A"*
i
COMITÉ ANTI-WITTER-DAN-WIT VECHT VOOR HET UITBANNEN VAN FOSFATEN
MICROBIOLOGE OP ZOEK NAAR ETENSRESTEN
Fosfaatarm
n
door Cor Boos
Huishoudzeep
door Leens Macaré
Zekere groei
Trouwe klanten
bl®
„Waarom nóg langer t milieuvriendelijker wassen gelaten? t Kan toch? Weg
met fosfaten!”
De tekst staat op de achterkant van een ansichtkaart met kleurige afbeeldingen
van pakken waspoeder, vaatwasmiddelen en forse stukken ouderwetse
huishoudzeep. In de rechterbovenhoek staat „Prettige wasdagen” geschreven.
De eerder vermelde tekst zegt het al: er zijn uitsluitend merken van
milieuvriendelijke (fosfaatvrije) produkten op de afbeelding te zien.
De ansichtkaart wordt uitgegeven door het Comité Anti-witter-dan -wit, een
landelijke actiegroep die al verscheidene jaren vecht voor het uitbannen van
fosfaten, de chemische stoffen die in de meeste wasmiddelen zitten. Veel fosfaat
zit ook in de afwasmiddelen voor vaatwasmachines.
In de kolossale koelkast van het laboratorium liggen de voedselresten
keurig gesorteerd op rekken naast monsters van verschillende
dranken. De bacteriën gaan bijna dood van de kou en zien weinig
kans zich voort te planten. Hun vriendjes in de diverse broedstoven
ernaast hebben het beter voor elkaar; ze kunnen zich ongebreideld
tot miljoenen vermenigvuldigen. De onderzoekers wrijven zich in de
handen bij het idee zoveel „beestjes” onder de microscoop te kunnen
bestuderen. Geen lieve diertjes meestal, want per jaar maken ze een
half miljoen mensen in Nederland ziek.
Dit is een voorlopige schatting van de 28-jarige dierenarts Simone
Bouwer-Hertzberger. Zij werkt als veterinair-microbiologe bij de
Haarlemse Keuringsdienst van Waren en houdt zich ruim een jaar
bezig met het verschijnsel voedselvergiftiging. Na de ontdekking van
de bacterie in 1675 door Anthonie van Leeuwenhoek en onderzoeken
door onder meer Robert Koch en Louis Pasteur, is nog heel veel
onbekend over deze ziekte. Exacte gegevens over de zich zo snel
voortplantende schadelijke micro-organismen en de omvang van de
door hen veroorzaakte vergiftigingen ontbreken eenvoudig. Van de
vijftienhonderd soorten bacteriën zijn er vijftig schadelijk.
Vakantie
[Voedselvergiftisine
[in Janans vliegnu*g
Bedorven voedsel maakt
half miljoen mensen ziekj^
Veterinair-microbiologe Simone Bou-
Milieuvriendelijker wassen kan
Het was een van de weinige keren
dat deze ziekte op grote schaal in de
publiciteit kwam. Simone Bouwer
wijst er echter op dat
voedselvergiftiging verstrekkende
gevolgen kan hebben. Veel mensen
verzuimen hun werk één tot drie
dagen en soms is zelfs
ziekenhuisopname noodzakelijk.
Anderen bezoeken de huisarts en
krijgen een dieet of medicijn
voorgeschreven. Vooral bij
kwetsbare groepen, zoals
zuigelingen, bejaarden en mensen
die al een ziekte onder de leden
hebben, kan de voedselvergiftiging
nare consequenties hebben. Enig
inzicht hierover is er nauwelijks.
Als dat wel zo was, zouden heel wat
Nederlandse markt waarmee vandaag-de-
'dag al „milieuvriendelijk” kan worden
gewassen. Als voorbeelden noemt het
comité de merken Klok C5, Rheno, Tricel,
Persil zeepwasmiddel, Drietex, de
huishoudzepen van Klok en Sunlight, de
zeepvlokken van Lux.
