Een vleugje romantiek
I
I
F
EUROPESE
MONARCHIEËN
HM
WW
f 1
V-£> I N S D A G
18
D 1
19 80
2 9
APRIL
zie verder volgende pagina
Engeland
Frederik Hendrik
K*
1
Maurits
Willem II
Anna van Saksen
Willem III
Dê constitutionele monar-
frieën in West-Europa in de smal-
1 strook tussen de Noordkaap en
Gibraltar, leveren weinig proble-
i aen op. Zij zijn volkomen inge-
1 :apseld in het democratische
s jaetsbestel. Daarom ligt men in
B „gekroonde” democratieën be
paald niet wakker van de vraag
of hét niet beter zou zijn ze door
republieken te vervangen. Hoe
wel er een tendens is om in een
moderne industriële samenle-
vïhg, waar leidende functies
^teeds meer uitsluitend op grond
van bekwaamheid worden ver
vuld, de monarchie af te schaf
fen, is de meerderheid van de
bevolking van landen met een
constitutioneel koningschap van
tpening, dat de tijd nog niet is
gekomen om er afscheid van te
nemen.
<7
r' j
geschiedenis van Nederland
De
c
EW1
Prins Charles als kolonel tijdens een bezoek aan Britse troepen in Noord-lerland
4 K
In Engeland begon dit proces al in de
13e eeuw, toen ook het parlement ont-
Toen Maurits stierf, liet hij dus geen
troonopvolger na. Het was maar goed dat
hij nog een jongere broer had, uit het
vierde huwelijk van Willem van Oranje
Prins Willem II trouwde in 1641 met de Engel
se koningsdochter Mary Stuart. De bruid was
op dat moment 10 jaar.
„Als ik koning ben, mag ik dan doen wat
ik zelf wil?”, vroeg eens de kleine Boude-
wijn aan zijn Nederlandse gouvernante.
Natuurlijk is precies het omgekeerde het
geval. Mogelijkheden voor persoonlijke
ontplooiing zijn voor de meeste vorsten
uitermate beperkt, zelfs in de tegenwoor
dige democratische verhoudingen.
nen van blijdschap allerwegen onder het
volk opgemerkt”, aldus een geschied
schrijver uit die dagen. Die ochtend werd
om vier uur Willem geboren, die als stad
houder Willem II de geschiedenis zou in
gaan. Vondel bezong de gebeurtenis in
zijn „Geboortklock” waaruit de volgende
regels:
i
„Het wichtje lacht, en sy word nimmer
lachens moe
Soo kleene soete knaep, soo Willem, ga
vrij toe
Versacht met lach op lach de sorgen uwer
moeder
Terwijl uw vader leyd te velde, als
’s lands behoeder.
stond. Juist door de eeuwenlange worste
ling tussen de volksvertegenwoordiging
en de vorst, die in het parlement zijn
meerdere moest erkennen, leeft bij de
Britten, mede door hun historisch bewust
zijn, een sterk democratisch besef. Maar
doordat Engeland hangt aan zijn tradities,
kan de monarchie er zich nog steeds in
volle glorie manifesteren.
Natuurlijk is de afstand tussen monar
chie en volk in wat eens een wereldrijk
was, groter dan elders. Het uitbundige
ceremonieel, dat in Londen dagelijks
wordt opgevoerd en dat ergens anders als
een operette zou aandoen, is in Engeland
echt en geloofwaardig. Het vindt zijn ver
lengstuk in de landen van het Britse Ge
menebest.
Zij moeten op elk woord letten, om niet
van politieke partijdigheid te worden be
schuldigd. Ze moeten glimlachen en wui
ven en vaak belangstelling veinzen. Al
vormen zij het middelpunt van het land en
al maken ze zich sociaal verdienstelijk, ze
staan toch te veel buiten de gewone maat
schappij.
Want al wil de moderne monarch zo
gewoon mogelijk leven en vindt zijn volk
dat erg mooi, bij dat zelfde volk heerst
tegelijkertijd het gevoel dat er toch iets
bewaard dient te blijven van de aloude
mystiek rond het koningschap.
Dat ervoer de jonge Zweedse koning
Carl XVI Gustav, die het liefst handen
schuddend door de straten wilde lopen.
Maar daar pasten de mensen voor
Maurits met zijn jongere broer Frederik Hen
drik (uit Nassau en Oranje, uitgave A. W.
Sijthoff).
