Een humanist voor wie de mens maatstaf voor alle waarden was
4
5
allure bij Frankl
Ger van Elk
AIDA op de bres
voor bedreigde
kunstenaars
4
op Biennale
- b
BWOSOS -
O
i
"7 Grote pianistische
i 1
I0W
6
Mens-zijn
De kern
Niet ernstig
Meeslepend maar lichtvoetig recital
I
f
Existentie
II
19 8 0
^WOENSDAG 16 APRIL
KUNST
1
1
n.
door Th. J. Koeckhoven
Sartre is teruggekeerd naar het Niets, waarin de werkelijke vrijheid
wordt geboren. Jean-Paul Sartre is dus dood. Zijn laatste levensjaren
die hem vele beperkingen oplegden moeten hem heel vertrouwd met
de dood hebben gemaakt. Steeds meer teruggeworpen op zichzelf, kon
hij steeds meer afstand nemen van dingen die in een mensenleven
belangrijk lijken. Men leert de dingen nooit zo helder zien als wanneer
men blind is.
i)
4
N
/“k /"k/'k
19
S/i
eC/
Jean-Paul Sartre, een leven
voor het naakte bestaan
i
uur
(ADVERTENTIE)
£3
asjeop
p)
f 2,50.
Haarlem. De expansieve natuur van Peter Frankl komt volledig tot zijn
recht in extraverte, technisch veeleisende pianomuziek. Vitaliteit, snelheid en
een (niet altijd ten volle benut) vermogen tot het aanbrengen van kleurver
schillen waren wel de in het oog springende aspecten van Frankl’s spel,
dinsdagavond, in de grote zaal van het Haarlems Concertgebouw.
jewski en ook bij atheïsten als Sartre.
Allen beantwoorden zij aan een algemeen
kenmerk van deze filosofie. Zij denken na
over het bestaan van de mens die in het
middelpunt van het denken staat.
Nu moeten we helaas hoogfilosofisch
worden: alles wat niet zuiver Zijn is, is
Paul Sartre.
consequent
atheïst.
Na dit alles is men geneigd Sartre een
tragische figuur te noemen. Hij schijnt het
niet geweest te zijn. Misschien doordat hij
alle levensernst verwierp. Een man die zo
intens leefde als hij, schijnt het leven zelf
niet ernstig te hebben genomen. Zelfs J. P.
Sartre was voor hem in de grond geen
ernstige zaak. Simone de Beauvoir na
tuurlijk wel.
Sartre kent geen gebondenheid, wel ver
bondenheid. Geestelijke vrijheid verkrijgt
de mens, wanneer hij gerijpt is tot inzicht
in zijn situatie van samen met en voor de
ander in de wereld te zijn als vrij en
verantwoordelijk wezen. Sartre was een
ontwikkeld man met open oog voor de
sociale en politiek-economische omstan
digheden waarin de mens van vroeger tot
heden heeft verkeerd, aldus prof. Carp in
zijn boek Teilhard, Jung en Sartre over
evolutie. Vrijheid bestaat niet uit het op
heffen van alle gebondenheden, maar is
veeleer een compromis tussen zijn voor de
ander en zijn voor zichzelf. Het in Sartres
denken uitgeperkte vrijheidsbesef omvat
zowel het economische, het sociale als het
geestelijke leven. Wat dit laatste betreft is
hij humanist voor wie de mens maatstaf
van alle waarden is.
Maar meeslepend en aanstekelijk wer
den (zoals reeds gezegd) de Polonaise in
cis, vier mazurka’s (in fis, cis, E en es) en
twee walsen (in Es en As) van Chopin
geraliseerd, benevens de in het kader van
de Praag-maand aan de orde gekomen
Dans van de Kobold opus 85 nr 8 van
Dvorak en de Polka in F van Smétana. En
indrukwekkend was Frankl’s greep op de
bijna orkestrale twee Romeense dansen
opus 8a van Béla Bartók, waar hij zijn
pianistische capaciteiten volledig in posi
tieve zin kon benutten.
GEMMA COEBERGH
Jean
een
amma
■V.