„Ons principe blijft: fosfaatloos wassen”,
zegt een woordvoerster van Anti-witter-
dan-wit. „Dat proberen we naar twee
kanten over te brengen: via voorlichting
aan de consument, en via gesprekken met
de zeepfabrikanten aan de industrie. Het
is een slepende zaak, en als actiecomité
moet je een lange adem hebben. Maar
voor mensen die dat werkelijk willen, is er
ook nu op de wasmiddelenmarkt al een
aantal produkten te vinden die geen
fosfaat bevatten. Onze waskaart kan
daarbij als wegwijzer dienen”.
De ansicht-waskaart van het comité kan
gratis worden aangevraagd (bij bestelling
van meerdere exemplaren wordt een
vergoeding van portokosten gevraagd).
Het correspondentieadres van het Comité
In de praktijk blijken de fosfaatvrije (en
fosfaatarme) wasmiddelen een
vooralsnog kleine, maar kennelijk wel
constante groep aanhangers te hebben.
Een paar steekproeven: een grote en
drukbezochte regionale „voedingsmarkt”
meldt, dat er altijd één merk fosfaatvrij
wasmiddel in voorraad is dat allerminst
tot de verkooptoppers behoort, maar toch
wel regelmatig wordt gekocht door „een
heel kleine maar trouwe klantenkring”.
Een groot winkelbedrijf met zo’n 350
filialen door het hele land meldt, dat in
Anti-witter-dan-wit is Veldlaan 13,
Groenekan (Utrecht). Het comité geeft
ook informatie via drie telefonische
contactadressen: J. Vonk-Turkstra,
Groenekan, telefoon 03461-1422; J. van
Beuzekom-van Veen, Den Haag, telefoon
070-243542; D. Asselbergs-van Mook,
Bergen op Zoom, telefoon 01640-34799.
smaken toch vergiftigd kunnen
zijn. Bedorven voedsel hoeft
daarentegen helemaal niet
ziekteverwekkend te zijn. Wel
betreft het meestal bederfelijke
produkten, zoals gebak, salades en
vleeswaar, die met de hand bewerkt
zijn. Maar ook waren die niet goed
gekoeld of onvoldoende heet
bewaard zijn (in automatieken
bijvoorbeeld) of geleverd worden,
zijn gevaarlijk. Het blijken
trouwens niet altijd etenswaren te
zijn waarvan je het direct zou
verwachten. Volgens de
microbiologe kunnen zelfs
ontbijtkoek en chocolade
voedselvergiftiging veroorzaken.
Soms hebben bacteriën zelf een
waarschuwende taak. Bij melk
bijvoorbeeld; als dit bedorven is
drinken de mensen het niet meer en
wer in het laboratorium van de Haar
lemse Keuringsdienst van Waren. Ziek
makende voedselresten gaan hier on
der de microscoop.
vrijwel al die filialen één merk fosfaatvrij
wasmiddel te koop is. „Het is een vrij
constant maar wel zeer klein aandeel in de
verkoop van onze witwasmiddelen. Nog
geen vijf percent”, zegt een
woordvoerster. „Er is wel wat regionaal
verschil in de verkoop. In de provincies
Groningen en Friesland wordt iets meer
fosfaatvrij verkocht. Het is maar een
veronderstelling, maar misschien hangt
dit samen met sterke
milieubeschermingsactiviteiten in de
regio rondom de Waddenzee”.
De zeepfabriek De Klok BV in Heerde
(grootste van de iets meer dan twintig
kleine fabrikanten van was- en
reinigingsmiddelen, die naast de bekende
multinationals” op dit gebied opereren) is
al erg lang bezig met de fabricage van
milieu vriendelijke was- en
reinigingsmiddelen. Naast het bekende
fosfaatvrije Klok C5 fabriceert men onder
meer een fosfaatarm witwasmiddel,
waarin het gehalte aan fosfaten tot de
helft is teruggebracht, een
milieuvriendelijk sopje voor de handwas,
en ouderwetse huishoudzepen.
Een fosfaatvrij afwasmiddel voor
vaatwasmachines is inmiddels weer uit de
handel genomen, omdat het in de praktijk
in bepaalde watergebieden nog
moeilijkheden opleverde. Ook hier heeft
men de ervaring dat de milieuvriendelijke
Kolonies bacteriën van het type dat
een giftige stof in voedsel produceert,
die mensen ziek kan maken. Foto on
geveer op ware grootte. Met het blote
oog zichtbaar.
