Mr. dr. Amersfoordt baarde opzien met modelboerderij
19
■s
Haarlemmermeer
125jaar
19
I®
«Wife
wij
19
39
19
ipw ft®
7
6
DINSDAG 29 JULI
1980
J
h
Een grauwe motregen druppelt
langzaam neer op de grijze en
groene vlakten achter de hoge
dijk. Het water van de ringvaart
is fel in beweging. Het stoomge
maal de Lijnden werkt en zwalpt
een schuimende, borrelende
stroom uit de polder omhoog.
Geen behoorlijke woning is er in
de vlakte te zien. Het is alsof hier
de bewoonde wereld overgaat in
een randgebied van modder en
onkruid. Enkele paden voeren
van de Ringdijk in het nog onge
cultiveerde land. Smalle, glibbe
rige wegen, nauwelijks begaan
baar. De Haarlemmermeer is
droog. De grote watermassa, die
bij stormvloeden haar golven tot
de poorten van Amsterdam op
stuwde is eindelijk bedwongen.
M
ff "ff
ff
L
ff
X
-
dweer
istraat
idweer
•ir De modelboerderij De Badhoeve
Eerste pionier in de polder
was omstreden intellectueel
ED OLLIERHOEK
mersfoordt geïntroduceerde uit Engeland afkomstige stoomploeg
loor mr.
labinet
ur. Za.
uur
ren).
telling
r pad-
o. van
Kerk.
i 9.00-
Wagens met stenen, balken en kalk den
deren over de Sloterbrug, het nieuwe land
tegemoet. Metselaars, timmerlieden, schil
ders en loodgieters zijn aan de slag; De
Badhoeve verrijst. Het eerst is het nieuwe
herenhuis met zijn hoge gevel gereed. Dan
volgen de stallen, de schuren en het mane-
gegebouw. Hierna komen de arbeidswo-
ningen aan de beurt. Overal vandaan
stroomt het poldervolk toe; hier komen
mooie woningen voor boerenknechten.
vinden de talloze buitenlandse hooglera
ren die zijn Badhoeve komen vereren met
een bezoek. Maar niet alleen op het gebied
van de mechanisatie is Amersfoordt een
nieuwlichter. Ook wat betreft de teelt van
verschillende producten loopt hij voorop.
Hij heeft ontdekt wat het beste voor zijn
land is. Intensief beoefent hij de wisselbe-
bouwing. Zijn landen worden gedeeltelijk
in het klaver en het gras gezet. Afwisse
lend verbouwt hij tarwe, rogge, haver en
gerst op zijn akkers. Als eerste verbouwt
hij het tweejaarlijkse gewas meekrap.
Op advies van zijn vrouw bouwt Jacob
een eigen bakkerij. Kort daarna rijden de
bakkerswagens op en aan. De winst is
slechts bescheiden, maar elke cent is wel
kom op het bedrijf.
Het is 11 juli 1855. Vier dagen na de
verschijningsdatum wordt het Algemeen
Handelsblad op de Badhoeve bezorgd.
Jacob Amersfoordt leest dat hij sinds een
week in de gemeente Haarlemmermeer
woont. Bij Staatsblad van 7 juli 1855 is de
gemeente Haarlemmermeer officieel in
gesteld. Jacob is in vuur en vlam „Nu zal
alles beter gaan”, legt hij zijn vrouw uit.
„Eindelijk zullen we een gemeentebestuur
krijgen, een burgemeester, een school, po
litie en armenzorg. De Haarlemmermeer
is een streek in Nederland geworden. We
wonen niet langer in een wildernis”. Toch
blijkt Amersfoordt te optimistisch over
het krantebericht. Wel heeft de recerinc
blijven Amersfoordt bezighouden. Dank
zij de steun van dijkgraaf van de Pol zal er
een proef worden genomen met de recht
streekse aanvoer van steenkool uit Enge
land voor de stoomgemalen. Het is 26 mei
1861 als Amersfoordt en van de Pol in
Amsterdam aan boord van het smakschip
de „Zaanstroom” gaan om het laatste deel
van de reis mee te maken. Dan begint de
ellende. Zuinigheid is er de oorzaak van
dat de Amsterdamse Overtoom nauwe
lijks bevaarbaar is. De jaagpaden zijn
slecht, het water is sterk vervuild en de
kanten van de vaart zijn dicht begroeid
met flap. De vaargeul bij de Amsterdamse
sluis is smaller dan de wettelijk verplichte
acht voet. Het schip' moet gelicht worden.
