EEN UITERST POPULAIRE VORSTIN NEEMT AFSCHEID
Koningin worden in een
sterk veranderde wereld
„We blijven in
uw midden”
99
99
VAN BIJBAAN NAAR FULL-TIME BETREKKING
6
1980
VRIJDAG 1
FEBRUARI
BINNENLAND
(Van onze redactie binnenland)
DEN HAAG. „Sinds eer
gisteren ben ik geroepen tot
een taak die zo zwaar is, dat
niemand die zich ook maar
een ogenblik heeft ingedacht
haar zou begeren, maar ook zo
mooi dat ik alleen maar zeg
gen kan: wie ben ik, dat ik dit
mag doen?”
Wie ben ik, dat ik dit mag doen
de rust op paleis
i
Greet Hofmans, de eerste echte crisis
voor koningin Juliana. Zij kwam in het
leven van de koningin na de geboorte van
de laatste prinses, Marijke Christina. De
koningin had tijdens haar zwangerschap
van deze prinses roodvonk gehad en het
gevolg daarvan was, dat haar dochter
vanaf de geboorte aan een ernstige oog
kwaal leed.
Bezorgd om haar kind, wilde de konin
gin ook heel andere wegen dan die van de
officiële wetenschap volgen. Prins Bern-
hard introduceerde Greet Hofmans aan
het hof, die hij had leren kennen via een
relatie uit het voormalig verzet, generaal
Koot.
Zorgen over haar dochters waren de
volgende klippen. Dat begon in 1964, toen
prinses Irene te kennen gaf dat zij de regel
uit het Wilhelmus „de koning van Hispa-
niën heb ik altijd geëerd” letterlijk wilde
opvatten. Haar huwelijk met prins Carel
Hugo van Bourbon Parma, kroonpreten
dent in Spanje, viel als een steen in de tot
dan toe rimpelloos schijnende oecumeni
sche vijver.
De uitverkorene, Claus von Arnsberg,
was Duitser, zeker toen nog een nationali
teit die bij velen in het land niet lekker
viel, om het genuanceerd uit te drukken.
Want Irene, protestants gedoopt en op
gevoed, wilde rooms worden. Kardinaal
Alfrink doopte haar in het geheim op
nieuw, en zij trouwde zonder dat daar
enig familielid bij aanwezig was in de
kerk van Varia Magiore in Rome.
Dat betekende dus massa’s protesten en
rookbommen tijdens de bruiloft die in
1966 in Amsterdam werd gevierd. „Rook
bommen?”, vroeg de koningin na de
plechtigheid, „Zijn die er geweest? Daar
heb ik niets van gezien”.
Een moederlijke vrouw, die openstaat
voor vernieuwingen, zonder het goede uit
het verleden te willen loslaten. Een vrouw
die zich oprecht bezorgd maakt als het
met haar gezin, met Nederland, met de
mensheid een verkeerde kant op dreigt te
gaan. Dat is het beeld dat Nederland van
zijn scheidende vorstin heeft.
bestaat eerder geneigdheid om de rol van
het staatshoofd te verminderen dan de
grondwettelijke ruimte die er is, ook te
respecteren. En mensen die Beatrix een
beetje menen te kennen, achten het niet
onmogelijk dat Nederlands nieuwe konin
gin weleens weinig geneigd zal kunnen
zijn over zich heen te laten lopen. Wat
haar daarbij deels goed van pas kan ko
men, deels in haar nadeel kan werken, is
de vasthoudendheid die zich ook uit in
kleine dingen. „Al vijftien jaar hetzelfde
kapsel”, is een opmerking in die richting.
Het leek er in ’76 even op dat de Lockheed-
zaak, zo gedetaileerd beschreven in het
rapport van de commissie Donner, het
einde zou betekenen van de monarchie.
Dat gebeurde dus niet, maar juffrouw
Hofmans had met haar merkwaardige
deels religieuze, deels occulte, en in ieder
geval sterk pacifistische ideeën een gewel
dige invloed op de ontvankelijke en door
de geboorte van haar jongste dochter uit
haar evenwicht gebrachte koningin. Ook
een politieke invloed (zo kreeg de oorlogs
misdadiger Willy Lages gratie, dank zij de
koningin, maar eigenlijk dankzij Greet
Hofmans), en daar ging het dan ook mis.
werd prinses Juliana lid van de Raad van
State. In datzelfde jaar, 1927, liet ze zich
inschrijven als studente aan de universi-
teit van Leiden. Drie jaar lang volgde ze
hier colleges Nederlandse letterkunde,
volkenrecht en fenomenologie der gods
diensten.
