3
Oorlogsellende niet artistiek onderlijnen’
TON LUTZ REGISSEERT MIJN MOEDERS COURAGE BIJ CENTRUM
M
JR
'I
L-
L
1
a
'1
w
P
NIEUW BEGIN
VOOR HELD VAN
NEWYORKSE
STRAATJEUGD
door John Oomkes
cant
deel
door Alma Post
Toevlucht
ustus
B
hl
I
w
i -■
i/vacht
<ertui-
den
van
/oor
wik-
Jrin-
iten
ten-
naal
Veewagen
Nieuw begin
Speciale tafel
i de
15,
307-
„Op een zomerdag in 1944 trok mijn moeder haar zwarte jurk met
het kanten kraagje aan”. Met dergelijke woorden begint de
Hongaars-Joodse schrijver George Tabori een opzienbarend en
grotendeels waar gebeurd verhaal, dat de titel Mijn moeders
Courage kreeg. Elsa Tabori, toen al een dame van rond de zestig,
werd op die bewuste dag in haar woonplaats Boedapest door de
staatspolitie gearresteerd, per veewagen richting Auschwitz
gevoerd, door een wonder vrijgelaten en weer teruggezonden, om
ongedeerd en alleen wat te laat aan te komen bij haar zuster en
zwager naar wie ze oorspronkelijk op weg was.
I
Haat-liefde
Familiehumor
j „Ik ben een song aan het schrijven, die de titel Ho/d back those
Imemories krijgt. Die gaat over mijn verleden. Ik wil met dat lied
eigenlijk de schaduw, die door vroegere gebeurtenissen en
-v ervaringen over mijn leven geworpen is, verwijderen. Niet in die zin
dat ik niet met mijn verleden zou kunnen leven, of dat maar het liefst
helemaal zou vergeten, maar om te laten zien dat je aan je verleden
kunt ontstijgen. Vrolijk kan zijn; de zin van het leven kan inzien. Dat
gaat zelfs zover dat ik het succes van Matador, mijn eerste hit, heb
kunnen accepteren. Sterker, ik geniet er met volle teugen van
De overeenkomsten tussen Woody
Allen en Garland Jeffreys zijn talrijk.
Zowel de filmende komiek als de
zanger-liedjesschrijver vinden in de
chaotische stad New York een groot
deel van hun inspiratie, beiden ma
ken een hoogst onalledaagse indruk
met hun afwijkende lichaamsbouw
en alletwee hebben zij jarenlang
moeten horen dat hun werk alleen
een betrekkelijk klein publiek zou
blijven aanspreken. Inmiddels ge
niet Woody al geruime tijd bekend
heid als het zenuwachtige, hoog-
intellectuele mannetje met verbor
gen sexuele angsten en driften en
vervaardigde hij met Interiors zelfs
een serieuze speelfilm. Voor Gar
and, die zich het uitzichtloze leven
va de streetkids (de straatjeugd)
en .je rassenproblematiek aantrok,
wenkt ook het succes, zij het via een
op het eerste gehoor commercieel
liedje, Matador. John Oomkes stap
te een avohdie met Jeffreys door
Amsterdam.
het
n na
De wet van de stadsj ungle
ling
I
n. Ons
aar de
Een avondlang met Garland
Jeffreys op stap door Amsterdam.
Een stad die precies zoals diens
woonplaats New York kampt met
levensgrote problemen als
huisvesting en drugsgebruik. Maar
omdat in Mokum alleen bij vlagen
de werkelijke ellende bloot komt te
liggen, verplaatsen we ons in een
ivoortreffelijke stemming van hotel
naar fotostudio, van hotel naar bar,
ondertussen bomend over de
artistieke inhoud van zijn werk en
de betekenis daarvan voor de
Newyorkse straatjeugd die een
belangrijke inspiratiebron voor
hem vormt.
Jeffreys is in een vrolijke, met de
inhoud van zijn werk
contrasterende gemoedsstemming.
Na jaren van miskenning geniet hij
volop van zijn eerste publieke
succes; ook al ziet hij zijn play-
backvertoning in de Tros Top
Vijftig dan hoofdschuddend aan.
Maar het gaat überhaupt crescendo
met hem. Het levensgeluk en de
liefde lijken niet op te kunnen.
Telkens weer, in de taxi of in de
sjieke hotelbar, laat hij via een
bandrecordertje zijn nieuwste
songs horen, tot schrik van derden.