Politiek is hij uiterst links, maar hij
wordt geen communist daar het marxis
me in de praktijk heeft gevoerd tot dicta-
tuur. Overheersing van velen door weini
gen wijst hij even sterk af als de suprema
tie van de massamens, waardoor de mens
wordt tot een massaprodukt. Carp typeert
Sartre juist waar hij opmerkt, dat Sartrè’s
individualisme doordrenkt is van een ge
meenschapszin welke de waarde van het
mens-zijn boven alles stelt. Zijn levens
taak is het geworden de massamens ohne
Ich zijn geestelijke vrijheid te openbaren.
Ogenschijnlijk heeft Sartre dus voor niets
geleefd? Nee, want zijn gedachten leven
nog, zullen zich verder verspreiden.
De denker ziet niet de abstracte mens,
maar de mens in zijn individuele bestaan.
Zijn kijk is niet objectief, maar komt
yoort uit een eigen subjectieve zienswijze
op de eigen zijnswijze van de ander. De
fenomenoloog gaat zich niet onmiddellijk
te buiten aan abstracte theorieën over het
Zijn, het zijnde of God. Zij de filosofen
als Sartre willen in direct contact door
stoten tot de kern van mensen, dingen,
geschiedenis en een wereld die voortdu
rend in beweging en ontwikkeling is. Niets
staat stil, niets staat voor eeuwig en altijd
vast; mensen bewegen zich in de tijd en
veranderen. De fenomenoloog kijkt naar
die mensen in hun concrete situatie, in
hun verbondenheid daarmee en met el
kaar. Hij kan dus wel wijsgerig de enkele
mens bezien, maar steeds als een manier
van bestaan in de wereld met anderen.
Het is onmogelijk na te gaan hoe de
wijsgeer tot juist deze en zijn manier van
denken is gekomen. Van Sartre wordt wel
gezegd dat zijn denken ontspruit uit een
algemeen gevoel van walging. Dit is ook
de titel (La< nausée) van- een van zijn boe
ken. Naast dit gevoel leven ook bij Sartre
de bedreiging van de mens in zijn bestaan
zelf, de bedreiging van de enkeling, de
bedreiging van de mensheid als geheel.
Het grote voordeel van Sartre is dat zijn
filosofie niet alleen wordt teruggevonden
in dikke en schier onleesbare handboeken
zoals bij Heidegger. Sartre’s manier van
denken en leven vinden we ook in de
realiteit, in zijn leven met zijn vriendin
Simone de Beauvoir en haar boeken en
verder in zijn romans en toneelstukken.
En die handelen over de naakte waarheid
van de naakte bedreigde mens. Wie theo
rie van Sartre wil lezen, kan te rade gaan
bij L’etre et le néant (Het zijn en het niets)
en bij Critique de la raison dialectique.
Het is goed dat Carp Sartre’s geestelijke
verwantschap met Buber aantoont, met
Buber van het meesterwerk Du und ich.
Hieruit spreekt een eerlijke waardering
van die gemeenschapsvormen waarin het
scheppend vermogen van de individuele
mens naar voren komt. Het leven van
Sartre is één verkondiging van de mense
lijke waardigheid. Hoezeer hij soms ook
aan Dostojewski doet denken, hij heeft
beslist niets gemeen met diens uitspraak:
als God niet bestond, zou alles geoorloofd
zijn. Dan is Sartre veel meer verwant aan
het verantwoordelijk geloven, alsof God
niet bestond, van Bonhoeffer. Dit is een
wijslijk Godverlaten wereld. Met of zon
der God, de mensheid kent een universele
verbondenheid, waarin- eenheid en vrij
heid de plaats moeten innemen van oneer
lijke begrippen als sociale bewogenheid
en democratie. Vrijheid is het fundament
van alle waarden, daar slechts waarachtig
handelen in vrijheid geschiedt. Over het
graf geef ik Sartre de wens mee dat na
hem een wereld volgt, vrij van vooroorde
len en geestelijke gebondenheden, met
een algehele rechtsgelijkheid en met een
rechtvaardige verdeling van alle behoef
ten. Dit is het ideaal van Sartre. Zonder
droomwereld kan ook hij niet bestaan.