De prinses liet zich in het woelige stu
dentenleven niet onbetuigd. Ze werd een
enthousiast lid van de Vereniging van
Vrouwelijke Studenten te Leiden (WSL).
en was blij verrast toen bleek dat een door
haar anoniem ingezonden lied uitgekozen
werd tot jaarlied.
De prinses rondde in 1930 haar studie af
met het in ontvangst nemen van het haar
verleende eredoctoraat in de letteren en
wijsbegeerte. Haar promotor professor
Johan Huizinga zei daarbij onder meer:
„Wanneer een vraag van alle kanten beke
ken scheen, dan kwam meer dan eens de
prinses met een ,ja, maar”, dat onaange
raakte gronden aanroerde en al het ver
worvene weer op losse schroeven zette.
Aan uw oordeel, prinses, had het hart
altijd deel.”
Juliana zelf was er nuchterder onder.
Later zei ze over haar promotie: „Ik heb
nooit het gevoel gehad dat verdiend te
hebben. Het was een schijnvertoning.”
Wat de promotie in ieder geval betekende,
was het eind van een aantal zorgeloze
jaren: ze woonde in die tijd met een aantal
vriendinnen in een villa te Katwijk.
De prinses had inmiddels de zoals men
dan zegt huwbare leeftijd bereikt, en het
Op 3 mei 1945, na een afwezigheid van
vijf jaar, betrad prinses Juliana weer va
derlandse bodem. Ze werd op het vlieg
veld opgewacht door prins Bernhard met
wie ze naar Soestdijk reed. Dat paleis had
tijdens de oorlog dienst gedaan als her
stellingsoord voor Duitse officieren.
gonsde dan ook van de geruchten over
eventuele kandidaten. Daar kwam in sep
tember 1936 een einde aan toen de verlo
ving werd aangekondigd van Juliana met
Bernhard Leopold Frederik Everhard Ju
lius Koerd Karei Godfried Pieter zur Lip-
pe Biesterfeld.
Koningin Wilhelmina kondigde in een
radiotoespraak zelf het voorgenomen hu
welijk van haar dochter aan. En de prin
ses voegde daar onder meer aan toe: „Hoe
kan ik u beschrijven, wat een blij moment
het Voor mij is, mijn verloofde voor te
kunnen stellen? Ik ben heel gelukkig. Na
dat wij elkander in de loop van dit jaar in
alle stilte heel goed hebben leren kennen.
Het eerst ontmoetten wij elkaar in de
wintersport, daarna herhaalde malen hier
in het land, tenslotte onlangs in de bergen.
Geleidelijk aan zijn we het samen eens
geworden, en wel zéér eens.” Op 7 januari
1937 trouwde het jonge paar.
Hevige zorg, toen de prins-zakenman op
29 november van datzelfde jaar bij een
ernstig auto-ongeluk betrokken raakte.
Zijn hele leven zouden de gevolgen daar
van merkbaar blijven.
Volgde: dochters! Beatrix (1938), Irene
(1939) en Christina (1947) werden geboren
in paleis Soestdijk, waarvan een vleugel
als huwelijksgeschenk van het Neder
landse volk, geheel nieuw werd ingericht
en gemeubileerd. De derde dochter, Mar
griet, werd in 1943 in Ottawa geboren.
Aan laatstgenoemde geboorte waren
enige juridische moeilijkheden voorafge-
Van haar gaat het verhaal dat zij in
1948, bij de eerste confrontatie met de
toen amper een jaar oude prinses, na
gebed en meditatie had gezegd: „Marijke
zal weer zien. God zal haar het volle licht
in de ogen teruggeven binnen twee
jaar”.
En in 1948 nam ze definitief de plaats
van haar moeder in, die al sinds een jaar
te lijden had van een niet erg beste ge
zondheid. Op 14 oktober 1947 was prinses
Juliana al bij een zitting van de beide
Kamers der Staten-Generaal plechtig
beëdigd als regentes van het Koninkrijk.
plichtsgevoel” toe. plus een zuiver oordeel
waardoor ze goed haar weg tussen de
moeilijkheden zal weten te vinden.