Ik leef met Garland mee, als hij
.eerder in een lange sehsie op zijn
hotelkamer vertelt hoezeer succes
hem verwondert. Hij vertelt hoe het
zijn leven verandert, daar waar zijn
naam eerst alleen bij een relatief
kleine groep ingewijden de ronde
deed, merkt hij nu op hoe
bijvoorbeeld de grimeurs van de
NOS blij reageren als zij ervaren
wie ze onder handen hebben.
Garland moest je gezien hebben om
zijn waarde als performer juist in te
kunnen schatten, zo heette het al
jaren.
In december vorig jaar was het
eindelijk zover dat we het kleine
opsodemietertje met zijn korte
rasta-haar in levende lijve konden
andere dingen prima op hun x
plaats”. De driehoek verwijst heel
terloops naar de jodenster. In de
ene punt ervan zullen gedurende
de hele voorstelling de zuster en
zwager zitten, naar wie Elsa
Tabori op weg is. De
Toneelschuur en Centrum
Bellevue worden aangepast voor
dit decot, voor andere theaters
moet geschipperd worden met een
reisversie.
Koppen van acteurs tussen
schotten (Lutz gebruikt het woord
„heiningen”) geven een beeld van
joden in een veewagen. Ik vraag
het Covenant House biedt
bijvoorbeeld een paar honderd kids
onderdak schromelijk te kort
schieten. Garland is er als een soort
Carmiggelt de sfeer gaan
opsnuiven. Eerder, in 1974 al,
verwoordde hij met het
legendarische nummer Wild in the
Streets, al het haast sprakeloze,
agressieve verzet.
wijzer kunt wordenEr zijn
maar heel weinig mensen die je
kunnen accepteren om diegene die
je bent, voordat je wat bent, begrijp
je? Soit. Jammer. Hé joh, denk ik
dan wel eens, helaas wasje er niet
toen ik al iemand was, terwijl jij
dacht dat ik niets voorstelde,
Je zult het er moeilijk mee hebben
of krijgen dat de samenstelling van
je publiek aan het wijzigen is,
veronderstel ik. Garland laat zich
op de vloer zakken, staat
gedachtenloos op als de
roomservice mondvoorraad komt
langsbrengen en ploft dan weer
neer. jHoé bedoel je? De
communicatie is niet langer meer
zoals ie was? Ja. dat is waar.
Mensen die in de toekomst naar
mijn concerten komen zullen in een
andere relatie tot mij staan, dan
mijn trouwe fans die me hebben
gevolgd sinds de tijd dat ik vooft
Atlantic opnamen maakte, of zelfs
sinds het Grinderswitch-album”.
„Maar luister goed, jouw
veronderstelling dat het anders is
om over streetkids te zingen, dan
het woord tot hen te kunnen richten
doordat ze in de zaal zijn, slaat
nergens op. De straatjeugd zal
zeker de concerten blijven
bezoeken, dat is één. Twee: Een
album als American Boy and Girl
handelt niet over minderheden en
hun problemen. Waar ik het over
heb; zijn kwesties die dwars door
Lutz: „Hoewel dit stuk natuurlijk
in hoge mate refereert aan de
oorlog, hoewel dat natuurlijk is
alles wat Tabori bedoelt een
reportage van een absurde
anecdote, waarmee hij de
dodenherdenking als het ware
ontzenuwt. We moeten geen
gedachten aan hoe erg het was
gaan-benadrukken, dan ligt het
melodrama op de loer. Ik denk, als
yve dat weglaten, dat we dan een
aardig licht werpen op de
tragedie. Het is me van het begin
af aan duidelijk geweest dat het zo
moest. Ik heb zelf die oorlog
bewust meegemaakt, het is niet de
bedoeling de boel in het ootje te
nemen, maar om het te
ontzenuwen ...„de werkelijkheid
extra belichten vanuit een
absurde ervaring.”
„De oorlogsellende is al in zo vele
toonaarden bezongen. Peter Weiss
deed het voor toneel in
documentaire vorm (in Die
Ermittlung). En na de vele foto’s
van massagraven zijn we
daarover geïnformeerd. De
documentaire kennen we, en die
krijgt nu nog zijn naslag in dat
afgrijselijke Holocaust. Er was
een affiche ontworpen met iets
van prikkeldraad erop. Ik zei: Dat
zou het laatste zijn wat moest. Er
is ook geopperd om grofkorrelige
foto’s van getuigenissen te
gebruiken, maar dat willen we
bewust niet. Niet de ellende
artistiek onderlijnen.”.
SS
„Nee, anders was het zeker niet het
eerste nummer op kant 1 geweest.
Juist dat nummer bruiste al van
mijn geloof in eigen kunnen. Niet
langer zat ik in de goot. In de
overgang tussen vers en chorus
luidt de tekst van het bruggedeelte
(bridgepart):
„I am sick, sick,
sick of taking a backseat,
of taking a backstreet,
of playing it cool;
I am sick, sick,
sick of being defeated,
of being mistreated of playing
the fool”.