„Daarbij wordt vergeten dat ook aan de
verbetering van het wasresultaat van de
milieuvriendelijke produkten
voortdurend is gewerkt”.
„De overtuiging dat die was straks witter-
dan-wit op de kastplank moet liggen,
heeft in Nederland een taai leven”, zegt
een woordvoerder van het bedrijf.
Deze in 1902 opgerichte zeepfabriek
signaleert ook enige stijging in de
belangstelling voor ouderwetse
huishoudzeep, die zonder kleurstoffen en
zonder synthetische ingrediënten wordt
gemaakt.
Opvallend vindt men het dat fosfaatvrije
en -arme wasmiddelen in de praktijk toch
nog vaak geassocieerd worden met „gore”
wasresultaten, en dat het „hoe witter hoe
schoner” op de vaderlandse wasdagen
nog voor velen de leidraad bij de
wasbehandeling is.
Fosfaten dienen om het water zachter
te maken. In gebieden waar het water
niet zo hard is, kan de was zonder meer
met fosfaatloze wasmiddelen worden
gedaan. Waar dat niet het geval is, kan
men het eens met fosfaatarme
middelen proberen.
Aldus de Vereniging Milieudefensie in
een van haar brochures over water en
was- en reinigingsmiddelen. De
vereniging gebruikt deze brochures bij
haar cursussen milieu en huishouden.
De volgende tips zijn eraan ontleend:
Gebruik liever geen waterontharders,
ze bestaan uit puur fosfaat. Termen al
„anti-kalk” en „met waterontharder”
op de verpakking betekenen dat in het
wasmiddel veel fosfaat zit. j
Synthetische inweek- en
voorwasmiddelen (ook de
„biologische”) bevatten evenveel of
meer fosfaten als de
hoofdwasmiddelen. Ze zijn trouwens
alleen nodig voor zeer vuil wasgoed.
Voorweken kan ook met soda
gebeuren; het goed moet dan wel
grondig worden uitgespoeld voordat
het in de wasmachine gaat (soda kan
het materiaal van de machine
aantasten).
De op de pakken aangegeven
doseringen gelden voor de allervuilste
was; in de praktijk kan meestal met
een kleinere portie wasmiddel worden
gewerkt. In langzaamwassers kan een
fosfaatloos zeepwasmiddel worden
gebruikt (groene zeep of drietex), in
een volautomaat fosfaatloze of
fosfaatarme synthetische
wasmiddelen. Over wasverzachters
(„overbodige luxe”) zegt de Vereniging
Milieudefensie tenslotte, dat ze
weliswaar geen fosfaten bevatten,
maar uiteindelijk ook in het
buitenwater terechtkomen, waar ze
moeten worden „afgebroken”. Ook dat
kost weer zuurstof in het water.
i*
t
kans op voedselvergiftiging. Bij
warm weer en wanneer sprake is
van minder hygiënische situaties,
zijn de risico’s belangrijk groter
dan normaal. Bijvoorbeeld op
kampeerterreinen, waar eten vaak
moeilijk koel gehouden kan worden
en handen wassen door primitieve
omstandigheden minder regelmatig
gebeurt dan thuis. Bacteriën
hebben dan vrij spel en kunnen zich
ongelooflijk snel
vermenigvuldigen. Het zijn
namelijk ééncellige micro-
organismen die door celdeling in
staat zijn tot ongeslachtelijke
voortplanting.
Door middel van microscopisch
onderzoek en bacteriologisch
kweken wil de Haarlemse
bacteriologe achter nog onbekende
feiten zien te komen, om daarna te
kunnen afstuderen bij professor
Mossel in Utrecht. Hij was onder
meer betrokken bij het onderzoek
in 1975 van de voedselvergiftiging
aan boord van het toestel van de
Japanse luchtvaartmaatschappij
JAL. Het vliegtuig moest in
Kopenhagen een noodlanding
maken omdat 144 van de 344
passagiers na het ontbijt doodziek
waren geworden. Dertig oudere
passagiers waren er zo erg aan toe
dat ze in ziekenhuizen
achterbleven. De directeur van een
cateringbedrijf in Anchorage,
Alaska, de 52-jarige Kenji
Koewabara pleegde zelfmoord.
