voor Baal is er voorlopig in de hoofdstad niet
Een echt theater
Freek de Jonge op zelfonderzoek
Bi
I
Bluesschema
Hier, hier.
Dwangbuis
14
15
KUNST
1980
vinden. Na vijf weken hoef ik niet meer terug.”
door Ko van Leeuwen
In het februari-nummer:
Stan Poppe’s geloof in de O.R. en het bedrijvenwerk
O.R. Swarttouw bv houdt omzetting in cv tegen
Rechtbescherming O.R.-leden tegen ontslag
8
SS”
WOENSDAG 20 FEBRUARI
Aan alle (privé) adressen wordt O.R. Blad dan
persoonlijk toegezonden. U kunt ook bellen:
020-22 33 66 (Anneke Goedhart).
HAARLEM. De Zweedse to
neelschrijver August Strindberg,
die van 1849-1912 leefde, is nogal
eens voor vrouwenhater uitge-
inaakt. Wie zijn toneelstukken
goed doorgrondt zal die rigoureu
ze stelling in twijfel trekken. Een
veelgespeeld auteur is Strindberg
in elk geval en om de indrukwek
kende vrouwenrollen die hij
schreef in elk geval geliefd bij
actrices. Voeg daarbij dat deze
Schrijver er vaak nogal geavan
ceerde denkbeelden op na hield
en deze in zijn stukken ook in
praktijk trachtte te brengen en
je komt uit op een toneelschep-
per, waarmee een toneelmaker
iets kan doen.
MUIDERBERG/ARNHEM. „Mijn kinderen worstelen met de
vraag van wie je bent. Van wie ik ben is niet duidelijk voor hen. Ja,
jongen als ik eerlijk ben, dan zeg ik, ik kap ermee. Maar die stap
hangt af van de verslaafdheid aan het vak en de verslaafdheid aan
jezelf. Ik ben van de zomer twee maanden met vakantie geweest.
Pas dan merk je hoe verslaafd je aan de dynamiek bent. De eerste
twee weken kan ik mijn energie niet kwijt, kan ik mijn draai niet
door John Oomkes
’J
Dit aanbod geldt voor iedereen, die O.R.
Blad nog niet persoonlijk ontvangt.
Oók al is er wel een bedrijfs-abonnement, maar u
wilt O.R. Blad nu wel eens uit de eerste hand
lezen. O.R. Blad geeft onafhankelijke, journalis
tieke berichtgeving. En is een persoonlijk instru
ment voor ieder, die werkt met medezeggenschap.
Zend deze bon in een gesloten envelop,
I zonder postzegel aan O.R. Blad/Welboom Bladen
BV. Antwoordnummer 1081.1000 PA Amsterdam, i
U kunt bij de bon een aparte lijst voegen met
I namen en adressen van alle O.R.-leden en andere I
geïnteresseerden.
ïjj
Première Freule Julie in Toneelschuur
(ADVERTENTIE)
Brandsma speelt de freule,
ex. van O.R. Blad.
Bedrijf:
Adres:
Plaats:
Postcode:
Handtekening.
I
Het team van Baal van Freule Julie maakt.
Zittend vlnr. Marjon Brandsma en Kitty Cour-
bois. Daarachter Edwin de Vries. Jan Klatter
(decor) en Rudolf Lucieer, die de spelers bij
de regie behulpzaam is. (foto Pieter van
Pareeren)
Freek de Jonge: „Ik word desnoods
postbesteller in Appingedam als dat mijn
bluesschemaatje is".
Mocht het zo zijn, dat we onze eigen
toekomstplannen in gevaar zien ko
men, dan is het toch niet uitgesloten
dat Baal uit Amsterdam zal vertrek
ken. Dan worden we wel gedwongen.
Die dreiging van het vertrek hangt er
nog steeds”.
„Ik denk dus dat het mogelijk moet
zijn om ermee op te houden. De trein tot
stilstand te brengen. Heel stoer zeg ik
nu: dit is voorlopig mijn laatste pro
gramma. Ik ben nu twaalf, dertien jaar
aan één ruk door bezig geweest. Het
moet mogelijk zijn om een tijd lang niet
op de planken te staan. Dan moet ik wel
bereid zijn minder te verdienen.”
„Langzamerhand wordt je vanzelf on
schadelijk als je je daar nou maar bij
neerlegt. In die hoek zit je, en daar blijf
je zitten. Zo werken bijvoorbeeld ook
alle columnisten zich naar hun eigen
hoekje toe. Leuk ironisch schrijvend.