Vier dagen is men in touw om de 1150 mud
steenkool uit het schip te halen totdat het,
lichter geworden, door de modder kan
glijden. Na het betalen van de hoge sluis-
gelden vaart het schip dan eindelijk de
Ringvaart in. Honderden verdringen zich
op de ringdijk om het zeeschip te zien. De
Haarlemmermeer is geen achtergebleven
gebied meer. Haar ontwikkeling kan nu
lpas goed beginnen!.
nijden te bezaaien met rijgras. Verkoop
van het gras brengt geld in de gemeente
kas. Ook krijgt hij steun voor de plannen
de Ringdijk niet meer te versterken met
rietzoden, maar gaat men proeven nemen
met het uitzaaien van riet.
Een ander plan lijdt helaas schipbreuk.
succes een wekelijkse veemarkt gehouden
in Kruisdorp. Nog hetzelfde jaar volgt er
een paardenmarkt waar maar liefst 143
paarden worden aangevoerd. Ook groeit
de afdeling Haarlemmermeer van de Hol
landse Maatschappij voor landbouw. Ein
delijk gaan de boeren wat meer belang
stelling tonen voor de meningen van we
tenschappers op het gebied van de land
bouw, die in de rumoerige Beurs hun
lezingen komen houden. Weliswaar moet
de sterke hand menigmaal beschonken en
vechtende boeren uit de zaal verwijderen,
maar het woord van de deskundigen be
gint toch door te dringen.
Het drankgebruik in de Meer blijft ont-
voens-
•0 uur
Plein;
ekuur-
e vnj
voens.
ur en
tot 28
15-207,
ag ge-
gelijks
ipend.
ig t/m.
V. d.
erkda- -
>gave.
Star;
O".
1, ge, 1
k, K.
erkda-
r Wijk
Plein
preek-
elke
We schrijven 1854. Over de Sloterstraat-
weg ratelt een rijtuig door het dorp. Her-
mine Amersfoordt kijkt door het beregen
de venstertje. De wagen draait de houten
brug over de Ringvaart op. Hol klinkt het
gestamp van de paardenhoeven op het
houten plankier. Mr. dr. Jacobus
Amersfoordt opent het portier. Samen
met zijn vrouw staat hij op de rand van de
dijk en kijkt hij uit over het troosteloze
land. De blonde vrouw tuurt over de grijze
woestenij. Is dit het land waar haar man
zo geestdriftig over
meer wordt de grond versnipperd en te
gen woekerprijzen verhuurd aan arme
-«■'ff-
advocaat met zijn arbeiders bezig op het
land.
Met zorg selecteert de nieuwe herenboer
zijn werkvolk. Zij komen bij tientallen
tegelijk. Aangelokt door de fantastische
verhalen over de fabelachtige rijkdom
van de nieuwe polderbewoner vragen zij
om werk. Amersfoordt heeft een voorkeur
voor de ruwe, onbehouwen polderwerker.
Hij ziet ze liever dein de landarbeiders uit
Sloten.
Want het is smerig en zwaar werk. Met
grote snelheid is het nieuwe land overwoe
kerd met een woud van wilgen die in de
drassige kleibodem zijn omhooggescho
ten. Stuk voor stuk, tot op de wortels
moeten ze worden gerooid. Daarna is het
onkruid aan de beurt. Manshoge moeras-
andijvie en rietbossen bedekken het pol
derland. Tot laat in de avond weerklinkt
het eentonige gezang van de polderwer
kers die met behulp van een grote plank
het onkruid knakken en verwijderen.
Maar dan is het leed geleden. De grond
kan met zwarte aarde worden bedekt dat
bij het afgraven van de sloten en greppels
is vrijgekomen. Het terrein van de Bad
hoeve is bouwrijp; Jacob Amersfoordt
kan zijn levenswens gaan realiseren, de
Badhoeve zal een schoolvoorbeeld moe
ten worden voor de Nederlandse land
bouw.