Die moeilijkheden zullen haar niet be
spaard blijven, want in het parlement
(Van onze redactie binnenland)
DEN HAAG. Nederlands nieuwe
koningin: Er is jaren over gefiloso
feerd wanneer het zo ver zou zijn. Op
haar 42ste jaar is het voor Beatrix
dan zo ver en gaat ze beginnen aan de
taak waar haar moeder aan begon
toen ze drie jaar jonger was.
Beatrix was toen tien jaar. „Ik herinner
me erg veel details” heeft ze over de
inhuldiging van haar moeder eens verteld.
„Het was immers het eerste officiële ge
beuren waar wij als kinderen bij betrok
ken waren en dat heeft echt een hele grote
indruk op ons gemaakt. Misschien wel het
meest in de Grote Kerk, waar ik met mijn
zusje Irene en mijn beide grootmoeders
zat om te luisteren naar de rede die mijn
moeder uitsprak, waarin ze onder andere
als haar eerste grote taak, mijn grootmoe
der de Militaire Willemsorde verleende,
wat als een echte verrassing aankwam”.
Beatrix anno 1980: vrouw in een wereld
waarin weinig over lijkt van wat velen in
die eerste naoorlogse jaren bewoog. Een
vrouw die opmerkelijk weinig op de voor
grond trad, maar een vrouw die onder de
dekmantel van soms een stralende lach,
soms een nauwelijks verborgen hooghar
tigheid, heel omlijnde persoonlijke opvat
tingen koestert over het moderne koning
schap, over haar voorbereiding ook op de
troonopvolging.
Over de persoonlijke opvattingen van
ppinses Beatrix over het koningschap en
haar toekomstige rol daarin is niet
iedereen altijd even optimistisch geweest.
Met name niet in politiek Nederland. Zo
schreef in 1965, in de rumoerige voorbe
reidingstijd van het huwelijk van Beatrix
met Claus von Arnsberg de toenmalige
fractieleider van de Partij van de Arbeid,
G. M. Nederhorst, dat hij zich ernstige
zorgen maakte „over kroonprinses Bea-
Maar daarmée was
Soestdijk niet weergekeerd. Op 26 augus
tus 1976 moest premier Den Uyl die diep
ingrijpende, voor velen uiterst aangrij
pende redevoering houden met daarin on
dermeer de woorden: „Samenvattend
komt de commissie tot het oordeel dat
Zijne Koninklijke Hoogheid, in de
overtuiging dat zijn positie onaantast
baar, en zijn oordeel niet te beïnvloeden
was, zich aanvankelijk veel te lichtvaar
dig heeft begeven in transacties die de
indruk moesten wekken dat hij gevoelig
was voor gunsten”.
Koningin Juliana tijdens de toe
spraak via radio en televisie waarin zij
aankondigde in april af te treden.
Maar nee. Bij de volgende Prinsjesdag
stonden er langs de route in Den Haag al
weer duizenden die speciaal voor de prins
voor het eerst gekleed in jacket in
plaats van uniform waren gekomen. En
zo kan je spreken van liefde van een volk
voor zijn koniging, dan is die merkbaar
sterker geworden na '76.
trix, wier eigenzinnigheid in toom zal
moeten worden gehouden”.
Dat was in de dagen dat er in Nederland
strijd woedde over de vraag of de kroon
prinses wel kon trouwen met een Duitser
die actief bij de Duitse Wehrmacht had
gediend in de Tweede Wereldoorlog. Een
verwoede discussie die nog extra werd
aangewakkerd toen bekend werd dat het
huwelijk, blijkbaar op uitdrukkelijke
wens van de prinses, in het „lastige” Am
sterdam zou worden gesloten, de stad die
zo veel van haar joodse burgers tijdens de
bezetting had verloren.
