slecht is. De integriteit is in het
geding als een kerk dergelijke dingen toe
laat. Ik hoop, dat de blanke christenen nu
zullen ophouden te beweren, dat de leden
van de Raad van Kerken zich met politiek
bezighouden.
tus^^£dph'?IU>rïgie eh 1 ichtelijjk vjerstoorde kamerhe-
Voor de rest moet de paus in zijn opsluiting
genoegen nemen met de voorbereiding van zijn
reizen. Na Mexico en Polen volgen, nog binnen
hetzelfde jaar. Ierland, de Verenigde Staten en de
Filippijnen. De uitnodigingen blijven binnenstro
men: uit Frankrijk en Spanje, uit Zuid-Amerika en
Azië.
gezien. De apartheid is dus niet dood en
zeker nog niet begraven. Als iemand met
mij wil praten over de dood van de apart
heid zal eerst de pasjeswet moeten ver
dwijnen en zal eerst de juridische status
van de thuislanden moeten veranderen.
Dat zijn de twee voorwaarden om de
zwarten ten minste enigszins het gevoel te
geven vrij te zijn".
De bisschop erkent, dat er sprake is van
een uiterst lichte vorm van liberalisatie
van de mogelijkheden voor de zwarten in
Zuid-Afrika. „Maar je moet toch steeds
weer vaststellen, dat aan de status quo
van de zwarten niets verandert. De rech
ten gaan naar een kleine groep, voor grote
groepen zwarten verandert er niets. De
macht blijft bij een blanke minderheid.
Hoewel er tekenen van verandering in
Zuid-Afrika zijn, wachten wij nog steeds
op het moment waarop de zwarte bevol
king een beslissende rol krijgt in het de
mocratisch proces. Het is niet overal ge
lijk In Johannesburg bijvoorbeeld is het
beter dan in andere delen van het land
Maar voor het hele land geldt wel: of je nu
hoog of laag bent, werkloze of bisschop. je
wordt beoordeeld, gediscrimineerd en
klein gehouden op basis van de kleur van
je huid. Er zijn te veel dingen, die demon
streren dat de zwarten in feite niet worden
getolereerd in hun geboorteland".
Zijn reis naar de geboorteplaats van zijn voor
ganger werd een krachttoer: per auto, vliegtuig,
helikopter en kabelbaan kwam hij tenslotte in een
vliegende sneeuwstorm hoog in de Dolomieten. Met
zijn skipet en windjack en wit-bestoven wenkbrau-
weit| yoelf^p^hij, ar zich kennelijk in zijn element.
eh lichtelijk verstoorde kamerhe-
retyU|éjraeih 'omringden.
Beschouwt de paus deze gebeurtenissen niette
min als „hoopgevende tekenen”, en mag men een
officiële toenadering tussen het Vaticaan en de I
Chinese Volksrepubliek, misschien zelfs een pause
lijk bezoek aan China, tegemoet zien? Voorlopig
lijkt dit voorbarig, maar juist van deze paus kunnen
ook in dit opzicht opzienbarende initiatieven wor
den verwacht. Een paus, die in staat is gebleken I
alleen al het begrip „vrije tijd” zo grondig omver te I
werpen, kan ook op allerlei andere gebieden voorl
grote verrassingen zorgen. Geheel ongewoon, juist I
omdat hij zo „gewoon” is, kan hij niet worden
afgemeten aan de traditionele lijn van de Vaticaan-1
se diplomatie. Wie had er ooit „avontuur" van het
Vaticaan verwacht? Juist, maar wie had ooit ver
wacht dat een zingende paus de kans zou lopen
nummer één op de Duitse hitparade te worden,
zoals nu het geval is met de plaat „Lieder des
Papstes", waarop Johannes Paulus II met stentor
stem valt te horen: Opbrengst voor de Poolse kerk?
burgerlijke ongehoorzaamheid De men
sen moeten kiezen tussen gehoorzamen
aan de wetten van God en de wetten van
de staat. De enige keus die we kunnen
doen is: God meer gehoorzamen dan de
staat. Dat moeten we ook doen, omdat
christenen niet werken op basis van
huidskleur, maar op basis van geloof. Een
kerk mag niet gesplitst zijn op racistische
gronden. We moeten meer toe naar coali
ties van christenen. Dat betekent niet al
leen, dat de zwarten het meer en beter
samen moeten doen, maar ook dat de
zwarten zo veel mogelijk met de blanken
moeten samenwerken. Er zijn veel geza
menlijke zaken, waarvoor zij zich sterk
kunnen maken.”
