1
Zonder mondhygiëne is chirurgische ingreep zinloos
i
s
Auteur van „Padre padrone”
leeft weer in zijn dorp
II
c
EXPERIMENTEN MET HONDJES
I!
Voorkomende tiran
door Chris Spoenhoff
De vader
door Kees Wiese
I 'I
Keuze
Weer schapen
Schok
Conclusie
Ontroerd
R
Grote bewondering
De film
ij
klas van de lagere school. Hij had toen twee maanden les gehad en
was bezig om de eerste haaltjes van de letters netjes te leren doen.
F
scf
de
ton
olie
De juffrouw protesteerde zwakjes, maar tegen de onverzettelijkheid
van de geharde herder, viel weinig in te brengen. Voor de zesjarige
Gavino Ledda begon een onvoorstelbaar hard bestaan. Zijn vader
wist hem uiteindelijk tot zijn 21 e als slaaf te gebruiken. Hij kon, toen hij
meerderjarig was, lezen noch schrijven. Spreken ging stamelend. Zijn
handen waren door het bewerken van het land geworden tot
„ezelshoeven”.
on
ha
be
ve
in
va
tie
ah
h
olie
win
got
F
mis
we
Zo is dat allemaal te lezen in het boek dat de eens ongeletterde
Sardijnse herdersjongen Gavino Ledda heeft geschreven: „Padre
padrone in Nederland uitgegeven door Meulenhoff. We hebben ook
in Nederland kennis kunnen nemen van dat bizarre verhaal. De film
heeft maandenlang in veel theaters gedraaid en is in Nederland een
keer op de televisie geweest.
I I
11
i
i
i
h 11
i;
-x M
Hg»
- w'.
I
naar
Hr De ouders van Gavino Ledda op een plaatsje achter hun huis.
■fr Vader en zoon, beeld uit de film.
gen hadden met schapen, ezels en
kippen.
Hoewel we een tijd hebben afge
sproken is de schrijver niet thuis. Ik
word opgevangen door zijn vader
en moeder. Ze wonen in een huis
vlak tegenover hem, datzelfde huis,
waarin het weinige lief en vele leed
is gedeeld door de familie. Zijn va
der, de wrede tiran uit het boek, is
een grijsaard, maar bezit, o schok
van herkenning, een rijzige gestalte.
Hij is nu 70 jaar oud.
Als ik een rondje door het dorp
heb gelopen, waar het weldadig rus
tig is, word ik ineens wèl in het huis
van Gavino Ledda binnengelaten.
Binnen bevindt zich een allerliefste
vriendin van de schrijver, die „zo
maar eens voorbij kwam”. Ze be-
dige verzorging nog steeds bestaat
uit het begeleiden naar het totale
kunstgebit”, vertelt hij.
ken te ontdekken op een van zijn
jukbeenderen. Souvenir van het be
ruchte pak slaag met een bos tak
ken, door zijn vader, toen hij nog
erg klein was?
Waarom ben je teruggekomen
naar dit dorp, dat je in ieder geval
in de film walgend hebt verlaten?
Ledda, met hulpeloos schouder-
optrekken: „De natuur heeft me
nooit los kunnen laten. Ik kon overi
gens pas terugkomen, nadat ik me
zelf weer was geworden. Want ik
ben niet meer die figuur die niet
kon praten of schrijven.”
Dr. Van Dijk acht het niet on
waarschijnlijk dat door zijn pro
motieonderzoek de discussie over
proeven op dieren weer zal oplaai
en. Hij loopt op die discussie niet
vooruit, ofschoon daar alle reden
Hoe is de verhouding met je
vader nu?
■ir Gavino Ledda op de binnenplaats
van zijn huis.
i
„De gevolgen van een chirurgi
sche kaakcorrectie zijn aan pa
tiënten wel een beetje te bemeten,
maar- niet in de diepte, niet onder
het tandvlees. Daarom is voor een
onderzoek op Beagle-honden ge
kozen; daar kun je meer mee doen
dan met patiënten”, aldus dr. Van
Dijk.
Er is meer mee gedaan. De der
tien honden kregen om tanden en
kiezen koperbandjes en katoenen
draadjes (om bacteriën vast te
houden), waardoor zij in veertien
dagen ernstige tandvleesontste
kingen kregen. Het tandvlees zag
rauw en rood en bloedde bij aan
raking. Daarna werd bij hen de
halve onderkaak chirurgisch ge-
Misschien ga je ook weer scha
pen houden?