Simone probeert door een
omvangrijk microscopisch
onderzoek het tipje van de sluier
verder op te lichten. Zij wil over
enige tijd op dit onderwerp
promoveren. Zonder hulp van
„patiënten” en huisartsen kan zij
het echter niet stellen. De
bacteriënleveranciers zijn
onmisbaar. Het onderzoek staat in
ons land weliswaar op een hoog
niveau en is uiterst belangrijk voor
de diagnostiek, maar het aantal
mensen dat zelf voedselvergiftiging
herkent en het ook meldt is
minimaal. Per jaar komen bij de
Haarlemse Keuringsdienst van
Waren een paar honderd klachten
binnen, waarvan 65 percent
vergezeld is van een monster
voedsel. Vijftig percent van de
bezwaren blijkt terecht maar
volgens de keuringsdienst wil dit
niet zeggen dat de andere klachten
ongegrond zijn. In veel gevallen
namelijk kan geen uitsluitsel
worden gegeven, omdat de
ziekteverwekkende eetwaar niet
meer te achterhalen blijkt. Vaak
ook worden deze aan
bacteriënbesmetting toegeschreven
ziekten te laat aangemeld om de
verdachte voedingsmiddelen nog te
kunnen opsporen en te controleren.
Hoewel alle keuringsdiensten in ons
land zich met dit onderzoek
bezighouden, is er veel contact met
Haarlem, omdat Simone Bouwer
zich in dit soort vergiftigingen wil
specialiseren. Ook de huisartsen in
het rayon van de dienst, dat loopt
van IJmuiden tot Voorschoten en
Bodegraven, hebben zich bereid
verklaard voedselresten te sturen.
Die zijn dan afkomstig van
patiënten die vermoedelijk ziek zijn
geworden van dit eten. Het
onderzoekmateriaal gaat naar een
grote koelcel van het laboratorium
in een herenhuis aan de Haarlemse
Nieuwe Gracht. Tot het onderzoek
blijft het hierin.
De zomermaanden staan voor de
deur en dat betekent een verhoogde
kosten van medische consumptie
voorkomen kunnen worden.
De microbiologe is er van overtuigd
dat wat nu bekend is nog maar het
topje van de ijsberg vormt. „De
verschijnselen zijn bekend,er kan
geen misverstand over bestaan:
braken, buikpijn, diarree en
hoofdpijn. Je krijgt het echt niet
ongemerkt, je wordt harstikke ziek.
Normaal braakt iemand niet en als
dit wel gebeurt, is er duidelijk iets
mis”. Deze symptomen kunnen
volgens haar een half uur na het
eten al optreden, maar ook pas twee
dagen later. Deze incubatietijd is
afhankelijk van de soort bacterie en
van de aantallen, waarbij een
miljoen stuks per gram eten niet
ongewoon is.
Opmerkelijk is, dat gerechten die
heerlijk geuren en verrukkelijk
middelen een constante groep van,
kennelijk trouwe, afnemers hebben.
„Er is zelfs een zekere groei. We zitten
momenteel aan een marktaandeel van
bijna negen percent was”, meldt het
bedrijf, dat zijn was- en
reinigingsprodukten distribueert via
vrijwel alle grootwinkelbedrijven, en hier
en daar ook via reform- en natuurwinkels.
De bedrijfsleider van een kleine
supermarkt in een nieuwbouwbuurt waar
veel jonge gezinnen wonen, heeft een
soortgelijke indruk: „We voeren één
fosfaatvrij wasmiddel. Dat vak is dan op
een bepaald moment weer leeg. Een klein
artikel, maar dus wel een heel regelmatige
omzet. Af en toe is er opeens meer vraag
naar. Dan zijn de fosfaten waarschijnlijk
weer eens op de een of andere manier in
het nieuws geweest”.
Bouwer acht het bovendien van
zeer groot belang - en beslist niet
alleen in verband met haar studie -
dat horecabedrijven voedsel laten
controleren. „Het is wel
voorgekomen dat na een koud
buffet vijftig mensen ziek werden.