Maar een tegenovergestelde mening zul
len zij nooit debiteren. Dat kan niet; dat
verwachten hun lezers niet. Dat zou een
fenomeen van de eerste orde zijn. Dat
zou pas agitatie oproepen”.
„Vroeger was de afstand met mezelf
veel groter. Nu de harde weg van Neer-
lands Hoop niets heeft opgeleverd als
ik zo door gegaan was dan was ik een
bejaarde en bedaagde revolutionair ge
worden kom je eigenlijk tot de essen
tie. Wat wil je met mensen wat kun je
zelf? Al die mensen die jarenlang met
mijn bus zijn meegereden zullen merken
dat ik opeens hard op de rem trap. Dan
dondert de lading dwars over me heen
een mannetje met sombere en vrolijke
kanten, ja probeer ik mijn twijfels te
laten zien”.
Baal speelt Freule Julie ook volgende
week nog (t.m. 28 februari) in de Toneel
schuur. Daarna volgen zo’n twintig voor
stellingen in het land en in april speelt de
groep de voorstelling pas in Amsterdam.
Daarvoor wordt nu de garage in de oude
brandweerkazerne aan de De Ruyterka-
de, waar Baal gehuisvest is, in gereedheid
gebracht, want een echt theater voor Baal
is er voorlopig in de hoofdstad nog niet.
HAARLEM, AMSTERDAM. „Ik
denk dat we blij mogen zijn als we in
oktober van dit jaar echt in Frascati
terecht kunnen. Dat is dan ruim een
jaar na de oorspronkelijke datum, die
ons door de Amsterdamse overheid
was voorgespiegeld. Dat heeft een da
nige rem gezet op je activiteiten als
toneelgezelschap. Het eind van deze
maand krijgen we als tussenfase te
horen hoe de plannen er bij staan.
„Grote mensen gewone mensen zijn
niet interessant, zingt Jaap Fischer; en
ik wil niet aardig, maar eigenaardig ge
vonden worden weten hun essentie in
een kleine karakteristiek samen te vat
ten. Bluesartiesten hebben dat. Zo’n
klein, schijnbaar simpel schemaatje. Ik
probeer mijn bluesschema te vinden; ik
geloof dat dat de kern is van waar ik mee
bezig ben. Het zou best kunnen zijn, dat
ik hierdoor leer dat ik mijn schemaatje
niet in het theater kwijt kan; bijvoor
beeld omdat het publiek het laat afwe
ten. Dan word ik desnoods postbesteller
in Appingedam als dat me gelukkig doet
zijn”.
In de epiloog: „Dit werk is anders.
Geen typering, maar mezelf op de plan
ken. Ik ga dit niet in eindeloze series
brengen. Over anderhalf jaar in Weert,
daarna nog in Axel. Neeniet die
mechaniek meer van het theatervak. Ik
wil eerst dit facet van mijn denken
„schoonmaken”. Zuiver vakmatig bezig
zijn. Dan verder zien”.
4
N
De feestmuziek die in Freule Julie is
voorgeschreven de freule verleidt Jean
tijdens een dansfeest is gemaakt door
Lodewijk de Boer, die onmiddellijk be
reid was zich voor deze niet voorziene
kleine-zaalproduktie in te spannen. Kitty
Courbois: „Het is fantastisch zoals ieder
een zich buiten z’n gewone werk om voor
ons heeft uitgesloofd. Iedereen sprong
bij”.
„Opvallend”, noemt het lijdend voor
werp van die kritiek de opmerking van
Blokker. „In die Denk-beelduitzendin-
gen heb ik gecontrasteerd met mezelf; of
minstens met het beeld dat anderen van
mij hadden. Dat veroorzaakt opwinding
bij het publiek. De mensen willen je
namelijk beet kunnen pakken. Hier,
hier, ben je van ons. Hier klopt het. Déar
iingge-
00 uur
sonfad
Bij Strindberg zijn man en vrouw bijna
voortdurend gewikkeld in een hevige
strijd om de macht. Heel direct uit de
schrijver dat in zijn toneelspel Freule Ju
lie, waarin een jonge freule de knecht
verleidt. De knecht, zo goed als getrouwd
met de keukenmeid Kristin, streeft er op
zijn beurt naar hoger op te komen, zoals
hijzelf zegt. Dat is de materiële kant; de
immateriële zijde zien we bij de freule, die
blijkbaar in de liefde het hogere genot
zoekt. Zo simpel ligt het vanzelfsprekend
ook weer niet, maar Strindberg snijdt in
Freule Julie wèl een verzameling proble
matiek aan waarmee het mogelijk is hel
dere en herkenbare karakters te laten
zien.
