NPO en Sager in glanzende vorm
Feministische kunst in Haags Gemeentemuseum
Veelzijdigheid maakt
belofte van Tourists
Woede om gisteren als
brutaal toneelrealisme
t
i
Letterkunde-atlas
boek van de maand
Energieprijs voor
Nico Haak
Koorzang verleent sjeu aan new wave-kwintet
F Act met indrukwekkende voorstelling
Oostduitse schrijver
Stefan Heym in
Nederland
door Loens Macaré
I
I
7
KUNST
19 7 9
NOVEMBER
ZATERDAG I 7
i
i
9
1
Christopher Sager: dankbare pianopartij met raffinement voorgedragen.
•Cr Hans Hoes en Mieke Visscher in Woede om Gisteren
1AN&
TIE
GEMMA COEBERGH
Stimulans
tot nadenken
Een van de werken van Joan Semmel Letterlijk en Figuurlijk
I
-r
I
Spanjaard komt
nog wat tekort
HAARLEM. Uit een na-oorlogse generatie Haarlemse musici is Ed
Spanjaard een van diegenen die internationaal bekend zijn geworden. Een
ontwikkeling die is gestart met optredens als pianosolist op het toenmalige
Interscholair Jeugdtoernooi en met het Haarlems Jeugd Orkest, zijn vervolg
vond in een opleiding orkestdirectie aan de Guildhall School in Londen, om
uit te monden in het dirigeren van orkesten in binnen- en buitenland,
benevens een benoeming in 1977 als assistent-dirigent bij het Concertgebouw
Oorkest.
En, zoals al gezegd, Ed Spanjaard wist
het NPO hier prima op te laten aansluiten,
afgezien van een heel af en toe in dyna
misch opzicht te overheersende orkest
klank.
ROTTERDAM. Pas enkele weken na
de officiële première zag ik de voorstel
ling Woede om gisteren, uitgebracht door
het regisseurscollectief F Act uit Rotter
dam. Het betreft een nieuwe doortasten
de vertaling van John Osboms toneelspel
Look Back in Anger, dat in ons land
bekend werd onder de titel Omzien in
wrok. Allebei goede titels, want in het
stuk is sprake van wrok zowel als woede.
Wrok om wat geweest is, woede vanwege
de onmacht tegenover het bestaan. Wil
lem Jan Otten maakte de nieuwe verta
ling en hij deed meer. Otten situeerde het
stuk in Nederland in plaats van Enge
land en hij heeft dat op een doordachte
en consequente wijze gedaan.
Twee Nederlandse kunstenaressen heb
ben hun kritiek op het gewraakte rolpa
troon in een oer-Hollandse vorm gegoten:
een mannen- en een vrouwenfiets, naast
elkaar gestald in een fietsenrek. Op de
bagagedrager van de mannenfiets: een
lunchpakketje en een kartonnetje yog
hurt. Op de vrouwenfiets: een reuzenver
pakking wasmiddel en nog een stuk of
wat zwaarbeladen boodschappentassen.
Een en ander onder het motto „De zes
daagse van het leven”, een onderwerp dat
ook Louis Davids al eens schijnt te heb
ben bezongen, maar dan uitsluitend ge
zien vanuit het levenspatroon van de man.
Een Italiaanse kunstenares legt de femi
nistische kritiek op eeuwenoude rolpatro
nen vast via het bedrukken van textiel,
waarbij ze bekende beelden uit de kunst
geschiedenis gebruikt en van een „dubbe
le bodem” voorziet.
„Feministische Kunst Internationaal” is
tot 6 januari 1980 te zien in het Haagse
Gemeentemuseum. Openingstijden: dage
lijks van 10.00-17.00 uur, op woensdag
avonden van 20.00-22.00 uur, op zondagen
van 13.00-17.00 uur.
Woede om gisteren komt aanstaande
zaterdag in Velsen in het Witte Tejater,
Kanaalstraat en op 23 november in de
Toneelschuur in Haarlem.
(Van onze kunstredactie)
DEN HAAG. „Ik probeer mijn pen
atlas van de Nederlandse letterkun
de” is de titel van het veertigste Boek van
de Maand van de commissie Collectieve
Propaganda van het Nederlandse Boek
(CPNB).