Als het vermoeden bestaat dat eten
gasten heeft ziek gemaakt of als er
klachten van klanten komen,
moeten ze ons meteen
waarschuwen. Het onderzoek
gebeurt vertrouwelijk”. De zaak
verzwijgen houdt volgens haar het
gevaar in dat de voedselvergiftiging
zich als een olievlek uitbreidt en de
naam van de restauranthouder, het
cafetaria of de automatiek in de
publiciteit komt. „Wij kunnen de
ondernemer tijdig adviseren welke
maatregelen nodig zijn om
herhaling te voorkomen en
begeleiden hem daarbij”.
„Om deze reden is de
Keuringsdienst van Waren 24 uur
per dag telefonisch bereikbaar. Via
een luisterdienst is het mogelijk
overal in het rayon snel ter plaatse
te zijn om etensresten op te halen.
Tot iemand komt moet het in de
koelkast bewaard worden. Hoe
sneller het echter bij ons in het
laboratorium is, hoe beter. Wij zijn
goed toegerust om te kunnen
nagaan wat de oorzaak van de
ziekte is geweest en hoe dit in het
vervolg kan worden voorkomen”,
aldus Simone.
De bacteriën hoeven niet altijd zelf
gevaarlijk te zijn; het komt ook
voor dat ze in eten giftige stoffen
produceren die niet meer zijn te
vernietigen. Niet door koken,
bakken of braden! De gangbare
opvatting dat vlees ongekoeld
bewaard onder vet niet ziek kan
maken is volgens haar ook niet
juist”. Als gevolg van
zuurstofgebrek sterven wel veel
bacteriën, maar sommige soorten
kunnen zich daardoor juist
razendsnel vermenigvuldigen en
zich op het vlees werpen”. Simone
vindt overigens dat veel mensen
hun voedsel „mishandelen”, onder
meer door het te lang buiten de
koelkast te laten staan. „Vaak ook
blijven zeer kwetsbare produkten
in een warme auto liggen, terwijl de
eigenaar rustig in de stad gaat
koffiedrinken”
Opmerkelijk is volgens haar dat na
een voedselvergiftiging altijd de
slager, poelier of in ieder geval een
ander de schuld van de ziekte
krijgt. „En wat dit betreft
discrimineert de Nederlander ook
behoorlijk, door vaker klachten te
deponeren als een bezoek aan een
exotisch restaurant hem ziek heeft
gemaakt dan wanneer dit door eten
in een Hollands etablisement werd
veroorzaakt”. En dit terwijl de
keurmeesters van de dienst er juist
van overtuigd zijn geraakt dat er in
principe geen verschil in hygiëne
worden zo beschermd tegen
ziekteverwekkende stoffen.
Daarnaast zijn er produkten
waarvan de karakteristieke
eigenschappen en aroma door
bacteriën bepaald worden.
Yoghurt, maar ook azijn, bier, wijn,
kaas en zelfs thee, zijn er
voorbeelden van. De plantjes, want
dat zijn bacteriën, al worden ze óók
door Simone vaak beestjes
genoemd, vervullen hierbij een
onmisbare rol.
Zij wacht niet alleen met spanning
af welke etensresten de huisartsen
inleveren, ook met particulieren die
géén bezoek aan de dokter hebben
gebracht maar wel
ziekteverschijnselen hadden, wil zij
in contact komen. Mevrouw
KOPF'W.VGLN (DPI)'J Zeventig
passagiers van een verkeersvliegtuig van
de Japanse luchtvaartmaatschappij JAL
zijn in Kopenhagen met voedselvergifti-
ging in ziekenhuizen opgenomen.
Een woordvoerder van JAL verklaar
de dat het toestel, een boeiding 747, 344,
personen aan boord had, allen werkne
mers van de Japanse Coca Cola-fabriek.
Zij maakten een studiereis naar Parijs.
Vooral slaatjes, die een dag van tevo
ren worden klaargemaakt en niet goed
gekoeld bewaard zijn, kunnen voed
selvergiftiging veroorzaken. Ernstige
darmstoornissen zijn meestal het
gevolg.
bestaat tussen uiteenlopende
soorten horecabedrijven.