Niet alleen op het gebied van de land
bouw is Amersfoordt een vernieuwer. Met
zijn rechterhand, Gijs van Wieringen, be
spreekt hij zijn ambitieuze plan. Hij wil
een spaarfonds instellen om de boeren die
op zijn land werken ook in de winter van
een goed inkomen te voorzien. „Probeert
u het eerst eens met de beste arbeiders”.
men aan de
overkant van de Noordzee over op de
industrie.
De nieuwe fabriekssteden schreeuwen
om boter, graan en vlees. Elk jaar stijgen
de graanprijzen. De boeren worden sla
pend rijk. Maar ook de grondprijzen gaan
omhoog. In de Haarlemmermeer wordt al
spoedig voor goede grond twee mille per
bunder gedaan. Maar de meeste boeren
doen niets aan de ontwikkeling van de Mr. J. P. Amersfoordt
landbouwmethoden. Liever knoeien zij keuterboeren die denken met hun dure
met gewichten en kwaliteit om hun win- lapje grond een forse broodwinning te
sten nog groter te maken. Er zijn er maar hebben gekocht. Fel zet Amersfoordt zich
weinig die de werkelijke oorzaken van de af tegen dit gedrag van de grondeigena-
plotselinge rijkdom zien en de grenzen ren. Jarenlang nog zal hij ten strijde moe-
van die welvaart onderkennen. Zij die dit ten trekken tegen deze uitbuiters voor er
wel zien verbeteren hun bedrijf, kopen iets verandert in de polder. Nog steeds
en arg-
van de nieuwste ontwikkelingen. Jacob waan bekeken. Tientallen mensen bezoe-
Amersfoordt is een van hen. Overal be- ken zijn modelboerderij. De rijkdom die
pleit hij verbetering van landbouwmetho- van de bezittingen van de stadse boer
den, invoering van landbouwonderwijs en afstraalt, mishaagt de boeren. Vooral de
grote hoeveelheid in hun ogen „nutteloze”
werktuigen zijn hen een doom in het oog.
Zo is er de vreemde locomobiel, die een
machines in beweging brengt.
over
men
interesse het initiatief van vier Gronin
gers die een landbouwschool hebben ge
sticht, maar, zoals Amersfoordt het uit
drukt: „Zij lossen liever de staatsschuld af
en jagen aldus de effecten op, die zij
weduwen en wezen dwingen te ver
kopen”.
Het is 1855. De grondprijzen zijn tot chine, een wanmolen, een graanmolen en
gigantische hoogten gestegen. Het beroep graanbreker een strosnijder en een wor-
van boer is in trek. Kwalijke praktijken telsnijder worden door het apparaat in
doen hun intrede in de polder. Steeds beweging gezet. Een zinloze kolenversil-
ling volgens de naijverige boer, een fan
tastische ontwikkeling in de landbouw.
nog steeds is de Meer zo arm dat, wanneer
de minimum cencus voor het gemeente-
kiesrecht op tien gulden blijft gehand
haafd, er slechts 27 kiezers in de nieuwe
gemeente zouden zijn. Voorlopig blijft de
nieuwe burgemeester in Heemstede wo
nen. Elke dag koetst hij naar het gebouw
Nieuw Rijk in Kruisdorp dat hij op eigen
kosten laat neerzetten om in ieder geval
een onderdak te hebben voor zijn secreta
ris en de nieuwe raad. Ramp na ramp treft
de nieuwe gemeente. De eerste gemeente
ontvanger vlucht met het schijntje kas
geld. Vechtpartijen en mishandelingen
zijn aan de orde van de dag. Al gauw
krijgt de nieuwe burgervader de bijnaam komen. Amersfoordt heeft succes
Hein de Kruier; dronken polderjongens neer hij het polderbestuur voorstelt de
bindt hij achter zijn paard en sleept ze kanten van de wegen die het land doors-
naar huis.