I
l
l
I
W,'
Diverse werkstukken op de tentoonstel
ling beogen het „doorprikken” van de
geraffineerde manier waarop mode, kos-
metische industrie en reclame anno 1979
de „bevrijde” vrouw gevangen houden
door het steeds opnieuw (met succes) op
dringen van weer een nieuwe mode, weer
een nieuwe make-up”.
Een ontwikkeling die, uit de verte ge
volgd, indrukwekkend aandoet en iemand
met grote nieuwsgierigheid naar de con
certzaal doet gaan om het dan allemaal
eens in levende lijve mee te maken.
Wat dan direct opvalt is dat Spanjaard
als technisch leider het vak uistekend in
zijn vingers heeft. Je hoeft alleen maar
mee te maken hoe hij bijvoorbeeld een
hels lastig karwei als het (bege)leiden van
Richard Strauss Burleske voor piano en
orkest aanpakt om van genoemd feit
overtuigd te zijn. Heel knap, heel impone
rend.
Een dirigent is natuurlijk meer dan een
technische leider alleen: hij zal ook de
esthetische en muzikaal-psychologische
leiding van een ensemble moeten verte
genwoordigen. Hij moet vanuit zijn inner
lijke artisticiteit het hart van het orkest
zijn en blijven, iets wat vraagt om een
bepaalde, uitgesproken middelpuntvlie
dende persoonlijkheid. Een wanneer je
Spanjaard, vanuit die optiek beschouwd,
zo democratisch met het orkest ziet om
gaan en bespuert dat hij nogal dikwijls d
eimpulsen uit het orkest zelf laat komen
vraag je je onwillekeurig af of hij die
bepaalde, middelpuntvliedende aard wel
heeft.
Dat was dan niet zozeer het geval bij de
vier Noorse dansen van Grieg. Dat is
tenslotte materiaal dat zonder meer moet
klinken in al zijn eenvoud. Maar een hoog-
romantisch werk als de tweede symfonie
van Rachmaninoff is wel degelijk een
toetssteen, aangezien in een dergelijk
werk een schat aan nuances verborgen
ligt. En die kwamen er vrijdagavond tcoh
lang niet allemaal uit, ondanks het feit dat
het NPO zichzelf overtrof (naast de altijd
fraai opererende houtblazers waren het
Op basis van het vele, soms toch nog te
weinig, uitgekristalliseerde talent verdie
nen zij overigens best wat ruimte in de
media. Nu doen The Tourists (ook al zo’n
naam!) weer van zich spreken. Een on
langs opgedoken kwintet dat de vele stam
men van het Britse koninkrijk in zich lijkt
te verenigen en zo mogelijk nog meer
stijldisciplines en muzikale voorkeuren.
Even wat namen om te laten zien dat de
grotendeels zich op de muziek van de
jaren zestig Tourists op hun minst veelzij
digheid in zich bergen. Leuke covers van
Helen Shapiro (I only wanna be with You)
en The Beatles (Ticket to Ride) daargela
ten, prikkelt de band de nieuwsgierigheid
als uit de samenwerking tussen de oog
strelende verschijning Ann Lennox en
songschrijver Peet Combes koortjes ont
staan, die iets oneigenljjks toevoegen aan
het new wave-idioom van The Tourists.
Het doet af en toe denken aan de gelaag
de muziek van Jefferson Airplane of The
Byrds, waarbij de zang als een wollige
deken over sterk geaccentueerde ritme
sectie wordt gespreid.
Op andere momenten worden de mo
menten misschien wat meer bepaald tot
Blondie of The Motels, maar dit twee jaar
oude kollektief moet ook over een grote
hoeveelheid inspiratie beschikken. Op de
twee albums die tot dusver verschenen,
het gelijknamige debuut en het jongste
Reality Effect, staan enkele songs in een
reggae-decoortje en smaakt het af en toe
zelfs verdacht naar country. Het wordt
nog verwarrender als de stem van Com
bes zo nu en dan wat weg heeft van die
van Hans Bouwens (G. Baker) en Ann’s
zang in de ballads doet denken aan Sandy
Denny.