Zoals Juliana en Beatrix Nederland
lang hebben laten wachten op het moment
van hun geboorte allebei tot de laatste
van de maand, zodat geboortebekers en
wandborden waardeloos dreigden te wor
den zo heeft ook het moment van de
troonswisseling lang op zich laten wach
ten. Lang in die zin, dat er voortdurend
geruchten zijn geweest over een ophan
den zijnde troonsafstand, en naar klassiek
gebruik werden die geruchten bij tijd en
wijle ontzenuwd. „Koningin Juliana blijft
de komende jaren aan als staatshoofd”,
verklaarde de Rijksvoorlichtingsdiénst in
maart 1979, maar in volle discretie heeft
prinses Beatrix al jaren dagelijks gewerkt
aan haar voorbereiding op het koning-
Met de volgende korte toespraak
maakte koningin Juliana haar aftre
den gisteravond bekend:
Landgenoten. Het is op deze avond
dat ik alle Nederlanders een medede
ling wil doen. Deze avond van de
veijaardag van onze dochter Beatrix.
Bij iedereen die oud wordt, doet vroe
ger of later het nuchtere feit zich voor
dat de krachten gaan afnemen en dat
zo iemand z’n taak niet meer kan
volbrengen als voorheen. Dan komt
er een moment dat het ook niet meer
verantwoord is die langer uit te oefe
nen. Zo voel ik dat voor mij het
ogenblik nadert mijn taak als uw
koningin neer te leggen. Mijn opvolg
ster, onze dochter Beatrix, is tot het
overnemen daarvan goed voorbereid
en ze zal deze aanvaarden. In overleg
met haar hoop ik af te treden op 30
april aanstaande, op mijn ver
jaardag.
dat er een erepromotie aan te pas kwam
zoals destijds bij haar moeder.
In 1963 verkoos Beatrix het kasteeltje
Drakesteyn boven de ouderlijke woning
paleis Soestdijk, en een paar jaar later, in
mei 1965, luidde een foto van haar en „een
man” gearmd wandelend in de paleistuin,
de rumoerige verlovings- en huwelijkspe-
riode in die op 10 maart 1966 zijn bekro
ning vond in een huwelijk in Amsterdam,
waarbij achter de Gouden Koets van het
bruidspaar een rookbom ontplofte als sig
naal van groeperingen die het niet namen,
dit huwelijk van Beatrix met een man die
zich sindsdien ontwikkeld heeft als onge
twijfeld de meest populaire van de vier
schoonzoons van koningin Juliana en
prins Bernhard.
Op 27 april 1967 werd Willem Alexander
geboren, binnenkort de eerst gerechtigde
tot de troon; daarna volgden Johan Friso
op 25 september 1968 en Constantijn op 11
oktober 1969.
Drie zoons bezorgen, zeker als ze jong
zijn, de meeste vrouwen royaal dagwerk.
Moeder Beatrix voor het normale dag
werk flink geholpen; dat wel heeft
daarnaast veel gereisd en intensief werk
gevonden in de voorbereiding op haar
toekomstige taak. Een man als Drees
schreef haar eens een „geschiedkundig
De opschudding over dit huwelijk was
nauwelijks geluwd of Margriet en Beatrix
deden van zich spreken. Margriet vond
haar Pieter, en daar kon niemand echt
bezwaar tegen hebben, maar de keuze van
Beatrix deed wel erg veel stof opwaaien.
derziekenhuizen en
plotsklaps hun naam
ren, trouwde in 1975.
Koot kende juffrouw Hofmans als
iemand die door middel van gebed gene
zing trachtte fe vinden voor zieken en
gebrekkigen. Hij was er heilig van
overtuigd dat Grèet Hofmans, met haar
kennelijk occulte krachten, ook voor Ma
rijke Christina wat zou kunnen bereiken.
M’n dochter en ik zijn ons bewust
dat deze schikking veranderingen
moet meebrengen in onze vele af
spraken in de loop van dit jaar en we
zullen trachten daarvoor goede op
lossingen te vinden. Ik wil vanavond
volstaan met deze zakelijke medede
lingen. Ik voel dat ik een juiste beslis
sing heb genomen en ik hoop dat u er
begrip voor zult hebben. We blijven
in uw midden, m’n man en ik. En ik
hoop de voldoening te mogen ervaren
mij in de toekomst nog enigszins nut
tig te kunnen maken in onze samenle
ving. Het is nu nog niet het moment
om uiting te geven aan de gevoelens
die in mij leven en daarom zou ik mij
willen beperken tot de nuchtere zake
lijkheid alleen. Al wat ik wil vragen
is, na mijn aftreden uw steun en
vertrouwen te geven aan uw nieuwe
koningin.
schap. Een opvolging die Beatrix zelf om
schreven heeft als „een bestemming”.
