Werner Herzog maakte met Woyzeck het beste uit zijn
Udo Jürgens geen haar
beter dan vakbroeders
Daarom
carrière
<0
Sater glashelder in Het Nest
Leo Kottke nog niet in balans
V
Boeiend spel in opvoering met verfrissende speelstijl
Sympathieke gitarist mist uitstraling
Bombastische, koketterende aanpak
Strijkkwartet compleet
ia
JE KRUGTTOTJE
VOOR JEZELF TC 1
BESLISSEN OF JE Bil
DE POLITIE Will
MAANDAG
8
19 7 9
OKTOBER
11
KUNST
-
door Charles Boost
1
rv-
de.
Filmwerk
Arnhem
1979
Wat je moet kunnen? Als politieman moet je
iedere situatie in de hand hebben. Je laten afschrikken
is er niet bij. Je moet, wat er ook gebeurt,
je kalmte bewaren. Doe jij dat even? Vergeet ’t maar.
Dat doet niemand zomaar even. Je hebt er,
hoe oud je ook bent, begrip en mensenkennis voor nodig.
En niet iedereen heeft dat meteen.
Geen samenhang
Griezelfilm
Fj
Quintet, meest
besproken film
Andy Williams en Neil Diamond. Een verpopte schlagerzanger dus eigenlijk.
op het festival
van Arnhem
JOHN OOMKES
•le
en
4 e-
ren
(ADVERTENTIE)
la-
m-
ren
an,
ïd-
se-
JOHN OOMKES
KO VAN LEEUWEN.
Het Nest wordt dinsdag t.m. donderdag
door Sater in de Toneelschuur gespeeld.
'ier
10),
Maar duidelijker wordt het geheel er
niet op, er vallen meer doden, lijsten doen
de ronde waarop vermoedelijk de volgor
de van slachtoffers voorkomt, we krijgen
een blik in de speelzaal van een beminde
Fernando Rey de leiding heeft en iets nog
te bespeuren valt van vroegere luxe. Maar
wie dit alles bestiert en wie in deze chaos
nog enige lijn of logica brengt, zijn vragen
die onbeantwoord blijven. Essex (Paul
De toekomststad ligt binnen de poolcir
kel in een eindeloze ijsvlakte waarvan de
beginbeelden een desolate indruk geven
geaccentueerd door de twee nauwelijks
zichtbare menselijke figuren die tegen de
grijs-gele vlakte met moeite te ontdekken
vallen. Ze zijn gekleed in pij-achtige gewa
den en ontmoeten bij de nadering van de
stad groepen zwarte, vraatzuchtige hon
den die zich aan verspreid liggende lijken
te goed doen. Het tweetal, de acteurs Paul
Newman en Brigitte Fossey bereiken de
buitenwijken van de stad, armzalige krot
ten, spaarzaam verlicht waarin zij hun
weg moeten vinden door borden met cij
fers van een tot vijf te volgen. Newman
die in de film Essex of Redford heet, blijkt
zijn broer die „achtergebleven” is te wil
len opzoeken, maar als hij na de begroe
ting even het vertrek verlaten heeft volgt
er een explosie die alle aanwezigen doodt,
ook Essex’vrouw Vivia. Dat geeft aanlei
ding tot een van de (visueel) mooiste scè
nes uit de film: Essex die het lijk van zijn
vrouw gewikkeld in doeken naar een wak
in het ijs brengt en haar in het water laat
glijden om haar zodoende tegen de hon
den te beschermen.
Toch komt het verhaal tot stand, een
mirakele geschiedenis over een buurman
die op reis moest, zijn hond niet alleen
achter wilde laten en een ouder echtpaar
inhuurde om op het dier te passen. Het
beest maakte er onder die omstandighe
den nog liever zelf een eind aan, sprong
het moeras in en smaakte het ongenoegen
op het nippertje gered te worden. Na
kunstmatige ademhaling en een routine
onderzoek in het ziekenhuis ging het echt
paar met het gereanimeerde dier huis
waarts, maar het noodlot wist van geen
wijken. De oudere vrouw overleefde een
hartaanval niet en toen een ambulance
kwam om haar op te halen reed de wagen
achteruit over de hond heen waar het
allemaal om begonnen was.