„Eten uit de muur kan ook
gevaarlijk zijn. We krijgen
tenminste nogal wat klachten. Als
eetwaar niet op 60-70° C wordt
gehouden veroorzaakt het
ziekteverschijnselen. Dat de
temperatuur niet lager mag zijn
blijkt wel uit het feit dat wij
sommige bacteriën bij 44°C
kweken”.
Een bekende ziekteverwekker is de
Salmonella, die onder andere
paratyfus kan veroorzaken. Op
allerlei eetwaren zitten soms
pathogene bacteriën die een giftige
stof afscheiden. En bij vis in blik
komen bacteriën voor die de
ziekmakende stof histamine
produceren.
Zonodig gebeurt het onderzoek van
de eetwaren in samenwerking met
het laboratorium van het
Haarlemse slachthuis, het
Rijksinstituut voor de
Volksgezondheid in Bilthoven of
het streeklaboratorium. Artsen,
particulieren en ondernemers die
voedsel laten keuren krijgen snel de
uitslag van het onderzoek. Voor de
doktoren kan dit volgens Simone
een welkome steun zijn bij het
stellen van de diagnose. Vooral als
het kwetsbare patiënten betreft,
waarbij complicaties verwacht
kunnen worden.
Voor haar is dit boeiende werk
uiterst belangrijk om de bronnen
van vergiftigingen op te sporen en
explosies te voorkomen. Daarbij
wil zij een beter inzicht krijgen in de
oorzaken en omvang van de ziekte,
waaraan in minder ontwikkelde
warme landen drie tot vier miljoen
mensen per jaar sterven. Daar
wordt het risico sterk vergroot door
slecht drinkwater. De gewoonte van
de Nederlandse huisvrouwen om
conserven voor gebruik op te
warmen, voorkomt al veel
ziektegevallen. In horecabedrijven
komt verwerking van niet
opgewarmde produkten veel vaker
voor.
Helaas laat de zeef kleine giftige
bacterie zich nooit duidelijk zien.
Slechts in een laboratorium is de
besmetting onder microscopen
waar te nemen, maar de consument
is dan al ziek. De uitslag van het
microscopisch onderzoek is
moeilijk als bewijsvoering te
gebruiken, omdat de oorzaak nooit
voor honderd percent zeker kan
worden vastgesteld,” aldus
mevrouw Bouwer. „Wel voor 99
procent, zodat het juridisch
moeilijk ligt”.
Resten voedsel waarvan het
vermoeden bestaat dat ze
ziekmakend zijn geweest, kunnen
worden afgegeven bij de
Keuringsdienst van Waren,
Nieuwe Gracht 3, Haarlem. Na een
telefoontje via nummer 31 91 32 (24
uur per etmaal) worden verdachte
etensresten opgehaald. Een snelle
melding en gekoelde bewaring van
de monsters zijn uiterst belangrijk
voor het onderzoek en voor het
voorkomen van nieuwe
ziektegevallen.
Wat fosfaten in het milieu aanrichten, is
[voldoende bekend; als ze in het
[buitenwater terechtkomen, gaan ze als
[„meststoffen” werken op de algen, die in
[het water levende plantaardige
[organismen. Die gaan overmatig groeien
;en hebben voor deze groei zoveel zuurstof
[nodig, dat het water op den duur „dood”
'.wordt.
[Vorig jaar is over die fosfaten een
[regeringsnota verschenen (de
[Fosfatennota), waarin wettelijke
maatregelen worden aangekondigd die
.moeten leiden tot het beperken (en
luiteindelijk verdwijnen) van de fosfaten
[in wasmiddelen. Als streefdatum wordt in
[dat verband het jaar 1985 genoemd.
[Het Comité Anti-witter-dan-wit heeft het
[echter niet zo begrepen op het passief
lafwachten van zulke wettelijke
[maatregelen, en wijst op het bestaan van
een aantal fosfaatvrije produkten op de
w A
Sterke vergroting van de Salmonella-
bacterie, die onder andere paratyfus
kan veroorzaken.
au