Bij toneelgroep Baal is dat onderkend
en toen daar enkele spelers enige tijd niets
te doen dreigden te hebben, kwamen zij
met het plan Freule Julie te gaan opvoe
ren. Maijon
„In deze voorstelling probeer ik ande
re facetten van mezelf te laten zien. Zo
eist het publiek dat je vorm geeft aan je
materiaal. Je zult in De Komiek gemerkt
hebben dat ik me juist niet te zeer in
vormen probeer vast te leggen. Dat is nu
helemaal mijn gevecht. Voor mij is het
vormgeven aan wat ik bedenk te con
creet; dan heb ik het gevoel dat ik teveel
tegemoet kom aan wat het publiek wil.
Je ziet dat vaak bij kunstenaars. De
vorm die ze aan hun werk geven wordt
maar al te vaak de dwangbuis van hun
eigen vondst”.
Hoezeer Freek ervaart dat hij ge
claimd wordt, moge blijken uit de ver
baasde reacties op de manier waarop hij
de presentatie van het tv-programma
Denk-beeld op zich nam. De intelligentia
reageerde met paniek en afgrijzen. Eén
tv-criticus schreef dat hij de nuchtere
wijze waarop De Jonge begrip bleek te
kunnen opbrengen voor zaken van me
tafysische en levensovertuigende aard,
ervoer als een zelfontheiliging. Literator
K. Schippers wierp de plotsklaps serieu
ze komiek voor de voeten dat hij „thans
zekerheden hielp verspreiden, waar hij
vroeger twijfels zaaide” en columnist
Blokker meende zelfs dat De Jonge ons
al die jaren „een loer had gedraaid en nu
zijn werkelijke gezicht liet zien”.
Strindberg heeft met Freule Julie ge
tracht nieuwe wegen in te slaan. Al lang
had hij moeite met de vastgeroeste toneel
traditie. Over het decor merkte hij bij
voorbeeld op:
laat mijnentwege de muren van
linnen zijn, maar het wordt toch tijd dat
niet langer planken en keukengerei op het
linnen geschilderd worden”.
door de voorruit. Ze moeten dat maar
voor lief nemen”.
„Ik doe aan zelfonderzoek in dit pro
gramma. Eerst zou ik het allemaal op het
leven van een filosofiestudent baseren.
Die zichzelf tegenkwam. Maar toen be
dacht ik me: straks kom je met De
Komiek in Carré (april - red.) te staan.
Als ik nu zou beginnen in theaters als De
Balie of Shaffy, dan zou het kunnen. Ik
moet niet dadelijk dodelijk zijn voor een
groot publiek. De stap niet te groot ma
ken. Ik hou daarom het geheel zo dichl
mogelijk bij mezelf en op mezelf betrok
ken. Het maakte het schrijven overigens
een stuk eenvoudiger”.
Freek gokt feitelijk op een brok good
will bij het publiek. Zal het een aar
zichzelf twijfelende komiek accepteren'
Heeft het voldoende incasseringsvermo
gen voor een voorstelling waarin de sja
bloonmatige wijze van communicatie
tussen artiest en zijn gehoor aan de kaal
wordt gesteld? Hoe ziet het de vreemde
relatie tussen De Komiek Freek)
ntvangt
Omdat
igsuren
rti kelen
n deze
ij een
O Stuur aan ieder adres van de bijgevoegde lijst persoonlijk het
O.R. Blad.
O Stuur aan onderstaand adres
Naam:l
niet meer. Ik zoek dat contrast met het
beeld dat anderen van mij hebben be
wust op. Zó ben je niet, wordt er gezegd.
Onzin! Zó kan ik óók zijn”.
„In dit nieuwe programma laat ik de
dokter die ik consulteer zeggen dat De
Komiek van therapeutische waarde
voor mij zou kunnen zijn. Daar zit veel
waars in. Dit is een programma waarin
ik de problematiek van wat ik met mijn
theaterwerk wil bereiken duidelijker
dan ooit betrokken heb bij het creatieve
proces. Zo’n voorstelling is er in de Neer
lands Hoop-tijd niet geweest. In De Ko
miek dat is nu eenmaal per definitie
Kitty Courbois: „We hadden als spelers
geen zin in stilzitten. De Toneelschuur had
ons al eerder eens aangeboden bij te wil
len springen als we geen theater zouden
hebben om in te spelen. We belden naar
Haarlem en het was onmiddellijk voor
elkaar. Met dit theater hebben we altijd
een heel goeie relatie gehad”.