In de getoonde werkstukken liggen veel
ideeën verankerd, die voor heel wat vrou
wen herkenbaar moeten zijn; zo niet op
het eerste gezicht, dan toch na enig door
denken. De „kooi”, in de feministische
kunst een vaak weerkerend motief, is op
de tentoonstelling onder meer te zien in
werk van de Deense beeldhouwster Kir
sten Justesen: kartonnen dozen met daar
in een grote foto van een als het ware
opgevouwen vrouwenfiguur illustreren
het gevangen zitten van de kunstenares
tussen het beroep enerzijds, kinderkamer
en keuken anderzijds.
Een wonderlijk werk overigens, deze
tweede symfonie vna Rachmaninoff, vol
zangerige melodiek die in de meest vitale
bewegingen de boventoon blijft voeren,
gesteund door een kleurrijke harmoni
sche rijkdom. Rijpe muzikale taal tegeno
ver de pril-overmoedige Burleske van de
22-jarige Richard Strauss, hier nog zwaar
beïnvloed door Brahms. Afgezien van een
te lang uitgesponnen coda een goed ge
construeerd concertant werk met een
dankbare pianopartij, die door de in Ne
derland woonachtige Amerikaan Chris
topher Sager met groot pianistisch raffi
nement en glanzende techniek werd voor
gedragen.
AMSTERDAM (ANP). De Oostduit
se schrijver Stefan Heym, die onlangs
door de autoriteiten van zijn land scherp
is gekritiseerd, is voor een kort bezoek in
Nederland aangekomen. Heym is in ons
land op uitnodiging van de PEN-Club,
die zaterdag in Klein-Bellevue in Am
sterdam haar jaarlijkse vergadering
houdt. Daar zal de Oostduitser ’s mid
dags spreken over de problemen van het
schrijverschap in de DDR.
Tweede concert in de serie B van het
Noordhollands Philharmonisch Or
kest. Dirigent: Ed Spanjaard. Solist:
Christopher Sager, piano. Program
ma: Grieg, Richard Strauss, Rachma
ninoff. Concertgebouw Haarlem, 16
november 1979.
AMSTERDAM. Ten overvloede en
ten geleide: de laatste paar jaar worden
we telkens weer verblijd met nieuwe
bands uit Amerika en Engeland die waar
weten te maken dat er binnen het rockidi-
oom levendige muziek tot stand kan wor
den gebracht. Even een paar namen om
duidelijk te maken waar we het over
hebben: The Police, The Cars, Squeeze,
The Reds, Secret Affair, The Motels, The
Shoes etcetera. Geen namen die al te
absurd klinken, maar dat mag ook niet
want de nieuwe garde heeft gemeen dat
ze gek is op aandacht.
nu de strijkers die bijzonder geïnspireerd
leken door dit brok romantiek). Opbouw
en afbouw van crescendi en decrescendi,
afronding van muzikale zinnen en het
geraffineerd uitspelen van alle soorten
klankkleuren hadden hu juist nèt niet wat
je er wel van mocht verwachten. Mis
schien nog een onderdeel van een komend
rijpingsproces?
Vocaal liefelijk en venijnig, instrumen
taal beheerst agressief. Dat zou een goede
omschrijving zijn van hoe The Tourists in
een live-situatie bij het publiek overko
men. Als oogappeltje fungeert de eerder
genoemde, platina-blonde Ann Lennox,
die haar onderhuidse drift af en toe nau
welijks kan beheersen en die dan prachtig
verstild afreageert op een grote staande
tomtom die midden op de bühne staat. In
hoog tempo gaat zij de band voor in een
reeks van opmerkelijke songs, die muzi
kaal pointé verbinden met tekstuele mys
tiek: Nothing means Nothing to Me, In the
Morning when the Medness has faded en
het uitstekende The Loneliest Man in the
World. Moet ik nog suggereren deze belof
te in het oog te houden?
JOHN OOMKES
Osboms stuk veroorzaakte bij de eerste
Engelse opvoering nogal wat branding
aan de gladde traditionele kustlijn van het
toneel in Engeland. Het taalgebruik was
vrijmoediger dan ooit en dat schockeerde.