De wens tot handhaving van de monar
chie betekent echter wel, dat het een zo
open mogelijke, moderne monarchie moet
zijn, zonder overbodige franje Aan de
andere kant bezitten in onze nuchtere
computerwereld ook de nog bestaande
Europese monarchieën een zekere nostal
gische waarde en vertegenwoordigt hun
uiterlijk vertoon een vleugje welkome ro
mantiek
Wilh
Dit
Swi;
Wilh
vern
I
ger
ge
sta
ma
mo
7
vo]
set
hei
wa
mt
E
late
wel
Ooi
ove
in
ma
Hei
het
uitj
me:
toe
zoo
dot
lee!
rik
V
no{
koi
voi
ver
lan
vei
Le<
nat
en
koi
vei
sat
tin
J
we
Fn
Stt
we
ter
On
bn
en
leg
he:
Er zijn ook „monarchale” presidenten,
zoals De Gaulle en John Kennedy, nog
versterkt door de aspiraties van diens
familie en ook de beide Roosevelts, maar
zij vormen geen blijvend bestanddeel van
het bestel.
Overigens is het voortgekomen, dat een
president, koning werd, namelijk het ge
val van de heer Zog van Albanië. Omge
keerd is koningin Elizabeth van Engeland
„staatshoofd” van een aantal Gemene-
best-republieken, zoals India.
Maurits was een soldaat. Hij had plezier
in het krijgsbedrijf, dat blijkt uit alles. Hij
was de man die gebruik maakte van de
verworvenheden van de natuurweten
schappen bij het belegeren van steden. Hij
was ook degene die Romeinse, Griekse en
Byzantijnse bronnen raadpleegde om te
Willem II kwam, zo leek het althans,
terecht in een opgemaakt bed. De aanzien
lijke militaire successen van Frederik
Hendrik hadden hem tot een machtig man
gemaakt. En hij deed er van alles aan om
zijn positie, en die van zijn opvolger, te
versterken. Toen Willem II drie jaar oud
was, werd hij benoemd tot generaal der
cavallerie. Holland, Utrecht, Overijssel,
Zeeland en Gelderland gaven hem al
vroegtijdig het recht van opvolging in het
stadhouderschap.
Niet in de laatste plaats door de grote
weelde waarmee Frederik Hendrik en zijn
vrouw Amalia zich omringden het slot
Honselaersdijk dat zij lieten bouwen werd
niet voor niets „petit Versailles” ge
noemd was er ook volop erkenning van
de Oranje-Nassau-dynastie door de grote
vorstenhuizen van Europa. Daar kwam
nog bij dat prins Willem op 14-jarige leef
tijd werd uitgehuwelijkt aan de Engelse
koningsdochter Maria Stuart de bruid
was op dat moment net tien jaar gewor
den. Dat zag er dus allemaal rooskleurig
uit voor de jonge prins. Toch zou het nog
zwaar tegenvallen. Maurits en Frederik
Hendrik hadden naam gemaakt door hun
krijgskundige verrichtingen, en Willem II
stond werkelijk te popelen om in hun
voetsporen te treden. Nu had hij de pech
dat er in 1646 een delegatie van de Staten-
Generaal naar Munster werd gestuurd om
daar over vrede te praten.
Een jaar later stierf Frederik Hendrik,
en weer een jaar later was de vrede met
Spanje een feit. Tegen de zin van de
nieuwe stadhouder, naar we mogen aan
nemen. Hij ging in het geheim met Frank
rijk praten, met het doel gezamenlijk de
oorlog tegen Spanje te hervatten. Dat was
in strijd met de politiek van de Staten-
Generaal, die op neutraliteit was gericht.
Zo kwam Willem in een steeds verder
escalerend conflict met de Staten terecht,
wat uiteindelijk uitmondde in zijn aanslag
op Amsterdam. De strijd tussen Oranje en
Staten eindigde in een „onbeslist”. In 1650
hij was toen 24 jaar stierf Willem
aan de pokken.
Hier leeft Orangien
Die weinig tijdts te voren scheen geknot,
Toont (in dees Herfst) een groen en
bloeiend bot;
We schrijven 27 mei 1626. „Vreugde
vuren werden afgestoken en grote teke-
Onverlet Van Oranjes verdiensten, on
verlet zijn voor die tijd moderne tolerantie ontdekken hoe men in het verleden krijgs-
op het gebied van godsdienst, was hij
bepaald niet een soort verdediger des ge-
loofs. Moderne historici beschrijven Van
Oranje eerder als wat onverschillig in
religieuze zaken. Dat bleek wel toen de
roomse Van Oranje wilde trouwen
met de Lutherse Anna van Saksen. Daar
voor moest hij toestemming vragen aan
Philips II. Die voelde er niets voor die
toestemming te geven. Tot Willem verze
kerde dat hij goed-rooms zou blijven. En
dat terwijl hij tegenover Anna’s grootva
der Philips’ klacht dat hij te luthers zou
zijn, juist uitspeelde. Bewees die klacht
immers niet, dat hij helemaal niet zo fana
tiek rooms was als Anna’s familie wel
dacht?