HAARLEM. Door een misverstand
werd in de Uitwijzerrubriek van afgelo
pen donderdag abusievelijk gesuggereerd
dat het Engelse Medici String Quartet niet
in volledige bezetting woensdagavond in
het Haarlems Concertgebouw zou concer
teren. Het management dat de toernee
door ons land heeft georganiseerd, heeft
echter laten weten dat tweede violist Paul
Robertson present zal zijn.
anticipeert op geen enkele manier tijdens
zijn programma door bijvoorbeeld een
■A Yvonne Petit en Jaap van Dondelaar in Het
Nest van Franz Xaver Kroetz. (Foto Kors van
Bennekom)
Het gif veroorzaakt de brandwonden bij
Martha’s kind, als zij daar korte tijd later
met de kleine gaat zwemmen. Als Jan zijn
vrouw schuld bekent, komt de relatie tus-
Wat te denken bijvoorbeeld van het
nieuwe lied Wort, waarin Udo zich door
Concert: Leo Kotke in de Stads
schouwburg, Amsterdam. Enige optre
den in Nederland. Kottke: 6- en 12-
snarige gitaren in meerdere stemmin
gen, alsmede bottleneck en zang. Am
sterdam, 7 oktober 1979.
Concert: Udo Jürgens in de Amster
damse Edenhal. Begeleiding: Udo Jür
gens Orkest in zesmans bezetting:
drums, bas, gitaar en diverse keybo
ards. Onderdeel uitgebreide Neder
landse toernee. Amsterdam, 6 oktober
1979.
vel
■Je
het
ele
ten
net
de
net
'an
vei
en.
ie.
er-
ro-
e.
re-
ma
en
\m-
het
•Ide
:/es
an-
ilen
us-
hgt
nat
<em
>.P
ngt
de
net
oor
He-
van
ds-
Me-
irs.
[or-
ind
rie.
en-
1.15
na-
rie.
ise-
1.
1 3.
lire
.15
’.00
1.20
naf
ind
la
en.
>w.
Ler-
jol.
1.40
)W-
Lijk
na.
Een van de redenen voor die keuze is
een bepaalde verwantschap die het gezel
schap zegt te voelen met de Oostduitse
auteur Franz Xaver Kroetz, die Het Nest.
(Das Nest) in 1974 voltooide. Kroetz, vad
wie in ons land eerder stukken werden
opgevoerd door Centrum (Overstekend
wild), Publiekstheater (Agnes B.) en van
wie Theater Mensch Maier gaat spelen,
schrijft in een heldere, directe realistische
stijl, die soms tegen het zakelijke aan
leunt. Op die manier wil ook Sater met
toneel omspringen. Omdat Kroetz ook de
politieke stellingname, die in de onder
werpenkeuze tot uitdrukking komt, niet
schuwt, lijkt mij het besluit deze schrijver
te gaan spelen alleszins verklaarbaar.
Het Nest gaat over een arbeidersecht-
paar, bij wie de huwelijksrelatie niet veel
verder gaat dan dat de vrouw de man
vriendelijk accepteert. Jan en Martha le
ven een redelijk burgerlijk bestaan en ze
hadden het ook slechter kunnen treffen.
Hun huwelijksbasis is opgevijzeld door de
geboorte van een zoontje, maar dreigt
voorgoed te breken als dat kind met le
vensgevaarlijke brandwonden in het zie
kenhuis is beland.
Dat is één dramatische lijn in Kroetz
stuk. Een andere, even belangrijke, gaat
over de eigen verantwoordelijkheid van
mensen en in hoeverre deze door machts
structuur kan worden beïnvloed of onder-
mijnd. De vrachtwagenchauffeur Jan
Als artiest mist Kottke een scherpgesne-
den uitstraling, een zeker silhouet. Zijn
min of meer door de even onzinnige John
Fahey aangebrachte stijl van spelen, die
vaak gekenmerkt wordt door geïmprovi
seerde omspelingen en bottleneck-tech-
nieken, heeft weliswaar raffinement en
charme, maar laat niet na dat er naar
verloop van tijd een gewenning optreedt.
Niet zelden krijgt zelfs de verveling
kansen.
Nou ligt dat bij een man als Kottke
stemmige ballad nadrukkelijk te laten
volgen door een dynamisch stukje instru
mentaal. En voor het overige presenteert
hij zich geen moment als iemand die een
boodschap of een emotie over te dragen
heeft Begrijp me goed, Kottke is niet
onderkoeld of zo, maar het zit allemaal
wel heel diep weggestoken achter een
masker van verlegenheid, dat af en toe
iets ontwapenends heeft.
Balance heet de laatste elpee van Kott
ke. Op deze schijf legt hij zich meer dan
voorheen toe op zingen; iets wat hij er met
een welluidende, maar beperkte stem niet
al te onaardig van afbrengt.