Niet alleen in Engeland, ook elders waar
het stuk werd opgevoerd. Dat was in 1956.
We leven bijna een kwart eeuw later,
misschien wel precies de tijd waarop een
personage als Jimmy Porter geloofwaar
dig geworden is. De vertaling/bewerking
In samenhang met de tentoonstelling
zijn er lezingen, films, een forumdiscussie
over feministische kunst, en een gezins-
middag over de rolverdeling tussen jon
gens en meisjes. Op aanvraag kunnen ook
rondleidingen en discussiebijeenkomsten
op de tentoonstelling worden georgani
seerd. Voor het voortgezet onderwijs is
een lesbrief over feministische kunst be
schikbaar.
„Emancipatie” is de naam van het olieverfschilderij.
Op het doek is het naakte onderlichaam van een vrouw
afgebeeld, de benen liggen vastgesnoerd in de beensteu-
nen van een onderzoektafel. Onder het lichaam een
steriel wit laken, op de achtergrond een kille tegelwand.
Uit het beeld springen machteloosheid, eenzaamheid en
angst naar voren. De (anonieme) vrouw is tot een voor
werp gedegradeerd. Overgelegd, in dit geval, aan de
gevoelloze en steeds technischer wordende omgeving van
het ziekenhuis, waar haar lichaam als „geval”, als een
tijdelijk defecte machine wordt bekeken, onderzocht en
behandeld.
Stefan Heym heeft voor zijn korte be
zoek aan Nederland een uitreisvisum ge
kregen, dat zes dagen geldig is. De schrij
ver heeft zich in de DDR meermalen kri
tisch uitgelaten over de Oostduitse gehei
me politie. In mei van dit jaar werd Heym
tot een boete veroordeeld, omdat zonder
de toestemming van de autoriteiten van
zijn land in het Westen een boek van hem
was uitgegeven.
Het schilderij is een werkstuk van de Duitse schilderes Maina-
Miriam Munsky, die ingrijpende momenten uit het vrouwenle
ven schildert: een operatie, de geboorte van een kind, het sterven,
zoals deze gebeurtenissen zich tegenwoordig afspelen in het
zakelijke en door de techniek overheerste decor van het moderne
ziekenhuis. Munsky fotografeert operaties en bevallingen en
schildert haar werk aan de hand van dit fotomateriaal. Zo geeft
ze vorm aan haar protest tegen de ontmenselijking van natuurlij
ke levensprocessen, tegen het feit dat gevoel steeds minder
meetelt binnen ziekenhuismuren, en dat het vrouwelijk lichaam
door de medische wetenschap tot nul wordt gereduceerd.
Haar „Emancipatie” is een van de bijna
100 werkstukken van vrouwelijke beel
dende kunstenaars, die tot begin januari
kunnen worden bekeken op de tentoon
stelling „Feministische kunst internatio
naal” in het Haagse Gemeentemuseum.
Kunstenaressen uit tien landen doen er
aan mee met schilderijen, objecten, gra
fiek, foto’s, dia’s.
Een werkgroep van de SVBK, de Stich
ting Vrouwen in de Beeldende Kunst,
heeft anderhalf jaar gewerkt aan de selec
tie van het geëxposeerde materiaal dat is
gekozen uit werkstukken van ongeveer
400 kunstenaressen uit binnen- en buiten
land. De hieruit geresulteerde collectie zal
begin volgend jaar een reizende tentoon
stelling worden, die tussen begin 1980 en
begin 1981 in zes andere Nederlandse ste
den is te zien.
Feministische kunst: wat wordt onder
het begrip verstaan, wanneer en waarom
is kunst feministisch? Ruim twee jaar
nadat, mede als gevolg van de oprichting
van de stichting vrouwen in de beeldende
kunst, de discussie over het onderwerp in
Nederland goed op gang begon te komen,
heeft de beeldende-kunstwereld het nog
steeds moeilijk met een waterdichte defi
nitie van het begrip. Er worden meerdere
definities gehanteerd, die echter als ge
meenschappelijke noemer steeds weer de
emancipatiebeweging hebben.