(Van onze kunstredactie)
AMSTERDAM. De Nederlandse
inzending naar de Biennale van
Venetië, die deze zomer wordt gehou
den, zal bestaan uit een overzicht van
werk dat de beeldend kunstenaar
Ger van Elk heeft gemaakt in een
periode van 1972 tot nu.
De commissie die Van Elk heeft geko
zen, bestond uit drs. Gijs van Tuyll, van
het bureau buitenland van het ministerie
van CRM, de grafisch ontwerper Wim
Crouwel en dr. Wim Beeren, directeur van
Museum Boymans-Van Beuningen in Rot
terdam
Ger van Elk, geboren in 1941 in Amster
dam, kreeg zijn opleiding van het Insti
tuut voor Kunstonderwijs in Amsterdam
en studeerde kunstgeschiedenis in Gro
ningen en Los Angeles. Vanaf 1962 heeft
DEN HAAG. (ANP). In de Koninklij
ke Schouwburg in Den Haag heeft zich
dinsdag de vereniging AIDA-Nederland
gepresenteerd. De vereniging is op 1 april
opgericht. Zij is een onderafdeling van de
Association Internationale de Défense des
Artistes, die in Parijs is opgericht en zich
ten doel stelt via concrete acties op te
komen voor bedreigde kunstenaars in alle
delen van de wereld. De organisatie werkt
daarbij nauw samen met Amnesty Inter
national.
AIDA-Nederland zal op 19 april in het
Koninklijk Conservatorium in Den Haag
een concert geven ten bate van de Urugue-
se pianiste Alba Gozales Souza. Zij verzet
te zich tegen het regime in haar land en
moest in 1973 vluchten naar Argentinië.
Toen zij ook daar werd vervolgd, nam zij
de wijk naar Colombia. Omdat zij met
valse identiteitspapieren dat land was bin
nengekomen, werd zij op 3 januari 1979
gearresteerd. Binnenkort zal ze samen
met tweehonderd anderen terecht moeten
staan.
Tijdens het concert in het conservatori
um zal AIDA-Nederland handtekeningen
verzamelen onder een petitie, die later op
de middag zal worden aangeboden aan de
ambassadeur van Colombia. Op zaterdag
middag zullen ook in Parijs en Hamburg
AIDA-concerten worden gehouden.
Aan het concert in Den Haag werken
o.a. mee: Leo Cuypers, Daniel Wayenberg,
Stanley Hoogland en Maarten Mon. De
presentatie is in handen van Freek de
Jonge.
In 1964 kende de Zweedse Academie
de. Nobelprijs voor letterkunde toe
aan Sartrq, maar de Franse filosoof
en literator weigerde deze „om per
soonlijke en objectieve redenen”. Hij
lichtte toe dat zijn houding in deze
gebaseerd was op zijn opvattingen als
schrijver. Sartre merkte bij zijn moti
vering op: „Een schrijver die een poli
tiek, sociaal of literair standpunt in
neemt moet alleen werken met zijn
middelen dat is het geschreven
woord. Alle onderscheidingen die hij
zou kunnen ontvangen, stellen zijn
lezer bloot aan druk die ik niet wense
lijk acht. Het is niet hetzelfde als ik
mij kenbaar maak als Jean-Paul Sar
tre of als Jean-Paul Sartre, de Nobel
prijswinnaar”.
Sartre heeft zijn wijsgerige ideeën
niet slechts als kamergeleerde be
leefd. Hij verwoordde ze in tal van
publikaties, onder te verdelen in zijn
wijsgerige werken en zijn literaire
scheppingen. Onder de laatste catago-
rie vallen ook zijn toneelstukken.
ni
Recital door de pianist Peter
Frankl. Programma: Mozart, Schu
mann, Chopin, Dvordk, Smétana,
Bartók. Concertgebouw Haarlem, 15
april 1980.
DUNHILL
jrA O
Sartre, geboren in 1905, hoort thuis bij
de grote filosofen en theologen van de
laatste honderd jaar, die zin en betekenis
zoeken voor het menselijk leven dwars
door de chaos van de geschiedenis, tegen
alle objectieve zekerheden, dwars door de
gevestigde meningen heen, te midden van
de schijnbare zinloosheid van het mense
lijk bestaan en van de menselijke geschie-
f denis.