Amersfoordt, al spoedig tot raadslid
van de nieuwbakken gemeente gekozen,
bewondert de nieuwe burgemeester. Nau
welijks een jaar later wordt de polder
volwassen. In januari 1956 wordt de Com
missie van Toezicht en Beheer verandert
in een heus polderbestuur. Amersfoordt Door gebrek aan geld kan er voorlopig
wordt gekozen tot hoofdingeland. Veror- geen schutsluis worden aangelegd, die
deningen, keuzen en reglementen worden scheepvaart buiten de polder mogelijk
vastgesteld; eindelijk is het nieuwe land zou maken. Maar wel wordt er in het
een gereglementeerd deel van het Konink- voorjaar van 1861 voor het eerst, én met
rijk.
In februari 1860, als de polder weer eens
maandenlang onder water staat brengt
Jacob een bezoek aan het kantoor van het
inmiddels mede door zijn toedoen opge
richte Haarlemmermeers Weekblad. Sa
men met de Clercq, hoofdredacteur en
uitgever van het blad, neemt hij het pro
vinciaal verslag Noord Holland van 1859
door. Achter de koele cijfers van het ver
slag ligt een wereld van tragiek. Sinds
1856 hebben tweeduizend polderbewo-
ners het opgegeven en zijn uit het nieuwe
land vertrokken. Hoewel de gezondheid
niet „ongunstig” wordt genoemd, blijkt
uit de getallen dat het sterftecijfer twee
maal zo hoog is als in de rest van Noord stellend hoog. Ruim tachtig tapperijen telt
Holland. De gezinnen veel groter dan el- men binnen de boorden van de Ringvaart,
ders. „De bevolking groeit tegen de ver- En dat op een bevolking van krap achtdui-
drukking in” zegt Jacob somber. „De zend zielen! Maar het gevecht van Jacob
Haarlemmermeer is een prachtig gebied, hiertegen is er een tegen de bierkaai,
maar iedereen werkt tegen. De regering Ook de ontwikkelingsmogelijkheden
heeft geen geld, de provincie doet niets en van de scheepvaart in en naar de polder
de inwoners zijn verdeeld”.
Opnieuw krijgt de sociaal bewogen
zegt van Wieringen. Een aantal mensen
wordt overgehaald. Wekelijks wordt er
een gulden van hun schamel loon inge
houden. Het experiment is echter voorals
nog gedoemd te mislukken. Op een zater
dag in november, dertien weken na de
start van het spaarfonds, eisen de meeste
boeren hun spaargeld weer op. Dezelfde
avond komen de mannen laveloos dron
ken thuis. „Het zijn slechts de sterkste
benen die de extra weelde van dertien
gulden in de polder kunnen dragen”
denkt Amersfoordt. Teleurgesteld over de
mentaliteit van zijn boeren maant hij zijn
mannen na het weekend aan het werk. Ze
begrijpen hun meester niet.
Economisch maken veel landen een
heeft gesproken? bloeiperiode door. Er wordt veel geld ver-
Moet zij hier wonen? Moet Jacob hier zijn diend in de handel. Engeland schaft de
modelboerderij bouwen? Tweehonderd invoerrechten af op granen en tegelijker-
hectare goede grond heeft hij gekocht. In tijd met de vermindering van de land-
zijn gedachten ziet hij het wuivende graan bouwproduktie schakelt
zover de horizon reikt. Hij strijkt met zijn
hand door zijn korte baard. „Dit is mijn
toekomst”, denkt hij. „Dit hier is mannen
werk. Beter en mooier dan de advoca
tuur”.
voorlichting door de regering.
Maar de regering, die met het oveme-
men van het vrijhandelsprincipe ook de
leus „Laissez faire, laissez passer” heeft aantal
overgenomen denkt voorlopig niet aan Waar is het ooit vertoond dat lorries
voltooid is, is de voormalige Amsterdamse landbouwonderwijs. Wel heeft een staats- een boerderij liepen via een smalspoor dat
commissie een oud rapport over een niet alleen de gebouwen op het terrein met
school van Amersfoordt in studie geno- elkaar verbindt, maar ook over de akkers
en beziet de Staten Generaal met en de weilanden loop.
Vooral de locomobiel is onderwerp van
gesprek en conflict tussen de moderne en
de conservatieve boeren, voor wie het
machien een werktuig van de duivel is.
