Werkteater raakt gevoelige snaren in knappe voorstel
Boven Drijven: losse structuur
Van Manens Live
Schaubühne schittert
in Aus der F remde
Breuker overtuigt
met mooie muziek
i
Han Surink
overleden
nog steeds uniek
AL UW KLEURENFOTO’S
ONTWIKKELD EN AFGEDRUKT
L- - Bs.
Life minder controversieel bij herhaling
Jandl geeft knap vorm aan kwellingen van schrijver
Let dus op Scottex. Met fotozegcls!
DONDERDAG 12 JUNI
1980
15
KUNST
14
N.
iAK
i2
-
72.
II!
AMSTERDAM. Er is moed
voor nodig om te leven. Ze zingen
er bijna hun stembanden mee
aan flarden, twee acteurs van het
Werkteater in de nieuwe voorstel
ling Bosch en Lucht. We hebben
dan zojuist in alle vrolijkheid ge
keken naar een groepje gehandi
capten, zoals ze door de spelers
van het Werkteater in pijnlijke
precisie worden uitgebeeld.
Meester Pont, de groepsleider,
kon er bijna niet meer tegenop.
Die moed om te leven, het geldt
voor hem en voor de mensen voor
wie hij zich dagelijks moet in
spannen; voor wie eigenlijk niet.
Op dit moment van de voorstel
ling komen er tranen van ontroe
ring als opvolging voor die welke
eerder door lachen werden ver
oorzaakt. Want Bosch en Lucht is
een voorstelling die je kostelijk
vermaakt, maar vrijwel tegelijk
diep aangrijpt.
i
Het duurste van fotograferen is ontwikkelen
en afdrukken. Voor 12 kleurenfoto’s betaalt u al
gauw f 15,- en voor 24 kleurenfoto’s zo’n f 24,-.
Uitgerekend die kosten neemt Scottex nu
voor z’n rekening. Let op de Scottex fotozegels en
informatie op de volgende verpakkingen:
Scottex tissue toiletpapier.
Frisgeurend, sterk en zacht in wit en fraaie kleuren.
Scottex tissue huishoudrollen decor.
Sterk, super-absorberend, met rode of groene
appeltjes decoratie.
Scottex tissue zakdoekjes.
4- Lagen zachtheid. In handige 10x10 verpakking.
Bosch en Lucht ontroerend
(ADVERTENTIE)
JOHN OOMKES
R
ALMA POST
Frank Groothof Schröder en Marja Kok in een aandoenlijke scène van Bosch en Lucht.
(foto Chariot Wissing)
Life is nu wat ingekort, wat gladgestre
ken ook. Grappen en bedoelingen komen
beter tot hun recht. De rode vlag zwaait
wel, maar toch is niemand verontwaar
digd. Er klinkt geen boe-geroep. Het lijkt
eigenlijk meer een voorproefje van Ballet
festival 1980, als het jaarlijkse feest der
herkenning tijdens de zomermaanden
wanneer de balletgezelschappen hun pro
gramma’s nog eens laten zien, dan de
vitale en weerbarstige collage die in 1979
zo ruw de geesten scheidde.
Na de Internationale, vorig jaar nog
goed voor tientallen weglopers, moet Dick
Hendriks, publiciteitsman van het Natio
nale Ballet, zijn eigen stem bijna forceren
om tenminste één Bravo te laten klinken.
Een aantal dansgedeelten ontstijgt door
hun kwaliteit echter aan alle betogende
strekkingen. Het duet van Sonja Mar-
manier waarop het gezelschap nuances
aanbrengt en laat zien wat niet gezegd kan
worden, kan de toeschouwer beschaamd
maken. In feite is het zelfs zo, dat de
scènes met de gehandicapten toch als een
zekere handreiking mogen worden gezien.
Misschien staan die van de „normale”
vakantiegangers wel in een veel schriller
licht.
Voorstelling: Aus der Fremde van
Ernst Jandl. Gezelschap: Schaubühne
am Halleschen Ufer, Berlijn. Regie:
Ellen Hammer. Toneelbeeld: Antonio
Recalcati. Kostuums: Moidele Bickel.