Maar we zouden het hebben over opvol-
gingskwesties en troonopvolgers. Anna
van Saksen, Willems tweede vrouw, was
geen succes. Niet alleen had ze een legen
darisch geworden slecht humeur, ze ging
ook een verhouding aan met de vader van
de schilder Rubens, en stierf uiteindelijk
krankzinnig. Sommigen zouden haar he
den ten dage waarschijnlijk als „geëman
cipeerd” omschrijven, anderen als een
helleveeg, maar hoe men ook over deze
Anna van Saksen denkt, ze zorgde in ieder
geval voor een opvolger van Willem de
Zwijger, voor prins Maurits.
kundige vraagstukken oploste. Dat zou
hem geen windeieren leggen. We denken
in dat verband maar eens aan de be
roemdste slag uit onze geschiedenis, die
bij Nieuwpoort, 1600 inderdaad. Die won
Maurits dank zij het feit dat hij reserves
kon inzetten op het moment dat de vijand
al zijn hele leger in de strijd had gewor
pen. Die truc had hij uit oude bronnen.
Zoals gezegd: Maurits was een soldaat.
Aan zijn hof werd met overgave gevoch
ten, gedronken en gedobbeld. Tijd voor of
zin in een huwelijk had hij niet. Dat wil
niet zeggen dat hij zich vrouwelijk gezel
schap ontzegde. Bepaald niet, zelfs. Mau
rits verwekte acht kinderen bij zes ver
schillende vrouwen, en dat zijn nog alleen
maar de gewettigde kinderen. Want het
was in die jaren, en ook later, niet onge
woon voor leden van het huis Nassau om
eens wat te experimenteren in de liefde.
Historisch gezien staan bijvoorbeeld de
vorig jaar door dr. L. de Jong beschreven
slippertjes van prins Hendrik zeker niet
alleen. Dat bewijzen wel de jaarboeken
van het Centraal Bureau voor Genealogie.
In 1948, 1950, 1951, 1953, 1957, 1963 en 1966
verschenen deze artikelen onder de titel
„Bastaarden van Nassau”. Zeer leerzaam,
deze artikelen. Werkelijk honderden na
men passeren erin de revue!
met Louise de Coligny. We hebben het
over Frederik Hendrik, die de bijnaam
„de stedendwinger” zou verwerven. Om
trent zijn geboorte, 29 januari 1584, is nog
wel het een en ander bewaard gebleven.
Dat gekke rijmpje bijvoorbeeld, dat luidt:
„FrederIC HenrIC te DeLff In HoLLant
geboren Is
WIL der Spangerts MaCht t’zlnen tilt
heLpen Verstoren
Wis”
Wie de Romeinse cijfers in dit rijm
optelt, komt aan. 1584. Ja, dat heeft heel
wat vernuft en tijd gevraagd, maar men
had natuurlijk ook nog geen tv in die
dagen.
Frederik Hendrik aardde naar zijn
broer waar het het huwelijk betrof. Kort
en goed: hij voelde daar niets voor. Zijn
moeder Louise drong er herhaaldelijk bij
hem op aan nu eens te trouwen iemand
moest toch het geslacht Oranje-Nassau
voortzetten maar Frederik Hendrik, in
de volksmond bekend als „moy Heintgje’,’,
had een aanzienlijk succes bij het andere
geslacht, en wilde de voordelen daarvan
niet voetstoots prijsgeven. Toen zijn moe
der in 1620 het tijdelijke voor het eeuwige
inwisselde, was Frederik Hendrik nog
steeds ongehuwd. Uiteindelijk ging hij
toch voor de bijl. Toen Maurits vijf jaar
later zijn einde voelde naderen, zette hij
zijn jongere broer onder zware druk om in
het belang van de dynastie te trouwen. Op
25 april 1625 stierf Maurits, drie weken
eerder was Amalia van Solms-Braunfels
door Frederik Hendrik aan de familie
toegevoegd.
In kleine landen is het doorgaans ge
makkelijker voor de monarchieën om uit
de magische sprookjessfeer te stappen
dan voor grote, zoals het Verenigd Ko
ninkrijk, waar de monarchie bovendien
nog een belangrijk bindmiddel vormt met
het enorme Britse Gemenebest, en voor
Japan, waar het keizerschap eeuwenlang
een mythologische betekenis heeft gehad.