De zwarte bevolking van Zuid-Afrika
heeft veel geleden en lijdt nog steeds. „Ik
ben voorstander van politieke, diploma
tieke en economische druk op de regering
om aan dat lijden een einde te maken. Het
is wel moeilijk om keihard te zeggen, dat
een economische boycot hét middel is om
die druk uit te oefenen. Er zijn zwarten in
Zuid-Afrika, die elke dag voedsel moeten
lenen, maar nooit in de gelegenheid zullen
zijn om het geleende terug te geven. En er
zijn ook zwarten, die hun maag elke dag
voeden met alleen water. Een economi
sche boycot en een radicaleherziening van
het investeringsbeleid zijn morele beslis
singen. die wij als zwarte Zuidafrikanen
niet kunnen nemen."
het raam van een heiligenleven; voor ontspanning
was daarin geen plaats en verrassingen waren niet
geoorloofd. Johannes' gemoedelijkheid, zijn onver
wachte bezoeken aan een gevangenis en een kinder
ziekenhuis, Paulus’ wereldreizen, waarbij hij soms
in een onheilig gedrang raakte, waren tegelijk ook
pn de hongen rol. en »>.->»
te „het hof" heel wat moeite om de daardoor
ontstane plooien glad te strijken.
De verwarring na de dood van de eerste Johannes
Paulus is typerend: het boek dat hij op bed lag te
lezen, zo werd de eerste dag gezegd, was de
„Navolging van Christus". Later werd het een ont
werp voor een pauselijk document of de tekst van
een te houden toespraak. Had de paus misschien
een boekje van Simenon mee naar bed genomen?
Ik is een aardige veronderstelling, die de verwar
ring te.. zou verklaren, al moet het niet makke
lijk geweest lectuur in het Vaticaan
te vinden.
Er was een Poolse paus voor nodig om dit hele
staketsel in de kortst mogelijke tijd omver te stoten.
Hij komt uit een land waar de clerus, hoe getrouw
ook aan de kerkelijke voorschriften, zich er niet
voor schaamt voor de eigen lichamelijke en geeste
lijke gezondheid te zorgen. Bij hard werk hoort
ontspanning, en die kan bestaan uit sportbeoefe
ning. vrolijke tafelgesprekken, ontspanningslec
tuur. een film en honderdduizend andere dingen
waarmee ieder gewoon mens zich ontspant. Dat een
paus ook „gewoon" kan zijn, wilde er bij „het hof"
maar moeilijk in. maar ze hebben zich er wel bij
moeten neerleggen. Er wordt nog maar zwak tegen
gestribbeld, zoals bij het bericht dat de paus in
Castel Gandolfo een zwembad had laten aanleggen.
„Op doktersadvies" luidde toen een officieel Vati
caans persbericht, want dat een paus ook voor zijn
lol zou gaan zwemmen blijft de monseigneurs onge
hoord voorkomen.
Nu de paus voor het eerst de zomer doorbracht in
het buitenverblijf van Castel Gandolfo. bleek des te
duidelijker dat hij zich niet wil voegen in het nauwe
Vaticaanse keurslijf. Hij wil mensen zien, hij wil
met ze praten, en er waren nog maar enkele dagen
verlopen of hij nodigde een groep Poolse jongeren
's avonds bij zich uit in de tuin. Tot diep in de nacht
werd er gezongen, gitaar gespeeld en gedanst, ge
praat en gelachen. De paus zat tussen hen in. in een
rieten tuinstoel, en zijn diepe stem klonk boven
alles uit bij het zingen van de oude Poolse liederen.