Nu en dan bereikt hij zelfs een expressie
van melancholie, die zijn gitaarwerk
slechts bij hoge uitzondering kent, zoals in
Tell Mary, Louise of Some Cloudy Day.
Evenwicht heeft Kottke echter bij lange
na nog niet bereikt. Eight Miles High (van
de Byrds) is een pijnlijke misser. Wheels
en een tweestemmig romance d’amour
zijn te nadrukkeliuk geladen met een niet
bij hem passend sentiment. Ondanks die
tekortkomingen is een avondje-Kottke
geen verloren tijd.
UTRECHT. Toneelgroep Sater, een
coöperatief gezelschap dat het toneel be
nut om maatschappelijke gebeurtenissen
en politiek in relatie tot elkaar aan te
tonen, heeft gebroken met de gewoonte
zelfgeschreven stukken op te voeren. Tot
dusver maakten de spelers van Sater hun
produkties zelf, of verstrekte de groep
een opdracht aan een schrijver. Zo kwam
bijvoorbeeld destijds de voorstelling over
de DAF automobielfabriek tot stand of
de produktie over het gevaar dat kern
centrales opleveren. Nu heeft Sater eens
gekozen voor het spelen van een kant-en-
klaar geschreven toneelstuk: Het Nest.
sen hen beiden in een kritiek stadium,
waarbij vooral Jan in een identiteitscrisis
geraakt. Hij tracht zijn verloren zelfres
pect terug te krijgen en zijn huwelijk te
redden door zich bij de politie aan te
geven.
Kroetz heeft zijn stuk opgebouwd uit
korte, fragmentarische scènes. Daarin
worden verhoudingen en leefomstandig
heden duidelijk en ontstaat ook een helde
re milieuschets.
Yvonne Petit (Martha) en Jaap van Don-
selaar (Jan) komen onder regie van Peter
de Baan tot een glasheldere uiteenzetting
van de problematiek die Kroetz aan
draagt. Martha is de slimste van deze twee
eenvoudige mensen en zij weet haar man
handig te manipuleren, gebruik makend
van de zwakke plekken bij het eergevoel
van haar man. Jan is het prototype van de
werkman die de kost verdient en bij wie
zijn vrouw en kinderen niets te kort mo
gen komen.
Yvonne Petit speelt Martha met een
berustende ondertoon en schept daarmee
de opening van waaruit later de heftigste
verwijten kunnen komen. Jaap van Don-
selaar maakt van Jan een man van goede
wil, die zich met schrik bewust wordt van
zijn verkeerde handelen, als hij met de
gevolgen daarvan geconfronteerd wordt
De voorstelling van Sater is door Peter
de Baan sober maar doeltreffend geregis
seerd. Er wordt toneelgespeeld in een rea
listische stijl die aan het Werkteater doet
denken en zo krijgen dramatische mo
menten een korte, verhevigde aanzet. Het
is een manier van acteren waarbij de
spelers vanuit hun spel commentaar lij
ken te geven op de gebeurtenissen die zij
laten zien. Een heel verfrissende voorstel
ling, die je daardoor van minuut tot mi
nuut geboeid blijft volgen. Judith Lan-
sinks toneelbeeld is van een even eenvou
dige vindingrijkheid en sluit bij deze con
ceptie mooi aan.
De film fascineert en beklemt door som
mige beelden en door de kleur die bij
tijden kleurloos is en laat de toeschouwer
achter met de spijt de sleutel tot het mys
terie niet in handen te hebben gekregen en
geen samenhang te hebben kunnen ont
dekken in het spel van Paul Newman, Bibi
Andersson, Vittorio Gassman, Fernando
Rey en Brigitte Fossey (vijf acteurs).
In tegenstelling tot de chaotische gees
testoestand van de titelheld van het dra
ma „Woyzeck”, heeft Werner Herzog een
uiterst beheerste en rechtlijive film ge
maakt, geheel in de geest van de auteur
Georg Büchner (1813-1837) die een reeks
korte scènes schreef en deze aaneenreeg
tot een drama dat nog steeds zijn kracht
behouden heeft. Zo ontstond het verhaal
van de door zijn omgeving als achterlijk
beschouwde fusilier Franz Woyzeck die
alleen maar in het leger geleerd heeft
blindelings te gehoorzamen en zo volg
zaam is dat hem geen tijd gegund word
een eigen leven met vrouw en kind te
leiden. Steeds opgejaagd, gekweld door
geruchten over de ontrouw van zijn
vrouw, breekt bij deze primitieve man een
blinde haat los. Hij koopt een mes en
doodt zijn vrouw en verdrinkt zelf als hij
het wapen nog dieper in het water wil
werpen.
