Fietsconcerten in N.-Holland
Ellen Helmus
sessiemusicus
van het jaar
Vijfhuizer slagwerker
toert door Californië
„Het is gewoon een man
met een band om zijn kop”
SCHILDER PYKE KOCH BETWIST FASCISTISCHE SYMBOLIEK IN ZIJN WERK
Trends begint carrière in Amerika
Jubileumconcert Dutch
Swing College Band
in Amsterdam
□rt
>ers,
oter
laha
If
VRIJDAG 15 AUGUSTUS
KUNST
1980
(Van onze correspondent)
door Hans van Straten
t
tf'r
n
r
UTRECHT In 1938 bestond
het Centraal Museum te Utrecht,
althans de „stedelijke kunstcol
lectie”, honderd jaar. Dat moest
gevierd worden. Wat gebeurde
op 5 september werd in de Nico-
laikerk aan de directrice, freule
Carla de Jong, een schilderij aan
geboden.
En niet zomaar een schilderij, maar een werk dat representatief
mocht heten voor de kunst van die dagen. Het was Zelfportret met
kzwarte band, dat de Utrechtse magische realist Pyke Koch een jaar
teerder had gemaakt. Het Genootschap Kunstliefde, waarvan Pyke
ÏKoch toen lid was, had hiertoe het initiatief genomen, enkele vermo-
Igende Utrechtse burgers hadden ervoor in de buidel getast.
Reacties
Bezems
De schouw
579204
n
)l
;n
Marschzang zelfportret uit ca 1940 dat Koch zelf vernietigde.
Trends, v.l.n.r.: Tom Hoog, Nick Gardner en Jan Koster.
De 23-jarige fluitiste, die onder meer San
dy Mosse en Fred Leeflang onder haar
(Van onze kunstredactie)
OAKLAND. De achttienjarige Vijf
huizer drummer Jan Koster maakt met
zijn driemansgroep een voor een Neder
landse rockmuzikant opmerkelijke tour
nee langs bekende, invloedrijke clubpo-
dia in Californië. Zijn band Trends,
waarvan verder de Engelse zanger-bas-
sist Nick Gardner en de Nederlandse
gitarist Tom Hoog deel uitmaken, heeft
de ongebruikelijke stap genomen om niet
in eigen land, maar in de Verenigde Sta
ten de eerste schreden op het pad van de
popmuziek te zetten.
van de band wordt als
schreven.
Zelfportret met zwarte band het omstreden schilderij uit 1937 nu weer geëxposeerd in
Utrecht.
e
>t
s,
em. Te
gar.
iotor 4
1S
d still
atuurlii
het schilderij uitging. Een martiale kop,
„een kop als een vuist” om met Wouter
Kotte te spreken, getooid met een zwarte
band, dat betekende iets! Dat was de
doorbreking van een taboe. En zulks nota
bene op een schilderij, dat door het aan
vaarden als geschenk door een museum
officiële sanctie had verkregen! De
overheid, die zichzelf in verlegenheid
bracht!
ker-licht. Dit was het best geslaagd van de
drie”.
Van dat andere schilderij met een zwar
te band, Marschgezang, zegt hij: „Dat is
niet terzake dienend. Het heeft maar een
maand bestaan, toen heb ik ook dit vernie
tigd. Het is nooit mijn atelier uit geweest.
Ik was geïnspireerd door die koppen met
open monden van Mantegna en in die
trant heb ik mezelf zingend afgebeeld. Er
moet iemand geweest zijn die er buiten
mijn weten een foto van heeft gemaakt. Ik
denk dat het Voorhoeve is geweest”.
Over zijn relatie met Wichman zegt hij:
„Dat was een amusante man, geestig, bij
tend. Wij spraken niet alleen over het
fascisme, maar ook over de techniek. Hij
heeft mij een eerste notie gegeven van het
belang van de techniek in de schilder
kunst, hij heeft mij ook verwezen naar het
boek van Max Doerner, „Malmateriaal
und seine Verwendung im Bilde”. Wich
man zei mij een keer: er is niet één rood
betrouwbaar. Eigenlijk moesten alle schil
ders met elkaar afspreken geen rood meer
te gebruiken. Dat was typisch Wichman”.
In 1964 verklaarde de schilder in de
Haagse Post, gevraagd naar zijn fascisti
sche overtuiging, dat hij als dwangarbei
der in Duitsland had gedacht: „Als Euro
pa de oorlog maar wint, met de Duitsers
rekenen we later wel af’.
Enkele dagen na de publicatie van dat
stuk werd er ’s avonds gebeld. Toen de
schilder open deed, stond er een grote
vent op de stoep, een beetje zielige man.
Hij rook lichtelijk naar de drank. „Het
bleek een oud-SS’er te zijn, die mij kwam
bedanken om wat ik had gezegd”, zegt
Koch.