Die voorbereiding is in feite 42 jaar
geleden begonnen op de 31e januari 1938,
toen in paleis Soestdijk geboren werd:
Prinses Beatrix Wilhelmina Armgard,
Prinses der Nederlanden, Prinses van
Oranje-Nassau, Prinses Von Lippe-Bies-
terveld. Als peuter van goed twee jaar.
moesten zij en haar zusje Irene in de
meidagen 1940 door haar ouders worden
meegenomen naar Engeland vanwaar ze
met haar moeder en Irene naar Canada
doorreisde. Als meisje van zeven kwam ze
in augustus 1945 in Nederland terug. Nog
ver weg van de itroon, want zelfs haar
moeder was nog prinses, en op de werk
plaats van Kees Boeke in Bilthoven leerde
ze in een totaal ander onderwijspatroon
dan destijds haar moeder en grootmoeder
iets kennen van de stromingen in een zich
ontwikkelende maatschappij.
Na een gymnasiumopleiding aan wat
later het incrementum van het Baarns
Lyceum is geworden, ging ze in 1956 stu
deren aan de rijksuniversiteit in Leiden:
sociologie, rechtswetenschappen, econo
mie, parlementaire geschiedenis, staats
recht.
Ze studeerde af in 1961 en haalde haar
meestertitel (vrije studierichting zonder
De prins, met zijn nauwe relaties met
Amerikaanse en Engelse legerautoritei-
ten, was uiteindelijk degene die de dingen
in beweging zette. Een commissie van drie
wijze mannen, Beel, Gerbrandy en Tjarda
van Starkenborgh Stachouwer, onder
zocht, wikte, woog en gaf de koningin het
onvermijdelijke advies: breek met Greet
Hofmans.
„Vervolgens heeft hij zich toegankelijk
getoond voor onoirbare verlangens en
aanbiedingen van de kant van Lockheed.
Tenslotte heeft hij zich laten verleiden tot
het nemen van initiatieven die volstrekt
onaanvaardbaar waren en die hemzelf en
het Nederlandse aanschaffingsbeleid bij
Lockheed en, zo moet er thans aan wor
den toegevoegd, ook bij anderen, in een
bedenkelijk daglicht moesten stellen”.
De constatering dat er foto’s bestaan van
gebeurtenissen met vijf jaar tussenruimte
waarop Beatrix dezelfde jurk aan heeft, is
er nog zo een. Zuinigheid? Stabiliteit?
Onverschilligheid voor de manier waarop
ze overkomt? Lak aan public relations?
Zeker is dat ze er niets voor voelt als
trendvolger van veel politici de publiciteit
te zoeken. Welbewust neemt zij het risico,
daardoor onbekend en dus onbemind te
zijn.
Voor Beatrix staat behalve een grote
staatkundige verandering nu een grote
persoonlijke verandering als iets onver
mijdelijks voor de deur. Van het intieme
Drakesteyn naar het imposante, kostelijk
en kostbaar gerestaureerde Huis ten
Bosch in Den Haag. Met de verbouwing
daarvan heeft zij zich intensief bezigge
houden, uit persoonlijke interesse en om
dat ze dat werk als „bijbaantje” van haar
moeder gekregen had.
Maar belangrijker dan haar intrek op
Huis ten Bosch is haar aanvaarding van
haar verantwoordelijkheden als koningin.
Over een paar maanden heeft het Neder
landse volk een nieuwe koningin.
Ze zullen nog wel eens wat met elkaar te
stellen hebben voor Willem Alexander
of wie dan ook aan de beurt is als
staatshoofd.
gaan. Men krijgt nu eenmaal de nationali
teit van het land waar men is geboren.
Daarom werd met grote nauwgezetheid
een formulering in een speciale wet opge
nomen, die bepaalde dat de plek waar de
geboorte plaats zou vinden, op dat mo
ment Nederlands grondgebied was.