het Berliner Philharmoniker laat begelei
den alleen om het sentiment nog nadruk
kelijker te laten doorwerken? Bombasti
sche aanpak van een bedenkelijk allooi,
dat live gestalte krijgt door het orkest via
een geluidsband van dubieuze kwaliteit te
laten horen. Voor het overige zij vastge
steld dat Jürgens koketteert met vage,
moderne begrippen zoals in Eine Hand ist
keine Faust, niet schijnt te beseffen dat
hij af en toe nummers van anderen verloe
dert (Cottonfields van The Beach Boys
bijvoorbeeld) en uit is op het meezing-
effect, zoals in Aber bitte mit Sahne.
Natuurlijk mag Udo zich etaleren zoals
hij wenst. Uiteraard dat repertoire kiezen
dat hem het meeste succes brengt (de
stemming zat er best in in de Edenhal),
maar iemand met een zo nuchtere opinie
zou je de moed toewensen iets meer met
zelfkennis te werk te gaan.
ARNHEM. De meest besproken en bediscussieerde
film van het Arnhemse festival blijft toch „Quintet”, het
filmraadsel van Robert Altman, waarvan tijd en plaats al
lastig te bepalen vallen maar ook de optredende mensen
moeilijk naar motieven en geestelijk niveau te classifice
ren zijn. Een ding is zeker: het getal vijf speelt een grote,
zo niet bepalende rol in de film. De vijfhoek domineert als
ornament of versiering in kleding en decors, de plaats van
handeling is een verwoeste (of nooit afgemaakte) stad die
bedoeld is aan vijf miljoen mensen plaats te bieden en
gebouwd werd in vijf sectoren waarvan ieder gebouw
vijfentwintig verdiepingen telt. En het kansspel dat de
verarmde restanten van de bevolking spelen met als
uiterste inzet het eigen leven is natuurlijk vijfhoekig.
Newman) doodt tegen het einde twee te
genstanders en vertrekt naar het noorden,
zodat de slotbeelden overeenkomen met
de inzet van „Quintet”, een grauwe
sneeuwvlakte met hier en daar een inge
sneeuwde trein en ditmaal één menselijk
wezen dat langzaam verdwijnt in de im
mense ruimte.
Evenals twee jaar geleden toen met de
ruimte-thriller „Star Wars” Filmweek
1977 zelfs geopend werd, ontbreekt ook
dit keer een film over ruimtevaart niet.
„Alien” is de titel van deze horrorfilm
waarin de bemanning van het spaceship
„Nostromo” van binnen uit door een mon
sterachtig wezen, half dierlijk, half plant
aardig bedreigd wordt. Het wezen dat snel
van vorm kan veranderen even snel bin
nen kan dringen in het menselijk lichaam
wordt meegenomen in de „Nostromo”
door een der astronauten die bij een nood
landing op een onbekende planeet de om
geving gaat verkennen en door het plan
taardige dier wordt overvallen. Ogen
schijnlijk overleeft hij de gruwelijke ge
beurtenissen, maar eenmaal terug in het
ruimteschip blijkt het ongeïdentificeerde
beest zich in zijn lichaam genesteld te
hebben van waaruit het zich op een gege
ven ogenblik met geweld weet te bevrij
den waarna het zijn moordende tocht on
der wisselende gedaantes door de inmid
dels weer opgestegen „Nostromo” voort
zet. Een griezelfilm, zoals er in het verle
den talloze gemaakt zijn, met dit verschil
dat ze vroeger, bij gebrek aan beter, zich
op aarde afspeelden en nu, ter verhoging
van de misère in de beslotenheid van een
ruimteschip plaatsvinden. Een ander po
pulair zij het niet actueel thema van het
ogenblik, het optreden van jeugdbendes
in grote steden, vindt een dubbele herha
ling tijdens de filmweek in „Quadrophe-
nia” waarin Londense straatjeugd (de
„Mods” en de „Rockers”) en „The Wan
derers” waarin jeugdgangs uit de New
Yorkse Bronx de omgeving in onrust
brengen. In beide gevallen moet terugge
grepen worden naar de zestiger jaren,
zodat naast de sensatie van opwindende
confrontaties tussen de bendes vooral de
muziek uit die tijd (Pete Townshend, Bob
Dylan) de attracties van deze min of meer
historische terugblikken vormen.