Ledda: „Ja, ik denk van wel. Ik
wil melk gaan produceren en niet
als tijdverdrijf, maar echt als her
der. Ik wil weer terug naar de grond
om mijn evenwicht te hervinden”.
Weer terug naar die vroegere
situatie?
Ledda: „Mijn voornaamste bezig
heid is schrijven. Verder blijf ik
studeren. Ik geloof dat het onthech
tend werkt als je je uitsluitend toe
spitst op één vak. Het werk op het
land doe ik samen met iemand. Tus
sendoor wil ik ook reizen maken
naar de grote wereldsteden”.
In het boek zegt Gavino tegen zijn
vader, als hij de onderdrukking van
zich gaat afschudden: „Je hebt mijn
leven bedorven tot mijn 21e jaar. Je
hebt me gebruikt en uitgebuit tot
mijn 21e jaar, precies zoals je dat
met mijn broers en zusters hebt
gedaan. Natuurlijk, alle herders
doen zo. Maar als je eerlijk bent
moet je bekennen dat jij wel het
allerachterlijkste gezin van heel Si-
ligo hebt grootgebracht.”
bet
de
dol
prij
eig
N
der
wei
pro
zor
en
zor
var
por
K
por
ma
Vo-
He
olie
ma
wa
zot
opi
daf
atn
ste
oli<
I
ter
de
Hoe is het boek op de herders-
bevolking overgekomen?
Ledda: „Voor de mensen hier was
het een schok om te lezen over al die
seksuele handelingen met dieren.
Er werd nooit op het dorpsplein
over gesproken, terwijl toch ieder
een er van wist. Met emigranten heb
ik het nog een beetje aan de stok
gehad over dat onderwerp. Ze had
den zich nooit aan dieren vergrepen
zeiden ze. Maar later vertelde een
groep herders dat zij zich ook aan
dergelijke dingen hebben schuldig
gemaakt. Toen gaven de geëmi
greerde herders uit deze contreien
het ook toe. Ik mag wel zeggen dat
de taboes die hier op dat soort
zaken hebben gerust, sinds mijn boek
zijn opgeruimd.”
In het belendende vertrek tref ik
op een bank een met rood kunstpa-
relmoer ingelegde accordeon. Dè
accordeon uit het verhaal, dus ook
uit de persoonlijke geschiedenis
van Gavino Ledda, de jongen die zo
zielsveel van muziek houdt, dat hij
's nachts als iedereen slaapt, leert
spelen in een oude schuur. Vader
mag het niet horen, want die vindt
al dat soort dingen maar verspilling
van tijd en energie. „Ja, dat is die
accordeon, die ik voor een deel bij
elkaar heb moeten werken”, zegt hij
met een glimlach. Verhaal en werk
elijkheid lopen hier steeds dooreen.
Met zijn moeder is de verhouding
goed. Zij zorgt voor een groot deel
voor hem. „Voor mijn moeder was
mijn bevrijding van de overheer
sing van mijn vader, tegelijkertijd
ook haar bevrijding. Voordien was
ze niet meer dan de dienstmeid van
de meester”, zegt hij.
corrigeerd (plaatselijk verdoofd
en met pijnstillende middelen na
de operatie; „We gebruiken ze,
dan moeten we het wel vriendelijk
doen”), de andere helft niet. Het
gebit van zeven honden werd twee
jaar lang dagelijks goed gebor
steld door assistent-student drs.
Tom Kramer; het gebit van de
andere zes honden niet. Er werden
regelmatig röntgenfoto’s gemaakt
en ten slotte zijn doorsneden ver
vaardigd van de kaken van de
gedode proefdieren.
Het goed borstelen van het gebit
alleen bleek zeer goede resultaten
op te leveren; de ontsteking ver
dwijnt en aanmaak van bot wordt
er door gestimuleerd. Conclusie:
chirurgische behandeling is alleen
dan nodig als de ontsteking al ver
gevorderd is.
toe was. Hoewel het portret van
een der hondjes het omslag siert,
blijven de diertjes naamloos.