Spelers: Peter Fitz, Christine Oester-
lein en Gerd Wameling. Gezien op 11
juni in de Rotterdamse schouwburg,
daar vanavond nog te zien.
Voorstelling: Bosch en Lucht, gespeeld door het Werkteater op het Festival of
Fools. ADM-terrein, Amsterdam-Noord. De produktie is door de groep zelf ge
maakt. Spelers: Joop Admiraal, Cas Enklaar, Frank Groothof Schröder, René
Groothof Schröder, Marja Kok, Hans Man in ’t Veld, Daria Mohr, Reuse Rooy-
aards, Shireen Strooker, Herman Vinck, Arjan Ederveen, Kees Prins, Dorijn
Curvers en Roel van Eekhout. Muziek: Paul Prenen en Rob Boonzajer, beiden
diverse instrumenten. Gezien op 11 juni 1980. Tent Werkteater. Daar nog te zien
t.m. aanstaande zaterdag.
Life: Choreografie Rudi van Dant-
zig en Toer van Schayk. Muziek Char
les Ives, De Victoria en David Bowie.
Het volledige gezelschap Het Natio
nale Ballet.
Live: Choreografie Hans van Ma
nen. Muziek Franz Liszt. Danser Hen-
ny Jurriëns. Cameraman Henk van
Dijk. Danseres Coleen Davis.
Holland Festival. Live/Life, herha
ling van het speciale Carré-program-
ma uit 1979 door het Nationale Ballet.
Het actuele muziektheater, met andere
woorden dat genre dat voortgekomen is
uit de kringen van improviserende musici
als Breuker, Cuypers, Mengelberg e.a.,
wordt niet alleen gekarakteriseerd door
de bovenvermelde autobiografische the
matiek, maar ook door een losse kon-
struktie tussen muziek en dramatische
handeling. Anders dan bij Baal of Hauser
Orkater hangt er bij Breuker voortdurend
een haast onberedeneerbare gein in de
lucht en is er weinig sprake van een ont
wikkeling binnen een bepaalde scène. Als
Breuker bijvoorbeeld als een soort gonde
lier zijn bootje over het toneel voortbe
weegt, zie je in één oogopslag wat er aan
de hand is; het gaat om „plaatjes” dus als
het ware.
De slotscène, waarin de twee trompet
tisten Boy Raaymakers en zijn Duitse
confrère Altenfelder vanuit een hoge loge
als de twee oude heertjes uit de Muppet
Show een klassiekerige solo van de overi
gens gedurende de gehele voorstelling ui
terst bekwaam spelende Henk de Jonge
neersabelen. Vanuit die scène groeit een
waanzinnig chaotische tango, die vanuit
de loge, de bühne en de bak wordt ge
speeld. Kolderieke citaten (zoals II Silen-
zio) kruiden die prachtige finale.
Boven Drijven zit boordevol met dit
soort korte gag-achtige scènetjes. Zo zien
we twee oliearbeiders met een Shell-in-
stallatie op zoek naar een renderende
„spuiter”, krijgen twee kollektiefleden het
als infantiele badgasten met elkaar aan de
stok en leidt elke scène er onvermijdelijk
toe dat het Kollektief muzikaal kan uit
halen.
Een verhaal is er dus niet, maar bij
Breuker vind ik dat dit keer niet zo’n
probleem omdat zijn muziek meer dan
ooit levensvatbaar is en de aandacht
voortdurend met bijna speels gemak ge
vangen houdt. Opvallend is het aantal
composities dat de bekende fanfare- en
walsachtige verwijzingen in latijnse zin
bijkleurt. Het is alsof Breuker even in
Spanje heeft rondgehangen en onder de
bekoring van de Catalaanse blazersen-
sembles is gekomen. Veel zorg is met
name besteed aan het uitschrijven van de
diverse koperpartijen, waardoor de vaak
al bij het Kollektief aanwezige gelaagd
heid nog belangrijk in pracht toegenomen
is.
Theater Carré Amsterdam, 11 juni
1980.
jaren daarna op Surinks verzoek regis
seur Kees van lersel kon worden aange
trokken.
Het is voor een belangrijk deel te dan
ken aan de onvermoeibare strijd om
subsidie die Han Surink steeds weer
voerde, dat via de Theaterunie tal van
boeiende en vaak artistiek gewaagde
produkties konden worden gebracht.