Hoe is je leven veranderd
inmiddels, vraag ik hem. „De
mensen zijn aardiger. Meisjes zijn
meer beschikbaar. De
platenmaatschappijen benaderen
me vriendelijker”, zegt hij haast
timide. Dan opstaand, acterend:
„Ooooh, Garland, Come in! Zeg,
haal jij eens even een fles Bordeaux
superieur. Kunt u niet die speciale
tafel aan het raam voor de heer
Jeffreys reserveren?”. In een korte
mime-show zien we obers knippen
als messen, platenbonzen kruipen.
„Begrijp me goed, ik ben
opgewonden nu het allemaal met
mij opeens lijkt te gaan gebeuren.
Maar die plotse populariteit, ik
herken waar het vandaan komt. Het
is gevaarlijk te denken dat iedereen
nu van me houdt. Aaah, Garland!!!
Weet je? Ik wil niet afgeven op hen
die zich beroepshalve voor mijn
carrière moeten inspannen, want zo
werkt de humtin condition; zo zit de
mens in elkaar. Als je van een ander
rs»
in- en
^■■.4
bandrecorder tevoorschijn en laat
(opnamen van repetities horen. Drie
nieuwe songs, bruisend van
levensgeluk en erotiek, in een
zetting die sterk op Elvis Costello
lijkt.
Dat is wel eens anders geweest,
waag ik op te merken. Jeffreys, zijn
schoenen uittrekkend, beaamt het.
Weer met die beweeglijke
nadrukkelijkheid. Hij schuift het
dienblad opzij, trekt een kussen van
bed en maakt het zich op de grond
bijzonder gemakkelijk, maar
gelukkig ontstaat er geen
psychiater-patiënt-relatie. Het
gesprek komt op Ghostwriter, het
alburi*i dat hij in 1977 najaren van
gedwongen zwijgen maakte. Hij
ontkent dat de tekst van Rough
Ready een cynisch bijsmaakje had.
alle lagen van de bevolking heen
spelen; die iedereen aangaan. Neem
Robert Kennedy jr. Hij is al
jarenlang ernstig verslaafd. Hij is
1 stuurloos geworden enkele jaren
geleden, nadat zijn vader overleed.
Dat hele trauma, die moord en alles.
Of laten we het hebben over dat
jochie uit Wichita, Kansas die het
Covenant Center opbelde, omdat
hij gehoord had dat ze daar begaan
waren met weglopers. Hij was er
zonder enige aanleiding of reden
door zijn ouwelui uitgetrapt. Zo’n
knul is dan opgegroeid in een milieu
waar ze er warmpjes bijzitten. Het
probleem gaat volgens mij alle
inkomensniveaus aan”.
„Ten derde, dit is niet het enige i
waarmee ik me wens bezig te
houden, of waar ik mee in verband
gebracht wens te worden. Dat blijkt
heel duidelijk uit mijn repertoire.
Wild in the Streets heeft al een heel
andere invalshoek. I may not be
your Kind gaat over verhoudingen
tussen mensen van verschillend ras.
Ship of Fools heeft niets van doen
met city kids. Night of the living
Death is anders. Ik behandel een
1 heel scala van gevoelens. Sinds
enkele maanden spelen er voor mij
ook nieuwe emoties en ervaringen
,mee”.
„Zelfs opgewektheid en vrolijkheid.
Ik heb toch ook het recht om mjjn
geluk te uiten, mijn zin in het leven?
Op dit moment voel ik dat zo”.
(Jeffreys zwijgt, haalt even later zijn
aanschouwen. Hij leek een
mannetje dat evenveel kracht en
dynamiek in zijn lijf weet te
verzamelen als een ander die een
vuist balt. Tomeloos trok hij over
het podium, heen en weer dansend
op hete klanken die een mengeling
vormden van soul, reggae, rhythm
and blues, funk en rock. Als een
toonbeeld van vitaliteit zweepte hij
de zaal op, ondertussen zijn
repertoire over de stadsjeugd die in
de goot leeft, met zo’n bezwerende
kracht over het voetlicht brengend,
dat we aan de reacties konden
afmeten dat een deel van het
publiek zich nadrukkelijk in zijn
beeldtaal kon herkennen.
Op Garlands laatste album,
American Boy and Girl, figureren
twee kids, twee voorbeelden van
straatgespuis: Chipo en Lorrie.