In New York, zo blijkt uit een
interview met hem met een Italiaan
se journalist, heeft hij een filmvoor
stelling bijgewoond die hem zeer
heeft ontroerd. Hij zegt daarover in
dat vraaggesprek: „Er werd wel
tien minuten onafgebroken voor
Padre padrone geklapt. En niet
door de talrijke eminente gasten als
journalisten en zo, maar door de
negers en Portoricanen en andere
mensen die tot de minderheidsgroe
pen in de Verenigde Staten beho
ren. Die mensen herkenden in dat
verhaal de rebellie van de onder
drukte minderheid. Het is de grote
verdienste van de gebroeders Tavi-
ani (de regisseurs van de film, red.)
geweest dat ze aan mijn verhaal een
dimensie hebben gegeven die het
herkenbaar heeft gemaakt voor het
publiek buiten Sardinië”.
Terwijl we praten wordt er aan de
deur geklopt. De lieftallige vriendin
haast zich om open te doen. Even
later komt ze terug en brengt de
ke ingreep; in West-Europa zal het
niet veel minder zijn.
Dr. Van Dijk, werkzaam bij de
subfaculteit tandheelkunde van
de Groningse rijksuniversiteit en
zich specialiserend in aandoenin
gen van het tandvlees, stelde zich
ten doel na te gaan wat zo’n in
greep nu eigenlijk voor gevolgen
heeft. „Het is toch wel belangrijk
om eens te onderzoeken waar we
mee bezig zijn. Een van de stellin
gen bij mijn proefschrift luidt nu,
dat in Nederland de tandheelkun-
boodschap van de bezoeker, een
man uit het dorp,, over: Twee Duitse
toeristen zouden graag met Gavino
Ledda willen spreken. „Laat ze over
een half uur terugkomen”, zegt hij
beslist.
Er komen vaak ongenode gas
ten aan zijn deur vertelt hij. Vindt
hij dat niet vervelend worden?
Ledda: „Niet als ze voor mij per
soonlijk komen, om wat ik heb mee
gemaakt, wèl als ze een beroemd
heid of zoiets willen zien.”
Chirurgische kaakbehandeling,
waarbij het kaakbeen wat wordt
ingekort en beter gevormd dan
het was, is een veel toegepaste,
hoewel vrij ingrijpende operatie.
Behandeling van een gedeelte van
de mond vergt al gauw twee uur
op de operatietafel. In de Ver
enigde Staten doen volgens dr.
Van Dijk zo’n tienduizend specia
listen driemaal daags een dergelij-
niets anders konden dan emigreren,
weggaan uit Sardinië om elders for
tuin zoeken”.
Hoe groot schat je die groep
die door te weinig school en te hard
werken zich niet kon.ontwikkelen?
Ledda: „Dat moet zo’n dertig per
cent zijn. Ja, een derde van mijn
leeftijdgenoten stond er net zo be
roerd voor als ik”.
In je boek schrijf je dat je naar
Nederland wilt om in de mijnen te
gaan werken. Waarom juist Neder
land?
Ledda: „Dat was echt geen be
wuste keuze hoor. Het enige wat
gold was dat ik weg wilde van hier”.
Je boek heeft behoorlijk wat
succes. In Nederland bijvoorbeeld
komt een tweede druk uit van de
vertaling. Wat doe je met de op
brengst?
Ledda: „Nou geen villa aan zee
kopen of zoiets. Ik heb een stukje
land gekocht dat ik wil gaan bewer
ken, cultiveren. Ik denk aan een
olijvenboomgaard onder meer’..
Alles wat in het boek staat, berust
op authentieke belevenissen. Gavi
no Ledda heeft over zijn eigen leven
geschreven en daarbij geen enkele
gefingeerde naam gebruikt. Het
dorpje Siligo, waar hij is geboren en
dat getuige is geweest van de be
schreven brute levensgewoonten,
bestaat dus echt. Zijn ouders, die
beiden nog leven zijn er ook en de in
het boek genoemde „ooms”, de her
der „thio” die-en-die en „thio” zus-
en-zo, bevolken de dorpsstraatjes.
Het verhaal eindigt zoals bekend in
een „patriarchaal drama”; de eens
gedweeë jongen, die door zijn vader
de „lessen” van het platteland krijgt
ingeranseld, komt in opstand. Hij
weet aan het dodelijk drukkende
juk te ontkomen, gaat op zijn 21e
het alfabet leren en is op 32-jarige
leeftijd doctor in de letteren. Hij is
nu 41 jaar oud en schrijver van twee
boeken.
Het boek Padre padrone heeft in
en buiten Europa grote bewonde
ring geoogst. Er komen heel wat
bezoekers van het woest-fraaie ei
land Sardinië naar Siligo, om dat
levensechte decor, waartegen de ge
schiedenis van Ledda zich heeft af
gespeeld, te bekijken. Voor jonge
ren is het eenvoudige dorp een soort
bedevaartsoord. Ze herkennen in
het verhaal hun eigen opstandig
heid tegen de ouderlijke macht.