Tweemaal kreeg Surink de prijs der
kritiek: In 1967 samen met Kees van
lersel en nog in 1978 samen met Yvonne
Keuls voor de voorstelling Jan Rap en
zijn maat.
Wel erkenning kreeg Breuker dit jaar
van de kant van het Holland Festival, dat
hem in staat stelde een in twee acten
uiteenvallend muziektheaterstuk te ma
ken, dat met de titel Boven Drijven (onge
wild?) aangeeft hoezeer de componist de
ze geste op prijs stelt. Al zou je dat mis
schien niet zeggen als je tijdens het eerste
bedrijf Bob Driessen en Willem van Ma
nen als marinier verkleed een tropisch
eilandje ziet veroveren en er op groteske
wijze de vlag van het Festival op planten
als gold het de bestorming van Okinawa
in de Tweede Wereldoorlog.
„wij zullen hem niet licht vergeten”.
Han Surink werd bij het grote publiek
vooral bekend als acteur van de hoor-
spelkern. Dat was in 1947 tot 1953, bij de
Nederlandse Radio Unie. In 1954 richtte
hij toneelgroep Studio op, een gezel
schap dat theatervemieuwend werkte.
Het experimentele karakter van de
groep kreeg nog meer reliëf, toen enkele
Jeanette Vondersaar voert het ensemble aan in Life
chiolli en Clint Farha, een in-triest kwar
tet van een oude vorstin en haar prins
gemaal (gegevens uit 1979) met (wederom)
Clint Farha en Robert Poole, een komi
sche massa-choreografie als bloemenhul
de, en een expressief duistere dans van
Monique Sand en Francis Sinceretti met
het jongens-ensemble.
Een climax voor het geslaagde, waar
schuwend trieste slot vormen de solo’s
van Clint Farha, katachtig in The Cage en
als subliem vrij jazzdanser op Bowie’s
Wild is the Wind.
Live/Life blijft een buitengewone erva
ring van twee opmerkelijke theaterpro-
dukties, beide volledig op de mogelijkhe
den van Carré geënt, maar onvoorstel
baar verschillend van opzet en karakter.
JAN BAART
(Van onze kunstredactie)
AMSTERDAM. Han Surink, oprich
ter van eertijds toneelgroep Studio en de
laatste jaren in zijn functie van directeur
van de Theaterunie voorvechter van
goede ad hoe toneelprodukties, is woens
dag op 54-jarige leeftijd overleden. Su
rink was al geruime tijd ernstig ziek.
Voorafgaande aan de voorstelling Bo
ven Drijven herdacht Willem Breüker de
overledene woensdagavond in de Stads
schouwburg. Breuker heeft nauw sa
mengewerkt met Han Surink. Hij dank
te hem voor die samenwerking en sprak
AMSTERDAM. Er hangt een verwachtingsvolle stilte in Carré. De sfeer van een
intiem huisconcert, waar alle aanwezigen niet zozeer hun stoel bijschuiven voor het
selecte programma en de briljante vertolking, maar vooral vol aandacht zijn, welke
nuancering deze keer uitgelicht zal worden. Live, van choreograaf Hans van Maanen,
staat op het punt te beginnen. Een dansgebeurtenis van subtiele smaak, waarvoor een
danseres, een danser, een cameraman, een beeldscherm en het immense gebouw Carré,
de delicate ingrediënten vormen.
Een close-up van een gezicht of een
gebalde vuist, felle passen van een danse
res als een aanval of een speels spel, een
cameraman ontlokt de danseres emoties
eri een gespannen duet met een danser
volgt in de hal van Carré. Vijfentwintig
minuten zit het publiek ademloos toe te
kijken. Wanneer de danseres, zichtbaar
op het grote scherm, Carré verlaat en
achter de welving van de Magere Brug
verdwijnt, is het spel uit.
En dan Life. Een jaar geleden was dit
gezamenlijke project van Rudi van Dant-
zig en Toer van Schayk nog goed voor zes
avonden opschudding. Voor- en tegen
standers discussieerden al verhit tijdens
de voorstelling. Een door lengte, preten
ties, onevenwichtigheid en vooral emoties
krakend spektakel contrasteerde in opti
male vorm met voorganger Live.