Over hun leefwijze, waarvan de
criminaliteit als middel van bestaan
moeilijk valt weg te cijferen, zingt
hij bijvoorbeeld aangrijpend in het
nummer City Kid. Regels als
„gewoon voor een verzetje bracht ik
een taxichauffeur om zeep”, doen
aan als een opgeklopt verhaal in
een sensatieblad. Niets is minder
waar, zo verzekert Jeffreys je bijna
hardhandig.
Uit zijn verhaal blijkt hoe 12-, 13-
jarige kinderen de wetten van de
stadsjungle accepteren. Hoezeer
opvangsmogelijkheden in New
York ontbreken en zo ze er zijn
i „Ik ben opgegroeid in een haat-
liefde-relatie met New York.
Ongelooflijk, maar waar. Ik
veracht het kwade, de berovingen,
de misdaad, het neerslaan van
nietsvermoedende voorbijgangers.
Ik denk dat New York zelf een haat-
liefde-relatie met New York heeft.
De mensen balen van het gebrek
aan bestuur, de positie van de
misdaad. Maar zoals deze winter,
dan leeft Manhattan, dan kan ik
werkelijk genieten van de stad. Dan
weet ik hoe afhankelijk ik er van
ben”.
„Hier in Amsterdam zie je
j allerhande gekleurde mensen
rondlopen. Was, halfwas, mix zus,
mix zo. In New York of in de VS in
het algemeen komt dat niet zoveel
voor. I may not be Your Kind, zoiets
(gaat nog steeds sterk op. Vroeger-
was ik met mijn gemengde
Puertoricaans-zwart-blanke bloed
een outcast. Niet omdat kinderen
verschrikt op een ander reageren,
maar omdat de ouders
terughoudend zijn. Als ik met
joodse vriendinnetjes naar de bios
ging, kon je er donder op zeggen dat
dat een volgende keer niet meer
mocht. Ik kreeg van dat soort
ervaringen weliswaar eel;t op mijn
ziel, maar geen.olifantshuid. Ik
ben veel te open ingesteld. Nu ik als
kleurling op het podium sta, voel ik
hoe bijzonder ik ben. Ik kan een
heel groot publiek laten zien dat het
resultaat van een liefde tussen
mensen van verschillend ras er best
mag wezen. Het ziet er toch
spannend, zelfs sexy uit, zo’n lekker
gekeurd toetje?”.
r' 'S
simpele verhaal van de moeder
die ’s ochtends om half elf
vertrekt en pas ’s avonds om half
elf aankomt. Maar dit verhaal is
eerst tien jaar later door de
moeder aan de zoon verteld. De
moeder heeft het toen herbeleefd.
En nu vertelt de zoon het weer aan
ons, waarbij de moeder het weer
herbeleeft. Ze geeft ook
commentaar op de vertelwijze van
de zoon, door opmerkingen. „Zo
mooi was het niet” zegt ze
bijvoorbeeld. De tijd in de
voorstelling verschilt dus
voortdurend”.
„Binnen tien regels komt ter
sprake wat de moeder is, wat ze
toen (in 1944) was, en wat ze na
tien jaar heeft verteld. Die
opmerkingen van de moeder in de
trant van „zo was het niet” hebben
bovendien een functie in het laten
zien van het verschil tussen
literatuur en waarheid, tussen
cultuur en natuur. Een ander
belangrijk element dat blijkt uit
dé opmerkingen tussen moeder en
zoon is de familiehumor van de
Tabori’s. Dat laatste heb ik ook
nadrukkelijk geregisseerd. De
inhoud van het stuk is een
cocktail, die zich niet bindt.”
Ton Lutz beent in de
repetitieruimte over een
driehoekige plakbandpatroon.
Het decor moet gaan bestaan uit
podia van iets verschillende
hoogte, in de vorm van een
l driehoek die uitloopt in een lange
i baan. „Ik wou absoluut uit de
i kijkdoos weg met dit stuk”. De
'vorm ontstond uit de lange loop
die de moeder op het eind moet
maliën, over een binnenplaats,
naar een Duitse officier toe.
„Toen we deze vorm eenmaal
hadden”, vertelt decorontwerper
Paul van den Berg, „vielen ook de
George Tabori is nu zelf 65. Zijn
moeder is enkele jaren terug
tachtig jaar oud overleden. Haar
belevenis werd dóór Tabori
I beschreven in een Engelse
I novelle, in een hoorspel en in
Duitse toneelversie. Die laatste is
zo opgezet dat de zoon het verhaal
(vertelt, in bijzijn van de moeder,
(terwijl acteurs elders op het toneel
de gebeurtenissen uitbeelden.
Elsa Tabori speelt een dubbelrol.