Kort en krachtig wordt feministische
kunst omschreven als „beeldende kunst
die zich bezighoudt met de sociale positie
van de vrouw”. Een andere omschrijving
is „kunst van vrouwen die, vanuit een
veranderend bewustzijn, vorm proberen
te geven aan hun eigen kijk op de maat-
(Van onze kunstredactie)
DEN HAAG. Met zijn liedje „Hé Ma
rie. energie!”, dat nog juist op tijd kwam
in de energiebesparingsmaand oktober
heeft Nico Haak een prijs van het Energie
Centrum Nederland gewonnen. ECN-di-
recteur ir. J. Pelser zal de zanger maan
dag 1000 gulden overhandigen.
Ret Energie Centrum Nederland vindt
dat Haak met de tekst van dit liedje op een
populaire wijze het beleid van het ministe
rie van Economische Zaken vertolkt voor
een groot publiek, en meent daarom dat
een beloning op haar plaats is.
schappij”. Ook wordt wel als maatstaf
gehanteerd dat feministische kunst, in te
genstelling tot andere door vrouwen ge
maakte kunst, is te herkennen aan een
kritisch, strijdbaar en bij de vrouwenbe
weging betrokken karakter.
Maar het bestaan van het „nieuwe type
kunst” wordt ook ontkend door kunstena
ressen die het, zeker in de beeldende
kunst, onzin vinden om onderscheid tus
sen man en vrouw te maken: kunst is
universeel en dus niet gebonden aan sek
se. Er zijn ook kunstenaressen die vinden
dat feministische kunst helemaal niet be
staat, onder het motto: „Dat ik een vrouw
ben heeft niets met mijn werk te maken”.
Tijdens de opening van de tentoonstel
ling in Den Haag zei een lid van de werk
groep achter Feministische Kunst Inter
nationaal: „We kunnen wel een slogan
maken over feministische kunst, maar
daar moeten we erg voorzichtig mee zijn.
Evenals de feministische beweging heeft
feministische beeldende kunst diverse fa
cetten. Elke vrouw pakt uit het geheel van
het feminisme die aspecten, die haar aan
spreken. Dat geldt ook voor de feministi
sche kunstenaressen”.
De tentoonstelling Feministische Kunst
Internationaal is opgedeeld in vijf grote
thema’s: Aanvallen op rolpatronen, Her
waardering van de vrouwelijke creativi
teit, Seksualiteit en bevrijding, Sterke
voorbeelden en Samen sterk. Het werk
dat, inhakend op deze thema’s, wordt ge
toond, is allemaal na 1970 gemaakt. De
opzet is geweest om kunstwerken te kie
zen, waarin ervaringen van vrouwen zijn
verwerkt, en die bovendien stimuleren tot
nadenken over de positie van de vrouw.
Concert: The Tourists in Paradiso.
Kennismakingstoemeetje door Neder
land met zaterdagavond nog een con
cert in Eksit Rotterdam. Bezetting:
Ann Lennox (zang, toetsen), Peet
Combes (zang, ritmegitaar), Dave Ste
wart (gitaar), Eddie Chin (bas) en Jim
Toomey (drums).
Amsterdam, 16 november 1979.
Voorstelling: Woede om gisteren
(Look Back in Anger) van John Os
born, groep: F Act, vertaling Willem
Jan Otten, regie Vonne van der Meer.
Decor en kostuums Judith Lansink.
Pop: Pieter Zwaanswijk. Spelers:
Hans Hoes, Mieke Visscher, Joop Wit-
termans, Beatrijs Sluyter. Gezien op
26 oktober in het Piccolo Theater, Rot
terdam.
De fotografe Marieken Verheyen illus
treert deze gang van zaken met een colla
ge van negen zelfportretten, waarin de
steeds wisselende stijlen van haarmode,
make-up en sieraden in de afgelopen
kwarteeuw wordt getoond. Een groep En
gelse kunstenaressen werkt al vier jaar
aan wat ze „een gezamenlijk bewustzijn
sproces” noemen: ze onderhouden het
contact door elkaar regelmatig kunst
werkjes te sturen die worden gemaakt uit
allerlei restjes huishoudelijk materiaal,
verwerkt in voorwerpjes die de sleur van
het huishoudelijk leven en de beperkin
gen van de kunstenares die tevens huis
vrouw is, willen symboliseren.
heeft in eik geval drastisch voor actueel
toneel gezorgd. Elke vleug van gedateerd
heid is weg geschoffeld en de hedendaag
se aanpassingen zoals het vrouwencafé
waar Jimmy’s vriendin heen gaat dra
gen nergens een geforceerd karakter.