AMSTERDAM. Begin dit jaar zou het Willem Breuker Kollektief met een nieuwe
muziektheaterproduktie op de proppen komen, waarin voor de zoveelste keer het
minimale en minne CRM-beleid ten aanzien van de hedendaagse geïmproviseerde
muziek op de hak zou worden genomen. De Vuyle Wasch beleefde evenwel nimmer zijn
première en zou nu ook overbodig zijn in zijn kritiek want Breuker heeft de hem
toebedeelde subsidie (34.850 gulden) keurig geretourneerd naar Den Haag omdat hij
deze „fooi”, die al jarenlang op dezelfde hoogte blijft, als een belediging voor zijn
internationaal zelfs gerenommeerde ensemble beschouwt.
Twee specifieke scènes wil ik u niet
onthouden, omdat zij tot het beste van de
voorstelling behoren. Op de kordate maat
van een op de tape vastgelegde piano en
synthesizer maakt het kollektief een me
chanische dansact, die robotesk en hoe
wel iets te lang voortdurend echt goed
aandoet in zijn prima ingestudeerde ko
mische passen. Het geheel wordt door de
leden in witte tuinbroeken en tennisschoe
nen en zeer modieuze zonnebrillen uitge
voerd, zodat associaties met een Hauser-
act of met de stroefheid van de studenten
van Sporthochschule in de produkties van
Kagel makkelijk ontstaan.
Er hoeft geen twijfel over te bestaan dat
het werkteater weer een intensieve voor
bereiding aan deze voorstelling ten
grondslag heeft liggen. De vrijmoedige
perfectie waarmee het geheel wordt uitge
voerd, vormt daarvan een overtuigend
bewijs. Er gaat een rijke suggestieve wer
king van deze produktie uit. Achter de
zongetooidè fapades van het groepje va-
In deze nieuwe produktie van het gezel
schap uit Amsterdam lijkt het in eerste
instantie alsof er twee stukken die niets
met elkaar van doen hebben dooreen ge
vlochten zijn. Per scène volgen we wisse
lend een groepje vakantiegangers met
Spanje als beloofde land en een gezel
schap van lichamelijk en soms deels gees
telijk gestoorde mensen in een inrichting.
Ze lijken het antwoord op elkaar. Wie van
de twee groepen is beter af?
Het Werkteater verstaat de riskante
kunst toneel te maken over hachelijke
zaken. Onderwerpen die normaal gezien
geen stof tot vermaak bieden. Maar de
Vrijdag 13 juni
Amsterdam: Boven Drijven (Stadsschouw
burg, 20.15 uur); Aap verslaat de Knekelgeest
(Tent Frankendael, 20.15 uur); Beiaardconcert
(Paleis op de Dam, 20 uur); Humboldt’s Cur
rent (Mickery Theater, 19.30 en 22 uur); De
Ontdekking (Universiteitstheater, 20.30 uur);
Nationaal Ballet (Theater Carré, 20.15 uur);
Pauline de Groot/Pooh Kaye (De Ijsbreker,
20.30 uur). Den Haag: Le Testament de Villon
(Koninklijk Conservatorium, 21 uur); Zomer
gasten (Koninklijke Schouwburg, 19.30 uur);
Tanzania-Makonde Dansen (Hot Theater,
ROTTERDAM. „Scheppen gaat van au” geldt voorzover ik weet vooral voor
schrijvers. Getuigenissen over de hel die wordt doorgemaakt voor men achter de
typemachine zit, de afleidingsmanoeuvres en rituelen, zijn regelmatig te lezen.
Beeldende kunstenaars schijnen daar minder door geplaagd te worden. De weg via
het penseel is dan ook korter dan die via woord en pen.
De Weense dichter en hoorspelschrijver
Ernst Jandl geeft in Aus der Fremde
schitterend vorm aan de kwellingen van
de schrijver. Zijn hoofdpersoon is een
bekend auteur, rond de vijftig, en depres
sief. Jandl beschrijft een avond, een dag
en weer een avond in de woon-slaapka-
mer van deze man. Veel gebeurt er niet.