In onze streken zijn de tegenwoordige
monarchen geen ongenaakbare figuren
meer, maar gewone mensen, in wie een
volk zichzelf kan herkennen. Dat geldt in
sterke mate voor Scandinavië en in zekere
mate ook voor België, vooral nu de jonge
re generatie van vorsten en vorstinnen
aan bod komt.
Hoe de dingen in Spanje zullen lopen,
dient te worden afgewacht. Aangezien de
Spaanse monarchie een speciale rol is
toebedeeld om de nog prille democratie
vaste grond onder de voeten te geven, kan
zij niet over één kam worden geschoren
met de overige constitutionele konink
rijken.
In haar lange historie is er overigens
maar zelden een réden geweest voor een
hoera-stemming over de monarchie, al
dwongen sommige heersers respect en
bewondering af. De monarch was maar al
tè vaak een alleenheerser of te zeer het
instrument van een bevoorrechte klasse,
om als ideaalbeeld voor een geheel volk te
kunnen dienen. De elk mens en elke natie
aangeboren vrijheidsdrang leidde dan
ook tot de nooit aflatende strijd tegen
tirannie in elke vorm.
keuring van de Staten waarin vertegen
woordigers van de uit de middeleeuwen
daterende standen (adel, geestelijkheid,
steden) zaten. De eeuwenoude privileges
van deze standen wilde Philips doorbre
ken. Hij had al in Spanje het in de 16e
eeuw moderne absolutisme doorgevoerd,
en wilde datzelfde in de Nederlanden
doen. Daar kreeg hij echter de aanzienlij
ken tegen zich, onder aanvoering van Wil
lem van Oranje. Dat was hetgeen zich
eigenlijk afspeelde: Willem van Oranje,
als eerste onder zijns gelijken, wilde de
macht van de adel zo niet uitbreiden, dan
toch in ieder geval stabiliseren. In feite is
dat het begin geweest van zijn verzet
tegen Philips II, en dus van de 80-jarige
oorlog. Dat is nog eens andere koek dan
het verhaal dat mensen als Bilderdijk,
Groen van Prinsterer en Isaac da Costa in
de 19e eeuw ophingen. Daarin was Willem
van Oranje de 16e-eeuwse Mozes, die het
uitverkoren volk (Nederland dus) uit het
diensthuis (Spanje, Rome) leidde. Daarin
was De Zwijger de geloofsheld die streed
voor de Gereformeerde Kerk. Deze vast
stelling is hierom zo belangrijk, omdat de
versie van de 19e-eeuwse romantici lang
de blik van protestants Nederland heeft
bepaald. Het mythische verhaal over God,
Vaderland en Oranje heeft het in ieder
geval op de protestants-christelijke scho
len erg lang uitgehouden.
Een week later werd zijn zoon geboren,
Willem, de derde. Hij stond er heel wat
minder goed voor dan zijn vader, toen die
geboren werd. Staten en steden waren
behoorlijk wantrouwend geworden je
gens de Oranjes. Toch was het knap vol,
de 15e januari 1651, toen Willem III in de
Grote Kerk van Den Haag werd gedoopt.
Het was zelfs zo druk dat de kerkdienst er
onder te lijden had. Een geschiedschrij
ver: „Er wierdt soo weynigh gehoordt dat
(de predikant) etlijck mael moest kloppen
met de handt om audiëntie te maecken,
maer ’t was om niet.” En al stond er dan
geen Vondel klaar om een mooi geboorte-
gedicht te maken, Jaco Steendam was er
wel, en die kon toch ook heel aardig
rijmen.
M
daar
initi
den
geld
moe
Holl
zelfs
Nou
wee:
von<
Frar
Ang
ken<
Daa
bek’
Ni
lijk,
en 1
lijke
1671
de,
Eng
gew
lem
opv
het
A
aan^
Die'
O
ken
Joh
klei
tegs
Will
kim
wat
nog
krei
niet
mei
hou
Men zou het verhaal over Neder
land en Oranje kunnen schrijven aan
de hand van wat er zich afspeelde bij
de geboorte van een troonopvolger,
en dat is ook wel eens gedaan. Ge
dacht kan worden aan het boekje „De
Geboorteklok” dat in 1909 verscheen
als „Gedenkschrift bij de geboorte
jgan Hare Koninklijke Hoogheid Prin
ses Juliana Louise Emma Marie Wil-
-foplmina.” We citeren het begin van
idtt onnavolgbare werkje: „De ge-
böörte van een Oranje-telg! Hoe me-
iMgen vreugdekreet heeft deze ge
beurtenis niet in ons land doen op-
gaan en hoe velerlei was niet de
'Uiting van dat vreugdebetoon door
alle eeuwen heen!”