Het meest interessant is het de
schrijver zelf te ontmoeten. En wie
Siligo bezoekt, heeft grote kans
hem daar aan te treffen. Gavino
Ledda is, hoe opmerkelijk, naar zijn
geboortedorp teruggekeerd. En
meer: naar de grond en de schapen,
die hij vroeger zo intens heeft
gehaat.
Na een kort zakelijk gesprek per
telefoon, maak ik met Ledda een
afspraak. Siligo blijkt zo'n Sardijns
dorp te zijn, waar je je van kunt
voorstellen dat er zich nu nog onge
rijmde toestanden afspelen.
Enkele woeste haarspeldbochten
en ik rijd de steile hoofdstraat bin
nen. Gelukkig weet iedereen waar
Gavino Ledda woont, want hij heeft
me vergeten te zeggen wat zijn a-
dres is. De bewoners van Siligo lijken
hem een goed hart toe te dragen,
wat wel eens anders is geweest.
Vlak na het uitkomen van het boek
en zeker na de film, zijn er heel wat
boze brieven naar plaatselijke
kranten gestuurd. Ledda had nooit
over het seksuele verkeer mogen
schrijven, dat de herdersongens in
hun geïsoleerde bestaan in de ber-
gint honderduit met een ondertoon
van diepe verering over hem te pra
ten. Ik moet goed begrijpen dat hij
iets heel bijzonders is. In feite heeft
Ledda nieuwe woorden gecreëerd,
die door taalgeleerden in Italië
alom zijn bejubeld. Zelf is ze hoog
leraar in de letteren. Als even later
Gavino Ledda zelf binnenkomt,
zwijgt ze abrupt en mengt zich niet
meer in het gesprek.
Ledda blijkt kort maar krachtig
van gestalte. In zijn boek staat: „De
lichamelijke krachtsinspanning
waaraan ik vanaf mijn zesde jaar af
onderworpen was geweest, had
mijn groei tegengehouden, zodat ik
maar 1,59 meter lang was. Ik was
opgegroeid onder de dwang van de
arbeid die al mijn groeikracht voor
zich had opgeëist’” Hij heeft een
korte broek aan en sandalen. Het
gezicht is jong, er is een licht litte-
Ledda: „Met hem heb ik geen
direct contact meer, ik heb het ver
broken. Het is voor mij gewoon een
man uit het dorp. Ik vind wat mijn
vader heeft gedaan niet goed te
praten. Hij had me iets kunnen la
ten leren, ik bedoel niet zozeer een
academische studie, maar tenmin
ste de lagere school. Een beetje ont
wikkeling kunnen laten bijbrengen.
En hij heeft tot nu toe niet willen
toegeven dat hij zich vergist heeft,
toen hij zei dat ik niet verder zou
kunnen studeren.”
Je hebt me verteld dat je ten
slotte weer naar Siligo bent terug
gekeerd nadat je de halve wereld
had gezien. Waar ben je heen
geweest?
Ledda: „Onder meer naar Cana
da voor een filmfestival, waar Pa
dre padrone werd vertoond. Daar
heb ik veel van de emigranten ge
vonden die ik in mijn boek heb
beschreven. Ja, ook de groepen hier
uit Siligo. Ze bleken daar alles te
hebben: geld, bijna allemaal een
eigen huis. Maar ook heimwee naar
dit land. Een van hen zei me dat hij
de zon zo miste, de zon die een
vriend is. En ook de warme vriend
schappen die je hier hebt, die mis
sen de mensen erg.”
In de film ben je als je die
accordeon van twee passerende
muzikanten wilt hebben, iemand
die inderdaad geen woord kan uit
brengen, Was je dat werkelijk?
Ledda: „Helemaal. Ik heb wel het
een en ander op de film aan te
merken, maar dat tweede gedeelte
geeft uitstekend weer hoe het in
werkelijkheid was. Ja, zo was ik,
iemand die niets kon zeggen. En dat
terwijl ik van nature iemand ben
die heel graag communiceert”.