Tweemaal komt zijn vriendin op bezoek,
eenmaal een jongere vriend. Verder is er
huishoudelijk bedrijf en natuurlijk de po
ging tot schrijven.
Het bijzondere is de vorm die Jandl er
aan gaf. Hij schreef het stuk geheel in
drieregelige strofen, in de aanvoegende
wijs en in de hij-vorm. De personages
duidt hij aan als HIJ, ZIJ en HIJ 2. De
eerste strofe, gesproken door ZIJ, luidt
aldus: „Ob er/ noch was/ essen wolle”.
HIJ gebruikt de vorm ook als hij alleen
op het toneel is, om hardop te denken, en
om zijn handelingen te benoemen. Het
geeft alles wat hij doet iets dwangneuro
tisch, het geeft nadruk aan de kleinste
details, en het is roerend, omdat iemand
die zichzelf als „hij” aanduidt kinderlijk
ontwapenend wordt.
Peter Fitz speelt HIJ voortreffelijk. Wie
in deze voorstelling tot tweemaal toe het
naar-bed-gaansproces van HIJ heeft ge
zien, zal niet licht meer vergeten hoe HIJ
zijn deken op zijn bed wil hebben, en waar
de reserveslaappil hoort. Tobbers kunnen
er bovendien het nodige in herkennen.
Fitz wordt terzijde gestaan door een ou
derwets artistiekerige ZIJ en een vriende
lijke HIJ 2, goed gekarakteriseerd door
Christine Oesterlein en Gerd Wameling.
Ellen Hammer, die met deze productie
haar regiedebuut maakte, zorgde voor
beelden die je bijblijven. Bijvoorbeeld de
manier waarop HIJ de verlatenheid van
zijn kamer ervaart, na vertrek van ZIJ
HIJ gaat tegenover een muur staan en
leunt naar achteren tot hij bijna omvalt.
Extra effectief is dat de muur eveneens
achteroverhelt.
Het decor is ook al perfect in deze
voorstelling. Recalcati inspireerde het op
een expressionistisch schilderij van Ernst
Ludwig Kirchner: een rood-gele kamer
waarvan wanden en raam schuinte en
snelheid uitdrukken, alsof ze per ongeluk
geschilderd zijn, waarmee de minachting
van HIJ voor zichzelf aardig geïllustreerd
is.
Het stuk zegt veel over Jandl, die onge
veer gelijk is aan HIJ, maar het zegt ook
heel algemene dingen over de menselijke
drang tot zelfexpressie, die onontkoom
baar is en voor iedereen geldt, en die hier
op zijn helderst is omdat zelfexpressie en
beroep bij een schrijver precies op elkaar
passen. Aus der Fremde is helaas alleen
nog in Rotterdam te zien.
Voorstelling: Boven Drijven, mu
ziektheater in twee bedrijven door het
Willem Breuker Kollektief. Medewer
kenden: Willem Breuker (saxen, klari
net), Andy Altenfelder (trompet), Bob
Driessen (saxen), Arjen Gorter (bas),
Bernard Hunnekink (trombone), Henk
de Jonge (piano, accordeon), Willem
van Manen (trombone), Maarten van
Norden (saxen), Boy Raaymakers
(trompet), Rob Verdurmen (slagwerk).
Gezien op 11 juni 1980 in de Amster
damse Stadsschouwburg, daar nog op
13 tot en met 17 juni. Verder in de
Lantaren Rotterdam (12/6), Muziek
centrum Vredenburg Utrecht (22/6),
Groningen (15/6), Winschoten (20/6) en
Middelburg (21 juni).
kantiegangers gaat wellicht nog meer leed
schuil, dan bij de zich moeilijk overeind
houdende gehandicapten.
De spelers van het werkteater voeren
deze nieuwe artistieke opdracht uit met
een verademende ongeremdheid. De
anecdotische vakantiescènes worden su
bliem uitgebeeld, de scènes over gehandi
capten treden het publiek meer ontwape
nend tegemoet. De kritiek is verholen; het
Werkteater wijst het publiek niet op fou
ten, treedt niet belerend op, maar wét er
schort hoeft ook met zoveel duidelijkheid
niet meer gezegd te worden.