Jürgens ben ik bij toeval een keertje
tegen het lijf gelopen. Een ontmoeting die
toen resulteerde in een duidelijk gesprek,
waarin deze populaire man verstandige
zaken wist te zeggen over zijn eigen func
tioneren, de amusementswereld in het al
gemeen en het kitscherige schlagertum in
het bijzonder. Hij verweet en verwijt veel
van zijn collegae het publiek te nadrukke
lijk een suikerzoete schijnwereld voor te
schotelen. Een ontboezeming waarover de
corrupte Duitse showbusinesspers zich
quasi opwond.
Het verhaal gaat dat Udo zich voor zijn
uitspraken inmiddels heeft geëxcuseerd.
Voor wat de waarheid betreft is dat jam
mer en illustratief voor de omstandighe
den waarin hij zelf moet opereren. Geloof
overigens niet dat Jürgens zoveel beter is
dan zijn vakbroeders; hij zingt hooguit
beter en kan zijn zaken meer relativeren.
AMSTERDAM. „Van de zomer zijn we verhuisd, een hele onderneming. Van de
ene kant van Minnesota naar de andere. We wilden aan een meer wonen, maar dat
bleek in de praktijk een moeras. „Leo Kottke brengt een andere stemming aan op zijn
12-snarige gitaar, ondertussen doorkeuvelend en het publiek bezighoudend zoals een
folkie betaamt. De moeilijkheid is alleen dat Kottke de flexibiliteit mist om als een
entertainer en zelfs als een folkie door het leven te gaan. Ook de schitterendste
anecdotes vertelt hijmet een zekere afwezigheid, voortdurend afgeleid door de telkens
niet optimale stemming van zijn instrument.
beslist in geen enkel vakje te stoppen valt.
In Kottke’s werk domineert vanzelfspre
kend wel een scala aan Americana. Blues,
rag en country hebben uiteraard hun in
vloeden op een musicus die zich in zijn
spel strict akoestissch opstelt Dat wil
zeggen, wat slag- en tokkeltechniek aan
gaat dan, want een minimale versterking,
soms gepaard gaand met een lichte pha
sing, laat zich duidelijk vaststellen.
Maar in artistiek opzicht heeft hij weinig
te makken en als je zijn voorstelling op
amusementswaarde moet beoordelen,
kom je meermalen tot de conclusie dat hij
er betreurenswaardige kwalitietscriteria
op nahoudt.
moet voor zijn baas een aantal vaten met
levensgevaarlijk gif dumpen. Hij kiest
daarvoor het idyllische, verborgen plekje
waar hij eerder samen met Martha was.
Daar gooit hij de vaten leeg in het water.
Voorstelling: Het Nest, geschreven
door Franz Xaver Kroetz. Regie Peter
de Baan, decor en kostuums Judith
Lansink. Spelers Yvonne Petit en Jaap
van Donselaar. Toneelgroep Sater,
première 6 oktober 1979, Blauwe Zaal,
Utrecht.
AMSTERDAM. Strikt genomen behoort de Oostenrijkse zanger Udo Jürgens
allang niet meer uitsluitend tot het Duitstalige schlagerwereldje. De winnaar van het
Eurovisie Songfestival van jaren her heeft zowel zijn muzikale aanpak als de
presentatie ervan een face-lift laten ondergaan, die zeer nadrukkelijk aantoont dat
Jürgens eigenlijk een Europese tegenhanger zou willen zijn van een kruising van
A- Klaus Kinski als Woyzeck en Eva Mattes als diens vrouw Martha. Op de foto de moordscène.
In korte, felle passages bouwt Herzog
met de acteur Klaus Kinski het drama op
dat als pamflet tegen de onderdanigheid
aanhyt gezag moet dienen. Met het stuk
van Büchner (die het door zijn vroege
dood niet af heeft kunnen maken) als
ruggesteun maakte Herzog koel en hard
(in tegenstelling tot zijn barokke „Nosfe-
ratu”) de beste film van zijn carrière.
Een cru, onalledaags verhaal, dat met
een lage stem op droogkomische wijze
wordt uitgesproken. En alszodanig bijzon
der goed aansluit bij de wereldvreemde
Kootke, die nu exact tien jaar de wereld natuurlijk in de lijn der verwachting. Hij
verblijdt met zijn ingetogen, warme en
technisch uitzonderlijke snarenspel, dat