Waarom heb je het boek ge
schreven, om je te bevrijden van die
jeugdherinneringen
Ledda: „Omdat ik voelde dat ik
het moest doen, een soort plicht ten
opzichte van duizenden andere her
dersjongens als ik. Die allemaal het
zelfde hebben meegemaakt. Door
een of andere oorzaak heb ik de
kans gekregen om behoorlijk te le
ren spreken en schrijven. Ik heb het
woord leren beheersen en heb die
kundigheid gebruikt om over onze
omstandigheden te vertellen. Ik heb
de wereld laten weten wat hier is
gebeurd. Al die anderen hebben via
mij gesproken”.
Dat zou kunnen betekenen dat
er hier heel wat mannen van jouw
leeftijd rondlopen die volledig
analfabeet zijn.
Ledda. „Nee, nee, bijna niemand,
want zoals je in het boek hebt kun
nen lezen, hebben die anderen gere
belleerd tegen de onmenselijke sla
vernij, door als emigranten weg te
trekken. Er is eigenlijk niemand
van die groep hier gebleven’..
In het boek staat hierover: „Al
leen de emigranten waren te fier, te
trots (even fier en trots als hun
vaders) om hun tranen de vrije loop
te laten, al huilden zij ook in hun
hart. Hun ogen deden pijn maar ze
wilden hun moeders hun verdriet
niet tonen. Ze toonden zich blijmoe
dig, sereen. Maar ze wisten dat hun
besluit de onverbiddelijke wil was
van de historie; ze wisten dat ze
Goed borstelen bleek voorwaar
de te zijn bij een chirurgische be
handeling: zonder goede mondhy
giëne zullen de resultaten van de
behandeling weer verdwijnen. Er
zijn zelfs aanwijzingen dat de chi
rurgische correctie die niet met
een goede mondhygiëne wordt ge
combineerd, schadelijk is voor het
steunweefsel van het gebit. „Wan
neer er ooit een keuze tussen sti
muleren van mondhygiëne en chi
rurgische behandeling zonder
controle op mondhygiëne ge
maakt zou moeten worden, zal de
keuze beslist moeten vallen op sti
mulering van de mondhygiëne”,
aldus dr. Van Dijk in zijn proef
schrift.
Bij zijn ouders, aan de overkant
van de straat, ben ik later van harte
welkom. Ik word zoals gebruikelijk,
ontvangen in de keuken. Hier heeft
zich de apotheose voltrokken, het
„patriarchale drama”, zoals het
boek zegt. Gavino’s vader, de eens
zo onbarmhartige tiran, is de voor
komendheid zelve. Hij praat hon
derduit over Siligo, dat nu heel an
ders is dan vroeger. Toen waren de
wegen nog niet geasfalteerd en een
stofboel dat het wasl
Als ik wat meer persoonlijke de
tails wil weten over de verhouding
tussen hem en zijn zoon, wordt hij
minder mededeelzaam.
Eerst de film, hebt u die ge
zien? En wat vond u er van?
„Ja, die heb ik gezien. Ik vond het
prachtig, zoals ze mij hadden uitge
beeld, dat was ik ten voeten uit”.
Hebt u spijt van de behandeling
die u uw zoon Gavino hebt
gegeven
Hij slaat de ogen neer en zegt:
„Nee, spijt niet, ik heb immers ge
daan wat ik dacht dat goed was”.
Abramo, zoals hij ook in het boek
heet, zegt nog elke dag te werken.
Hij staat om zes uur 's morgens op,
om, op de ezel gezeten, naar het
land të gaan. Werken is het parool,
nog steeds. „Als je niet werkt ga je
dood”, houdt hij me vriendelijk
voor.
Zijn vrouw zet zwijgend koffie.
I
„Het is jammer dat die hondjes moesten worden opgeofferd. Maar je kunt
ze ook niet met een halve kaak laten rondlopen. En dit onderzoek was niet op
een andere manier uit te voeren; je kunt het niet op mensen doen”.
Dat zegt Lolle Johan van Dijk (36 jaar) uit Winsum, die aan de Groninger
rijksuniversiteit is gepromoveerd tot doctor In de geneeskunde op een
onderzoek naar chirurgische kaakbehandeling en mondhygiëne. Hiervoor
experimenteerde hij op dertien Beagle-hondjes. Voornaamste conclusies uit
het onderzoek: dagelijks tanden poetsen is een beslissende factor, geeft zelf
al positieve resultaten en zonder goede mondhygiëne heeft een chirurgische
behandeling weinig zin.
Gavino Ledda terug
de schapen
Beeld van de hootdstraat van
Siligo. waar ook het huis van de
schrijver staat
-
•‘WW 7
-