De vakantie-scènes, met daarbij Joop
Admiraal en Cas Enklaar in schitterende
travesties, werken ontspannend ten aan
zien van de andere scènes, maar ze heb
ben eenzelfde dubbele bodem. De gehan-
dicapten-scènes bezitten meer grote hoog
tepunten en monden tenslotte uit in een
schooluitvoering voor de lieve ouders, het
publiek Voor het zover is, zijn we al
getuige geweest van veel breekbare mo
menten. Een ontroerend liefdesritueel tus
sen een spastisch meisje in rolstoel en een
andere gehandicapte en een indrukwek
kende rolstoelwals die door Frank Groot
hof Schröder op de achterwielen wordt
uitgevoerd, nadat hij het er met zijn loop-
oefening even tevoren bar slecht heeft
afgebracht.
Het werkteater raakt met deze knappe
voorstelling heel wat gevoelige snaren,
maar helpt het publiek toch zelf over zijn
gêne heen. De gespeelde onbevangenheid
van de gehandicapten is van een grote
allure en de combinatie van vakantie-
vlucht en de vlucht naar geborgenheid is
een geraffineerde mengvorm. De muzika
le ondersteuning van Paul Prenen en Rob
Boonzajer versterkt dat geheel.
KO VAN LEEUWEN
Binnen de handelingen van Boven Drij
ven wordt een inventief gebruik gemaakt
van de orkestbak, vanwaaruit aluminium
trappen naar de bühne leiden. Vanuit
deze twee posities opereren Breuker en
consorten met grote flexibiliteit. Als twee
of meer leden een act maken, begeleidt de
rest hen met grote souplesse vanuit de
bak. Dat kan bijvoorbeeld betekenen dat
Willem van Manen even gemakkelijk de
piano beroert of Breuker de drumsticks
van Verdurmen met bezetenheid
ovemeemt in een 2/4.
f 5
1
(ilHUS?
20.30 uur). Haarlem: De toekomst gaat het
helemaal maken (Stadsschouwburg, 20.15
uur). Muiderslot: Li Gieus de Robin et de
Marion (20.15 uur). Schiedam: BEWTH
(Scheepswerf, 22 uur). Rotterdam: Ein Fest
bei Papadakis (Theater Zuidplein, 19 uur);
Krishnattam (De Doelen - grote hal, 20.15 uur);
Lindsay Kemp Company (Luxor Theater,
20.15 uur). Utrecht: Max und Milli (Stads
schouwburg - blauwe zaal, 15 uur); Jozef van
den Berg (Centrum ’t Hoogt, 20.30 uur); Dia-
blada del Oruro (Bolivia) (Muziekcentrum
Vredenburg, 20.15 uur). Scheveningen: Neder
lands Dans Theater (Circustheater, 20.15 uur).
Zaterdag 14 juni
Amsterdam: Boven drijven (Stadsschouw
burg, 20.15 uur); Michaels Jugend/Michaels
Heimkehr (Concertgebouw, 20.15 uur); Hum
boldt's Current (Mickery Theater, 19.30 en 22
uur); De Ontdekking (Universiteitstheater,
20.30 uur); Nationale Ballet (Theater Carré,
20.15 uur); De Dans voorbij II (De Ijsbreker,
20.30 uur); Diablada del Oruro (Bolivia) (Tro
penmuseum - Lichthal, 20.15 uur). Muiderslot:
Li Gieus de Robin et de Marion (20.15 uur).
Utrecht: Le Testament de Villon (Muziekcen
trum Vredenburg, 22 uur); Jozef van den Berg
(Centrum ’t Hoogt, 20.30 uur); Starker als Su
perman (Stadsschouwburg - grote zaal, 14.30
uur). Den Haag: Zomergasten (Koninklijke
Schouwburg, 19.30 uur); Spaghetti mit Ket
chup (Hot Theater, 14 uur); Chhau-dansen -
India (Koninklijke Schouwburg, 20.15 uur).
Rotterdam: Spring! (Theater Zuidplein, 14
uur); Nederlands Dans Theater (Schouwburg,
20.15 uur); Yo Kagura - Japan (De Doelen -
grote hal, 20.15 uur); Lindsay Kemp Company
(Luxor Theater, 20.15 uur). Schiedam:
BEWTH (Scheepswerf, 22 uur).
i
-