Woede om gisteren gaat om de zich
verbaal agressief gedragende Jimmy Por
ter. Een jeugdige misantroop die met zijn
vaste vriendin en een vriend een stadse
etage bewoont. Porter heeft zijn studie
eraan gegeven en drijft een kraam op de
markt. Hij komt oorspronkelijk uit een
arbeidersmilieu en steekt zijn vriendin
voortdurend met giftige opmerkingen
over haar beter gesitueerde burgerlijke
afkomst. Een voortdurende bittere strijd
tussen twee mensen, die van elkaar hou
den en waarvoor Jimmy met zijn anar
chistisch gedrag en persterijen steeds
weer opnieuw munitie aandraagt. Hun
vriend Wim woont in en vervult vooral de
rol van toeschouwer, verzorger als bij een
bokswedstrijd.
Jimmy en zijn vriendin Alice spelen
vooral op initiatief van hem een vermoei
end provocerend spel teneinde de dage
lijkse matheid te verdrijven. Die matheid
krijgt nog eens een extra accent door de
lege zinloze zondagen, waarop het stuk
speelt Jimmy gedraagt zich volstrekt on
berekenbaar en lijkt zich opzettelijk tegen
elke harmonie te keren. „Ik houd niet van
fysiek geweld”, zegt hij tegen Heleen, de
vriendin van Alice, en hij voegt er aan toe
dat hij zich juist daardoor in staat acht
een vrouw in elkaar te slaan. Zo zitten er
meer schijnbare paradoxen in het stuk
verwerkt. En Jimmy zet er steeds verbaal
de beuk in.
In nauwkeurig realisme heeft Vonne
van der Meer dit intrigerende brok toneel
geregisseerd. Brutaal toneel is het gewor
den, door het spel, maar ook door de
enscenering en het decor van Judith Lan
sink. En er wordt met grote vakkundig
heid en inzet gespeeld. Guus Hoes lijkt als
recalcitrante rebel voortdurend op de loer
te liggen om zijn innerlijke onrust en
afschuw in verwondende woorden om te
zetten. Lange snijdende monologen, door
Hoes magnifiek vitaal geplaatst in deze
veeleisende rol. Mieke Visscher bouwt
haar rol (Alice) prachtig op vanuit aan
vaardbare matheid tot ontroerende mo
menten tegen het einde. Joop Wittermans
is een goedhartige bonk waarop veel af
ketst, maar die ook veel absorbeert en
Beatrijs Sluyter speelt Alice's vriendin
Heleen met gepaste kritische zorgzaam
heid en onderliggende opportuniteit.
Woede om gisteren kreeg van Judith
Lansink een vindingrijk uitgevoerd decor.
Als toeschouwer ben je een soort voyeur
die aan de achterzijde van het huis, mis
schien vanaf een ander balkon, de hande
ling volgt. Als de spelers vanuit de kamer
op hun achterbalkon naar buiten komen,
voel je je zelfs een beetje betrapt. Een
prachtige voorstelling, indringend spel en
oprecht ontroerend.
KO VAN LEEUWEN
Het boek dat op 6 december verschijnt
mede ter gelegenheid van het 25-jarig be
staan van het Letterkundig Museum in
Den Haag, is een complete, geïllustreerde
geschiedenis van de vaderlandse litera
tuur, voorzien van bijzondere afbeeldin
gen en achtergrondverhalen.
Het boek, dat toegankelijk is voor een
groot publiek, is samengesteld door Fer
nand Lodewick (de literatuur tot 1940) en
Wam de Moor (literatuur na 1940). Kees
Nieuwehuijzen heeft de beeldkeuze en
vormgeving verzorgd en J. Bemlef
schreef de foto-bijschriften.