Over de stukkenkeuze, die op Freule
Julie viel, zegt Marjon Brandsma: „Kitty
en ik wilden al lang iets van Strindberg
spelen. Freule Julie vinden we een prach
tig stuk vol emoties. En we wilden juist
eens lekker met emoties aan de gang. Het
is een stuk over standsverschil, over on
derdrukking en het is nog steeds heel
actueel, omdat er wat dat betreft nog
nauwelijks iets veranderd is, al lijkt het
soms zo”.
Edwin de Vries: „We hebben het stuk
bewust niet uit zijn tijd gehaald. Actuali
seren hoefde ook helemaal niet, en we
hebben het ook niet bewerkt. De vertaling
van Gerrit Kouwenaar is tien jaar oud en
daaraan hoef je nauwelijks iets te veran
deren. Als iemand uit het publiek bepaal
de vergelijkingen wil trekken, dan moet
hij dat gewoon maar zelf doen. Wij dragen
het materiaal zo goed mogelijk aan”.
Maijon Brandsma: ,We zijn uitgegaan
van de mensen zelf, de karakters. Van wat
iemand denkt dat hij is en hoe zo iemand
in een extreme situatie dan handelt. Dan
kom je er achter dat je op zo’n moment
heel anders handelt, dan je voor jezelf had
uitgemaakt. Je komt er achter dat mensen
zichzelf veel minder kennen dan ze
denken”.
diens oude, bevende vader (die eveneens
door Freek gespeeld wordt) en diens
doofstomme geweten in de persoon var
een amokmakend broertje Oloi
Seunke)?
Freek: „De zoon, De Komiek dus, wil
eigenlijk niet leuk zijn en kan het ook
niet, maar is het tenslotte desondanks.
De vaderfiguur, die inderdaad, ja het
is een afsplitsing van mijn persoonlijk
heid die is niet leuk, maar vindt
dat erg. Hij voelt een verantwoordelijk
heid naar het publiek toe. Die mensen
hebben betaald en dus recht op amuse
ment. Sanne, mijn broer is dus als het
ware wéér een ander facet van Freek de
Jonge. Het niet-sprekende gedeelte. Het
stomme geweten, dat de Komiek bewust
probeert te maken. Aan het eind van de
voorstelling probeert hij dat er bij De
Komiek zelfs met allerlei voorwerpen in
te slaan”.
„Dit programma is therapie voor mij.
Hierna moet het afgelopen zijn. Nu kan
ik nog even als buschauffeur op de rem
trappen en naar de nieuwe weg voor een
leuke trip zoeken. Straks moet ik weten
wie ik ben. Dan moet ik weer terug naar
de roots”. Freek zwijgt even als ik hem
vertel dat hij ondanks het zoeken naar
zijn „softe” kern, de twijfels aan zijn
eigen functioneren en mogelijkheden en
de wanhopige maatschappijkritiek die
hij in zijn programma verpakt, toch een
optimistische indruk maakt. „Mmm.
Nóg heb ik angst. De Komiek heb ik pas
twee keer gespeeld. Dat moet nog groei
en. Ik kan nu nog wel onrustig zijn over
wat er het resultaat zal zijn, maar in
wezen ben ik als een schilder, die aan
een schilderij werkt. Wét het wordt, weet
ik nog niet precies. Maar ik weet wel dat
ik schilderen kan”.
Zakelijk leider van toneelgroep Baal,
Hans Verhoeven, drukt zich weinig op
timistisch uit over de theaterverbou-
wing in de Nes. Doordat Shaffy dit
seizoen nog eenmaal gastvrijheid
bood, kon de groep daar Nekrassov
van Jean-Paul Sartre uitbrengen. Voor
de kleine-zaalproduktie Freule Julie
moest worden uitgeweken naar buiten
Amsterdam en het was de Toneel
schuur die soelaas bood.
Verhoeven: „De eerste toezegging
voor Frascati luidde dat we daar in
■september 1979 terecht konden. Daar
na werd het mei, nu hopen we op
oktober. Aan het gebouw worden nu de
allernoodzakelijkste voorzieningen ge
troffen: het dak wordt gerepareerd,
anders zou het gemeentelijk onroe-
rendgoedbezit er aan gaan. Waarom
het allemaal zo traag moet gaan, is ons
'geheel onduidelijk. Wat wij willen is zo
gauw mogelijk de grote zaal in orde
Maken, zodat we kunnen spelen. De
rest daar omheen komt dan later wel.