Met daverend geraas drijft de locomobiel
die Jacob in Engeland heeft gekocht, een
scala van werktuigen aan. Een dorsma-
herenboeren van de polder. Slechts enke
le uren na de dood van een van zijn
kenchten, Cor de Jong, krijgt Amersfoort
bezoek van een landarbeider, en wordt hij
geconfronteerd met een hem onbekend
verschijnsel. De eenvoudige man vraagt
zijn baas in aanmerking te mogen komen
voor het huisje dat de weduwe, nu haar
man overleden is, binnenkort zal verlaten.
Het huisje is groter dan zijn schamel on
derkomen en de huurverhoging is voor
hem geen bezwaar. „Gij weet toch, dat
slechts gezinnen in aanmerking komen
voor deze huisjes”, zegt Amersfoordt te
gen de man van wie hij het idee heeft dat
deze vrijgezel is. Kort maar bondig legt
zijn arbeider hem uit dat het vrijgezellen
dom op het landgoed van de eigenaar van
de Badhoeve uitzondering is. Het grootste
deel van zijn mannen is „over de putrand”
na eindeloos aarzelen besloten, dat het getrouwd (woont samen, bedoelde hij) en
nieuwe land een gemeente moet worden had een groot aantal kinderen. „Niet uit
en wordt Mr. M.S.P. Pabst tot burgemees- gemak” maar omdat zelfs het trouwen pro
ter benoemd, maar daarmee houden de deo de arbeiders teveel geld kostte. Trou-
activiteiten van Den Haag voorlopig op. wen betekende immers vier uur heen en
Een magere subsidie wordt door de Sta- terug naar Nieuw Rijk, een bewijs van
ten Generaal afgewezen, een gemeentelij- onvermogen van twee gulden, briefporto
ke grondbelasting wordt door de Eerste en bezorgersloon en de kosten van ver-
Kamer afgeketst. De Haarlemmermeer is zuim. Al met al een bedrag dat de eenvou-
een gemeente, maar één zonder raadhuis, dige polderwerkers niet konden op-
zonder geld, en bijna zonder raad want brengen.
En zo kwam het dat Amersfoordt de
eerste boer was, die zijn arbeiders bij
huwelijk gewoon doorbetaalde, een maat
regel die hem door de collega-boeren niet
in dank werd afgenomen. „Een schande”,
aldus zijn collega-raadslid Knaap. „U
werkt opstandigheid in de hand; arbei
ders te betalen waarvoor ze niet werken!
„Maar Jacob haalt zijn schouders op;
want die morgen heeft hij ontdekt dat er
nu al acht hoeven in de polder zijn waar
met stoomkracht gedorst wordt. De Haar
lemmermeer wordt wakker.
Eindelijk lijkt de zon af en toe door te
wan-
Jacob Amersfoordt heeft het drukker nieuwe machines en blijven op de hoogte wordt Amersfoordt met jaloezie
dan ooit tevoren. Gedegen controleert hij
het werk van de handwerklieden die met
de bouw van de Badhoeve belast zijn. In
Amsterdam bestudeert hij de literatuur
over modernste Engelse landbouwtech
nieken. Enkele weken later reist van
Amersfoordt naar Engeland en koopt er
de modernste landbouwmachines en eer
ste klas fokvee. Nog voor de Badhoeve
De gemeente Haar
lemmermeer bestaat 125
jaar. Een tijdperk waarin het
gezicht van de polder ingrij
pend veranderde. In een se
rie verhalen besteedt onze
krant uitvoerig aandacht aan
heden en verleden van de
droogmakerij.
-Cr
Vandaag: het eerste deel
uit een verhaal van twee af
leveringen over de beleve
nissen van Mr. dr. Jacobus
Amersfoordt, stichter van de
befaamde Badhoeve en een
van de eerste burgemesters
van de gemeente.
Het verhaal is ontleend
aan de geromantiseerde ver
telling ,,de vergeten voor
man" van de schrijver A. v.d.
Vet.
I -x'W
.-.•X-. -V Xa- •.■xiv;4fev
-. '-ff-, z
'ff