F Hij behoort bij mensen van het kaliber
Évan Husserl, Heidegger, Merleau-Ponty,
g* Buber, Bonhoeffer, Jung, Einstein,
F Schweitzer en Barth. Onder deze bevin-
E den zich de grote filosofen van de fenome-
EüDlogie als Husserl en Heidegger. Ligt de
E. diepste zin bij Bonhoeffer en Schweitzer
F in de geschiedenis die God in Jezus met de
mensen heeft gemaakt, Sartre heeft zich
niet door het christendom laten inspire
ren. Christenen leven immers in het ge-
loof dat God deze wereld aan de mensen
heeft toevertrouwd. Hij volgt het christen
dom wel als de christen werkelijk durft
geloven in de aardse geschiedenis en in
zijn verantwoordelijkheid voor de ge
schiedenis van de aarde en van de mens
heid.
Sartre staat bekend als een existentiefi
losoof. Deze wijsgeer kijkt als het ware
om zich heen, schouwt in zichzelf, gaat
2- niet te rade bij de abstracte waarden en
- waarheden van DE filosofie en DE theolo-
gie. Hij stelt zich de vraag: wat betekent
de wereld concreet voor mij en wat bete
ken ik concreet voor de wereld. Het gaat
om het naakte bestaan zelf, niet om wat
mag of moet of om wat verboden of ver
plicht zou zijn. Deze manier van denkèn
en leven vinden we meer of minder sterk
bij gelovige christenen en joden als Bon-
hoeffer, Barth en Buber, ook bij Dosto-
Satre niet heeft kunnen handelen als Bon
hoeffer die ook vrijheid onmiddellijk kop
pelt aan verantwoordelijkheid. De Godge
lovige mens moet zo handelen, zo verant
woordelijk zijn en leven, alsof God niet
bestond (etsi Deus non daretur). God en
mens zijn bij Bonhoeffer eikaars rivalen
niet, bij Sartre jammer genoeg wel. Bij
hem is persoonlijke verantwoordelijkheid
toch ook gebonden aan deze mens in deze
situatie. Sartre zal dus niemand voorhou
den hoe dan en dan te handelen. Objectie
ve maatstaven bestaan niet.
Toch kun je niet spreken van een typi
sche klavierleeuw, want de dramatische
en pompeuze wegen worden door deze in
Boedapest geboren en in Londen wonen
de en werkende pianist niet bewandeld.
De persoonlijke inkleuring van de muzi
kale materie is niet zwaarwichtig, veel
eerder lichtvoetig. En zou je hier en daar
rwat meer nuance wensen of juist bepaal-
»de vertragingen en versnellingen niet bij
riedere herhaling op precies dezelfde ma-
jnier willen terughoren (iets wat tenslotte
^altijd gekunsteld aandoet), dan geldt dat
‘Vooral voor Mozart en Schumann (sonates
KV 331 en opus 11 nr. 1). Polonaises,
mazurka’s, walsen, polka’s en hoe al die
•’wervelende en oervitale dansen in het
/gedeelte na de pauze ook getiteld waren
/worden door deze pianist aanstekelijk en
;met grote pianistische allure gebracht.
In oktober 1979 was Frankl met de
I violist György Pauk en de cellist Ralph
Kirshbaum (met wie hij een zeer succes-
lllllllllllMii.. vo^ trio vormt) in Kleine Zaal in Am
sterdam te horen, en in vergelijking met
~~wat hij dinsdagavond in Haarlem ver
toonde zou je kunnen zeggen dat hij zich
in trio-verband wat minder uitbundig op
stelt. Dat ligt ook voor de hand, want als
solist is je vrijheid van expressie geheel
voor eigen rekening. Waar Frankl mijns
inziens te veel wilde was in de Sonate in A
van Mozart (de bekende met de variaties
en de Turkse mars). Hier werd de even
wichtige struktuur en klaarheid van lijn
yerdoezeld door te veel maniertjes, die er
een wat gekunstelde versie van maakten,
‘pr was hier trouwens ook een tendens
naar slordigheid, die dan wel barmhartig
werd toegedekt door pedaalgebruik, maai
bij zo’n overbekend werk niet gemakke
lijk is weg te werken.