Maar de Stadsschouwburg, die de be
heerder gaat worden, denkt meer aan
het ouderwetse schouwburgidee. Eerst
de toiletten”.
Op van tijd tot tijd samenzweerderige
toon wordt het gesprek met Freek de
Jonge gevoerd. Binnen twee maanden
(„Dat kunstje ken ik nou eenmaal”) na
dat Neerlands Hoop vervloog is hij terug
met een nieuw programma. De Komiek,
dat hij in nauwe samenwerking met de
filmer Olof Seunke ontwikkelde en dat
zich momenteel in try-outs (vanaf van
avond tot zaterdag in de Haarlemse To
neelschuur) aan het uitkristalliseren is,
vormt een breekpunt in de theaterloop-
baan van De Jonge.
En niet alleen omdat de mogelijkhe
den die de combinatie met Bram Ver
meulen bood kennelijk uitgeput waren.
Freek, die telkens onderuit zakt in zijn
keukenstoel als het gesprek intiem
dreigt te worden, gaat rechtop zitten op
momenten dat hij mag theoretiseren
over zijn eigen positie. „Tien jaar heb
ben wij met Neerlands Hoop de harde
lijn gehanteerd. Met onze kop tegen de
muur gelopen”. Zijn linkerhand be
weegt zich in een scherpe, diagonale
curve over de keukentafel, waaraan we
zitten te praten. „Dat heeft niets uitge
haald. Nu probeer ik te laten zien dat er
ook nog een zachte lijn haalbaar is.
Althans ik hoop dat ie haalbaar zal zijn”.
Zijn rechterhand legt een tegengestelde
route af.
De Jonge probeert onder woorden te
brengen dat hij de afgelopen jaren zijn
functioneren als beklemmend ervaren
heeft. Een te eenzijdige ontwikkeling. De
harde komiek met de cynische, bijtende
grap kan niet zonder tweeslachtige ge
voelens op zijn eigen loopbaan terugkij
ken. „Toen we begonnen, toen werden
we door een bepaald deel van de pers
beetgepakt en in de linkse hoek gezet.
Vijf jaar lang hebben Bram en ik ons
daar behaaglijk bij gevoeld. Hebben wij
de mening gevoed alsof wij die positie
zelf gekozen hadden”.
-ig. ca.
Kool)
Strindberg wilde de fantasie van de
toeschouwer prikkelen. In het tekstboekje
dat Baal ter gelegenheid van deze produk-
tie laat verschijnen, heeft dramaturg j
Ruud Engelander deze gegevens als ach
tergrondinformatie voor de toeschouwer
verzameld. En wat dat beschilderde lin
nen betreft. Baal heeft daar met een pro
vocerende knipoog op gereageerd. In één
decor is hier nu te zien wat Strindberg wèl
en niet wilde. Op drie door Jan Klatter
geschilderde achterdoeken is zo natuurge
trouw mogelijk het hele decor geschilderd
dat op het speelvlak daarvóór ook in
werkelijkheid aanwezig is.
mijn therapie”
Kitty Courbois de keukenmeid Kristin en
Edwin de Vries de knecht Jean. De drie
spelers regisseren elkaar, maar verzoch
ten Rudolf Lucieer dat regieproces te lei
den, toen Kitty Courbois tijdelijk uitviel
door ziekte. Doordat Baal kampt met een
grote zalennood heeft het er even naar
uitgezien, dat dit aantrekkelijke speler-
sinitiatief nooit tot een werkelijke opvoe
ring zou komen, Immers, Baal heeft Shaf
fy verlaten; was dit beschermend theater
ontgroeid en zou met ingang van dit lo
pende seizoen Frascati in de Nes in Am
sterdam gaan bespelen. Hoe tergend lang
zaam ambtelijke molens kunnen malen,
moest Baal ervaren. Met de werkelijke
verbouwing van Frascati moet nog wor
den begonnen. Redding vond Baal in
Haarlem, waar de Toneelschuur zich gast
vrij opstelde. Daar is de groep deze week
in staat om in decor te repeteren en daar
beginnen komende donderdag de pro-
beervoorstellingen, waarbij al voor de
première publiek welkom is. Op zaterdag
23 februari is de première in Haarlem.
oir
'kul
Medezeggenschap in de praktijk.
„De Komiek is
I Wel/geen o.r.-lid.