„Ónder welke omstandigheden die
geboorte ook plaatsvond; in jaren
van voorspoed of van maatschappe
lijke kwijning; tijdens oorlog of in
vrede dagen; in den adem van eensge
zinde vaderlandsliefde of onder jam
merlijke verdeeldheid van regeering
df burgerij, steeds weder was die
gebeurtenis het middenpunt der be-
ihngstelling van heel een volk, dat
bewust of onbewhst en in het eer
ste geval gedachtig aan de groote
aaden der voorvaderen van hem of
haar die in het vorstelijk wiegje
lag in die geboorte de belofte zag
'vaïl dé groote verwachtingen, de dier
bare wenschen die het voedde in zijn
binnenste.”
Inderdaad, dat zijn gebeeldhouwde
<?innen, die bovendien na aftrek van
alle bombast een soort theorie bevat
ten die in het vervolg van dit artikel
^aL‘worden onderzocht. Het verhaal
Óver Nederland en Oranje dus, aan
bfe hand van de geboorten van troon
opvolgers.
Het begin: Slot Dillenburg waar zich in
4833 een blijde gebeurtenis afspeelde. Er
Is een handschrift bewaard gebleven van
Willem de Rijke, vader van de bord in o di»
het tot „Vader des vaderlands” zou bren-
"■gën. Daarin vertelt hij over de geboorte
van zijn zoon.
„Anno 1533 ujf Doensdag den 24 appri-
fis hat die Wohlgeboren Juliana von Stol
berg etc. zwischen zweien und drien,
doch allernechts dryen uhren morgen vor
mittag im Schlosz Dillenbergh eind
kyndlen menlichs geslechts Der nam sol
Willhelm heissen zur wel geboren.”
.ji Willem van Oranje, alias de Zwijger,
y/as de oudste zoon van Willem de Rijke,
alias Willem de Oude, die nog 13 kinderen
verwekte. Als we vaststellen dat Willem
van Oranje zelf 15 kinderen uit vier huwe-
Ujken kreeg, en zijn broer Jan (we komen
hem nog tegen) zelfs 25 stuks, dan mag
worden geconcludeerd dat er de eerste
decennia van Oranjes band met Neder
land in ieder geval geen dynastieke pro
blemen waren. Voor het overige had Wil
lem van Oranje problemen genoeg. Het
bezit van een zaak is het eind van ’t
vermaak, zegt een oud-vaderlands gezeg
de en sinds zij oom René van Chalon al
zijn bezittingen (waaronder uitgebreide
landerijen in de Nederlanden en het prins
dom Orange) aan hem had vermaakt, kon
hij ervan meepraten. Toen De Zwijger
bovendien in 1551 trouwde met Anna van
Buren en zich als gevolg hiervan ook nog
Heer van Egmond en Graaf van Buren
mocht noemen, was hij gelijk de machtig
ste Nederlandse edelman. Tal van benoe-
hiingen en functies breidden deze macht
wog gestaag uit.
fp
C) Zijn banden met allerlei hooggeplaat-
Sien maakten van Willem van Oranje een
m politiek opzicht conservatief man. Dat
fyjeek wel toen Philips II iets wilde doen
aan de financiën van de Nederlanden, die
tot dan toe waren gebonden aan de goed-
Men maakt zich natuurlijk wel zorgen
óver het toevalligheidselement van de er-
fopvölging, maar daar staat tegenover,
<fet hierdoor juist een historische continu
ïteit wordt bereikt, die het presidentschap
feist. Bovendien kan een koninklijke fa-
feflië, mits goed ingespeeld op de psycho
logische behoeften van een volk, kleur
geven aan een politiek en bureaucratisch
staatsbestel. Daarbij komt dat een staats
hoofd boven de partijen staat en er niet,
zoals bij een president, uit is voortgeko
men. Te veel en bovendien vaak twijfe-
jaohtige personages rond het hof kunnen
de afstand tot het volk te groot maken.
’’•4. 'U ♦’vx'
II .mt'tfilis nafp Prm.rfw Ib\iiit.r C pir/eS:
■vi.r Cafzetii-h-tibi'jjhr ‘1'i.iii.itr D reten Cr;
- t.'fuis Infènens Grmnantet
W.'dHl
-
F»