Ze is zowel de oude toeluisterende
moeder, als de Elsa van 1944 in het
uitgebeelde verhaal.
In de Duitse opvoering sprak
Tabori zelf de openingswoorden
om daarna zijn rol over te laten
aan een acteur. De moeder werd
daar gespeeld door de van de film
bekende actrice Hanna Schygulla.
Bij toneelgroep Centrum, waar
een Nederlandse versie van het
verhaal op 26 maart in première
gaat, speelt Jaques Cömmandeur
Tabori, Ingeborg Elzevier de
moeder. De regie wordt gevoerd
door Ton Lutz. (Door het
Publiekstheater uitgeleend in ruil
voor Peter Oosthoek, die daar
Brecht’s Moeder Courage doet).
Dramaturg Carel Alphenaar
maakte samen met Lutz de
Nederlandse tekst, gebaseerd op
Ide drie bestaande versies van het
verhaal.
„Het is een scenario geworden”,
zegt Ton Lutz, „opgebouwd uit
verschillende literaire vormen. De
taal van de verteller, die van de
novellist, de dichter en de
theaterman. In die vormen liggen
ook de verschillende elementen
die je met de voorstelling
duidelijk wilt maken. Het is
allemaal heel ingewikkeld. De
geschiedenis achter het stuk is het
Wat is Elsa Tabori voor een
l vrouw?
1 „Ze heeft niet een speciaal
karakter hier. Er zijn dingen die je
overkomen, dan gedraag je je heel
elementair, wat voor karakter je
ook hebt. Het is heel geijkt om dan
I je toevlucht te nemen tot een
leugen, zoals Elsa ook doet. De
titel verwijst natuurlijk naar
moeder Courage van Brecht,
waar Elsa Tabori niets van
wegheeft. Ze is een anti-heldin,
wat haar overkomt hangt vaak
samen met de tijd: als ze iets een
paar minuten eerder of later
gedaan had was het niet
gebeurd.”.
Wat moeder-zoonrelatie betreft:
„Tabori neemt afstand van elke
emotionele binding met zijn
ouders. (Er is in het stuk ook
1 sprake van het wegvoeren van
'vader Tabori). Daarbij is hij een
schrijver. Hij geniet van het mooie
verhaal. Dat is iets watje als
schrijver niet mag laten schieten.
Hij probeert het te vertellen met
uitsluiting van hemzelf'.
Mijn moeders Courage gaat op 26
maart in première in de
(Toneelschuur in Haarlem. Naast
'Jacques Commandeur en
(Ingeborg Elzevier werken er aan
mee: Margreet Heemskerk,
Egbert van Paridon, Cobi
StUnnenberg, Elias van Zanden,
Luc van Mello. Frans Koppens en
Jim Berghout.
„Moet ik nog meer citeren? Dat is
een positief geluid. Zeggen datje de
ellende achter je wilt laten en klaar
bent voor een nieuw begin”.
„Overigens zie ik veel van wat je
sombere songs kunt noemen als
terneergeslagen liederen. Zelfs
City Kids is niet negatief. Het is de
absolute realiteit van het leven. Er
zijn zat mensen die niet over het
harde straatleven willen praten, of
eraan herinnerd wensen te worden,
want het ziet er allemaal zwart uit.
Dat is je hoofd afwenden van wat er
werkelijk gebeurt. Laten we de
zaak onder het kleed vegen,
'vergeten, weetje. Die mentaliteit”.
„Het enige wat je kunt doen om een
remedie te vinden voor dit soort
maatschappelijke misstanden is het
niet dood te zwijgen. I bet you that
song did somebody some good. Ik
denk niet dat een lied als City Kids
oplossingen nader bijbrengt, de
verslaafden tot inkeer brengt. Maar
het kan wel een hoop mensen
duidelijk maken wat er gebeurt.
j Hoe mensen geslachtofferd worden
(door hun situatie; of maatschappij
(voor mijn part”.
Ton Lutz hoe hij omgaat met het
evenwicht tussen het sensationele
verhaal van Elsa Tabori’s
vrijlating en de tragiek van
miljoenen anderen die geen geluk
hadden. Lutz:„Tabori zegt: „Wij
kunnen de doden uit de oorlog
niet erger schenden dan door
piëteit en medelijden”. „Het is
trouwens om je rot te lachen, die
veewagenscène. Ik zal je vertellen
'waarom”. In het script wijst hij
passages aan waar de slachtoffers
giechelen als kinderen in het
donker. Men port elkaar
noodgedwongen met de ellebogen,
staat op eikaars tenen. Iemand
laat een wind, een ander roept:
„land in zicht”.