De hoge tempi in de snelle delen van
Schumann’s Sonate in fis vervlakten het
geheel, hoe knap ook gerealiseerd, omdat
er ook in dynamisch opzicht buiten fortis
simo ook al weinig te beleven was. En de
finesses in het tweede gedeelte (Aria) ble-
Iven ook wel eens liggen of werden ter
loops aangeroerd zonder uitdiepen.
IIIIIIIIIU
In een omschrijving van H. Störig (Ge
schiedenis van de filosofie) vinden we
Sartre gekenmerkt als een leerling van
Heidegger die echter belangrijk van hem
afwijkt. Existentie is voor Sartre niet
meer dan het bestaan van de concrete
enkeling. Existentie of bestaan is puur,
eenvoudig, naakt zijn, zijn op zichzelf, iets
wat zelfs niet is wat het is, maar een
voudig is. Dit is meteen een mooi voor
beeld hoe moeilijk filosofen schrijven
over filosofen. Sartre doet daaraan zo niet
mee.
Störig verwijst ook naar La Nausée,
waarin dieren, mensen, dingen bestaan,
voor elkaar/hun bestaan onthullen, bloot
géven. Hierin geen abstracties als water is
H2O, maar water is leven en dood. Sartre
heeft voordurend gezocht naar de pure
ontmoeting met zijn omgeving in de be
reidheid daarin onder te gaan, de nabij
heid van de ander te ervaren, te onder
gaan. Als hij geen onmiddellijk contact
kan hebben met de „zijnden” zijn ze er
gewoon niet, bestaan ze niet.
Jean-Paul Sartre werd qp 21 juni
1905 geboren in Parijs. Hij studeerde
wijsbegeerte. Hij werd de geestelijke
vader van het existentialisme. Na zijn
studie, wijsbegeerte gaf hij korte tijd
les aan middelbare scholen, maar
voelde zich nooit wezenlijk bij het
onderwijs betrokken. Tijdens de
Tweede Wereldoorlog nam Sartre ac
tief deel aan het verzet.
hij in een grote serie publikaties zijn op
vattingen over kunst naar buiten ge
bracht.
In zijn werk, dat vooral wordt geken
merkt door ironie en vaak visuele com
mentaren, maakt hij veel gebruik van
fotografische technieken. Samen met de
schilders Jan Dibbets en Reinier Lucas-
sen richtte hij in 1967 het Internationale
Instituut voor Herscholing van Kunste
naars op. Van Elk is docent aan Ateliers
63 in Haarlem.
De inzending van Van Elk bestaat uit 17
werkstukken, waarvan er zes speciaal
voor deze Biennale zijn gemaakt. Na de
Biennale zal deze inzending worden uitge
breid met nog eens veertig werken en een
reis maken langs museums in Basel, Pa
rijs en Rotterdam.
Het tweede deel van de Nederlandse
inzending naar Venetië bestaat uit eer.
documentatie in tekst en foto’s over het
kunstbeleid in Nederland. De samenstel
ler ervan is drs. Th. van Velzen, directeur
van het Gemeentemuseum in Den Haag.
De Biennale van Venetië, waaraan meer
dan twintig landen deelnemen, wordt van
1 juni tot 29 september gehouden.
Niets. Het menselijk bewustzijn ont
springt volgens Sartre in het Niets. De
menselijke existentie is haar eigen Niets.
Menselijk bestaan is aan niets gebonden,
is vrijheid in verbondenheid. Dat is heel in
het kort de filosofie van Sartre. Filosofie
moet positief handelen mogelijk maken.
De mens is vrij. Hij kan zich in de wereld
begeven, zich engageren. In het handelen,
aldus Störig, kan hij waarden scheppen.
Alleen op die manier bestaan er voor
Sartre waarden. Waarden hebben bij hem
geen tijdloos wezen, dat ergens onafhan
kelijk zou bestaan of wij er naar streven
of niet. „Mijn vrijheid alleen is de grond
van de waarden”, aldus Sartre.
In deze zin is de vrije mens verantwoor
delijk voor zichzelf en de wereld. Hij heeft
zelf gekozen. Sartre noemt het onzin
iemand anders verantwoordelijk te stel
len, ook God niet. Hierin is hij consequent
atheïst. En juist hier is het jammer dat.