Dat dat hele kleine stukje in Canada lag,
kwam door de oorlog die voor ons land op
dat moment al weer drie jaar duurde.
Prinses Juliana had op 12 mei 1940 met
haar twee kinderen vaderlandse bodem
verlaten.
De laatste dochter, Marijke, die op een
goede dag besloot zich Christina te noe
men zodat honderden kleuterscholen, kin-
revalidatieschepen
moesten verande-
Die laatste regel, deze vraag die Juliana
zichzelf stelde op de dag dat ze van prin
ses koningin werd, vormen ongetwijfeld
de meest historische woorden die de ko
ningin die binnenkort weer prinses wordt,
op haar naam heeft staan.
En ze zijn tekenend voor die karakterei
genschap van Juliana die al haar biogra
fen als een van de meest in het oog sprin
gende beschrijven: haar eenvoud, haar
bescheidenheid.
Dat was des te meer opvallend toen
Juliana op 6 september 1948 haar moeder
opvolgde. Want koningin Wilhelmina was
een vrouw met een heel andere persoon
lijkheidsstructuur. De „Moeder des Va
derlands”, „de enige kerel onder de bui
tenlandse politici in ballingschap in Lon
den”, zoals Churchill dat zei, was een
harde, autoritaire, vaak arrogante vrouw.
Dan was haar opvolgster en dochter
Juliana heel anders. Ze was er al helemaal
niet zo erg blij mee, dat ze drie jaar na de
oorlog de kroon moest ovememen van
haar moeder, die deze vijftig jaar had
gedragen.
Dat betekende niet alleen een zware
verantwoordelijkheid, maar ook een ver
blijf in een gouden kooi, altijd in het
middelpunt van de belangstelling staan,
beperkingen voor het gezinsleven: haar
jongste dochter Christina was net een jaar
eerder geboren.
Maar niettemin stond ze daar toch, op
die zesde september „Wie ben ik, dat ik dit
mag doen?” De woorden stierven weg in
de Amsterdamse Nieuwe Kerk, bij de ver
enigde vergadering van Eerste en Tweede
Kamer. Velen waren diep onder de
indruk.
Juliana Louise Emma Marie Wilhelmi
na. Dat was de reeks namen waarmee het
kind werd gedoopt, dat op 30 april 1909
geboren was als dochter van koningin
Wilhelmina en prins Hendrik. De reeks
was even lang als beroemd, en kon alleen
maar een last betekenen voor de draag
ster ervan.
Juliana, naar Juliana van Stolberg,
Louise van Louise de Coligny, de vrouw
van prins Willem de Zwijger, Emma, naar
haar grootmoeder, die als jong meisje
trouwde met de toen al niet meer zo jonge
koning Willem III van Nederland, Marie
naar de grootmoeder van vaderszijde Ma
rie van Mecklenburg Schwerin en Wilhel
mina tenslotte, niet alleen naar haar moe
der, maar ook naar de minstens even
militante echtgenote van stadhouder Wil
lem V die bij Goejanverwellesluis voor
goed een alleszins repectabele positie in
de geschiedenis verwierf.
Haar moeder wilde vermijden dat Julia
na net zo’n geïsoleerde en Spartaanse
opvoeding zou krijgen als zijzelf gehad
had. Contacten met leeftijdsgenootjes
vond de koningin uiterst belangrijk. Daar
om zorgde ze ervoor dat haar dochter
I samen met andere kinderen les kreeg op
Huis ten Bosch.
Dat zullen ongetwijfeld kinderen van
i stand zijn geweest, en dat was degene die
Juliana les gaf, ook. Niemand minder dan
de pedagoog Jan Ligthart de schrijver
van de vermaarde boekjes over Ot en Sien
I gaf de koningin adviezen op het gebied
van onderwijs en opvoeding van Juliana.
De uiteindelijk toch eenzame jeugd
I werd gesleten in koude paleizen als het
Koordeinde en Huis ten Bosch, waar tot
na de oorlog nog kachels gestookt werden
en het sanitair in de slaapkamers bestond
uit lampetkannen en kommen. In de barre
winters foto’s laten zien dat de prinses
dan schaatste op de vijvers rond Huis ten
Bosch moest ’s morgens eerst het ijs in
de kannen gebroken worden.
Even na haar achttiende veijaardag
-