Sindsdien zijn zulke bijeenkomsten een vaste
gewoonte geworden en jeugdgroepen uit de hele
wereld zijn bij de paus te gast geweest. Op de grond
geknield steekt hij het kampvuur aan. soms, tot
algemene hilariteit, heeft hij er drie, vier lucifers
voor nodig. Als een jolige hopman kruist hij tegen
het eind van de avond de armen en hand in hand, in
een kring rondom het dovende kampvuur, zingt hij
het afscheidslied. Als de laatste gasten uitgeleide
zijn gedaan, zoekt hij bij het licht van een zaklan
taarn de villa op.
Waar hij het meest op tegen heeft is het opgeslo
ten zijn. Hij wil naar buiten, al stuit hij daarbij op
veiligheidsproblemen. Meer dan eens heeft hij zich
erover beklaagd dat hij bij zijn bezoeken aan Ro
meinse parochies omringd wordt door een stoet
gewapende politieagenten. In Castel Gandolfo
steekt hij zaterdagsavonds het dorpsplein over,
links en rechts een praatje makend, om in de kerk
de rozenkrans te gaan voorbidden. Soms blijft hij
daarna eten met pastoor Angelo Pozzi. Hij stak een
bezoek af'bij de slotzusters van Albano.
Bisschop Tutu heeft geen enkele ambi
tie om een politiek leider te worden. „Dan
zou ik mijn eigen positie verzwakken. Ik
wil nu en na de vrijmaking van de zwarten
de mogelijkheid hebben kritiek te leveren
op het systeem en op de mensen, die dat
handhaven. Als politicus zou ik aan dat
systeem moeten meewerken en voortdu
rend van links naar rechts en weer terug
moeten zwengelen. Daarnaast kan je dan
niet vrij praten. Het is nu voor mij geen
kwestie van vrij kunnen praten, maar van
vrij moeten praten. Ik krijg wel telefoont
jes. waarbij men mij de meest verregaan
de verwensingen naar het hoofd slingert
en me regelrecht bedreigt, zorgen daar
over maak ik me niet al te veel. Ik doe
GodSyWpj'k. Zo lang Hij wil dat ik dit doe.
zal een bescherïiiMj' yoor mij en
m ij i f’ge* iir zorgen.i
’•.r
„De meeste zwarten prefereren een lij
den dat is gericht op beëindiging van de
apartheid veruit boven het huidige, uit
zichtloze lijden. Bovendien is gebleken,
dat economische welvaart vooral de blan-
^«„vooruit helpt en op geen enkele wijze
itótg&'<einde tw’aifkt aan de apartheid. Het is
evil lucratiêY<^t^zigheid in Zuid-Afrika te
O’
w
De Zuidafrikaanse Raad van Kerken
heeft eind juli die burgers, die op gewe-
tensgronden de rassenwetten overtreden
morele steun toegezegd. Veel kerklidma
ten hebben moeten constateren, dat zij
binnen het huidige wettelijke kadqr géén
contact kunnen onderhouden
van een ander ras. „Ik bt1 11 n)v a<m ut optu meiu. m-i
aanbeveling niet als een aans^H|J|^^^V:pt'|ï iucratiey^6jpigheid in Zuid-Afrika
China. Wat bedoelde hij met de „hoopgevende
tekenen", die hij de laatste tijd had waargenomen
met betrekking tot de godsdienstvrijheid in dat
land? Sinds de praktische afscheiding van Rome in
1957 van de patriottische katholieken" in dat land,
die onmiddellijk door het Vaticaan tot scheurma
kers waren veMtoaard, leek de Clfinöse Kerk geheel
ten onder gegaan in de „culturele revolutie".
Vorig jaar doken plotseling een tweetal bisschop
pen. die van Sjanghai en van Moekden, op als
deelnemers aan de nationale volksvergadering in
Peking. Enkele weken geleden meldde het persbu
reau Nieuw China dat de katholieken van Peking
hun nieuwe aartsbisschop hadden gekozen, die bij
gelegenheid van een aanstaande nationale kerksy
node zou worden gewijd. Een woordvoerder van
het Vaticaan haastte zich te verklaren dat een
dergelijke benoeming, zonder toestemming van het
Vaticaan, „in principe" als onwettig moest worden
beschouwd.
T A