„Ik ben de eerste soldaat geweest die
Rusland is binnengemarcheerd”, zei hij.
Hij kende ook dat zelfportret, dat in De
Schouw had gestaan. Dat was voor hem
de hele oorlog door een symbool geweest.
Ik heb hem een biertje gegeven en gezegd:
het spijt me dat ik je moet teleurstellen,
maar het is helemaal geen symbool. Je
hebt je vergist. Het is gewoon een man
met een band om zijn kop”.
PYKE KOCH
ELLEN HELMUS
leraren telt, volgt aan het Koninklijke
Conservatorium in Den Haag de afdeling
lichte muziek. Van Ellen Helmus’ inzet
tijdens de sessie-avonden wordt gezegd
dat zij veelvuldig aanwezig was, in tal van
genres meespeelde en zich uitermate col
legiaal opstelde.
De prijs van beste sessiemusicus van
het jaar, bestaande uit een plastiek dat
door Remco van der Gugten werd ver
vaardigd, zal aan Ellen Helmus in septem
ber of oktober door de Haarlemse wet
houder van culturele zaken, Tinus van de
Water, worden overhandigd. Ellen zal dan
ook in de gelegenheid worden gesteld een
concert in de HJC te verzorgen met een
ensemble, waarvan zij de samenstelling
bepaalt. De Haarlemse maakt overigens
deel uit van de L H Band die afgelopen
weekeinde tijdens het amateurconcours
van het Internationaal Jazz Festival Am
sterdam in de prijzen viel.
kust op, daarbij onder meer gerenom
meerde clubs als Old Waldorf en X’s in
San Francisco, Madame Wong’s West, The
Starwood en Blackies in Los Angeles en
omgeving aandoend.
Rond de 26e augustus keert de band
terug naar Vijfhuizen voor het maken van
opnamen voor een demo (demonstratie-
band). Daarna zullen er enkele optredens
in de Benelux worden verzorgd. De stijl
2. -2 -1. _2> powerpop om-
In de catalogus van de komende exposi
tie kan men lezen: „Voor de kunstenaar
was naar zijn zeggen het beoefenen van
een nieuwe techniek de reden om dit zelf
portret te schilderen. Wij hopen in het
volgende aan te tonen dat voor Koch ook
de inhoudelijke aspecten van het schilde
rij belangrijk zijn geweest. Tevens willen
wij nagaan hoe verschillende, vaak tegen
gestelde reacties op het zelfportret tot
stand kwamen en in hoeverre de politieke
gezindheid van de schilder bepalend is
geweest voor de etikettering van niet al
leen dit zelfportret, maar ook van zijn
gehele oeuvre.
Men kan niet zeggen dat Annemiek
Ouwerkerk en Louis van Tilborgh hun
werk niet grondig hebben verricht. Ze
hebben opgespoord wat er sinds 1938 over
het zelfportret en zijn maker is gepubli
ceerd en men krijgt aldus een goed inzicht
hoever de interpretatie vaak ook een
kwestie van elkaar napraten! is gegaan.
Een naprater is in elk geval Jan van
Geest, die in 1975 in Vrij Nederland
schreef: „Wilskracht, leiderschap, grim
migheid en andere fascistische deugden
lijkt Koch op zichzelf te transplanteren”.
Lijkt, jawel. De samenstellers wijzen er
terecht op dat deze „deugden” ook terug
te vinden zijn bij andere politieke partij
en. „Brede kaken”, een vastberaden blik
en een stevig gespierde nek waren niet
alleen voorbehouden aan de arbeiders,
die in nationaal-socialistische of fascisti
sche affiches werden getoond; socialisten
waren er evenzeer van overtuigd dat man
nen, die volgens hun idealen zorg droegen
voor het ontstaan van een betere wereld,
dergelijke kwaliteiten moesten hebben.
Veelvuldig werd hun heroïsch uiterlijk
geaccentueerd door hen hoog uittorend
boven de beschouwer weer te geven”.
Een typisch voorbeeld hiervan was de
bronzen kop van de Amsterdamse wet
houder F. M. Wibaut door Tjipke Visser,
een beeld dat tot 1970 in de hal van het
gebouw van De Arbeiderspers in Amster
dam heeft gestaan. De socialist Tjipke
Visser bekeerde zich overigens tijdens de
oorlog tot het nationaal-socialisme. Maar
In zijn huis Oudegracht 341, waar hij al
bijna een halve eeuw woont, vertelt Pyke
Koch mij: „Ik ben nooit ergens lid van
geweest. Zeker niet van de NSB, die ik
altijd heb gezien als een stelletje incapa
bele lummels, enkele uitzonderingen
daargelaten, zoals Rost van Tonningen en
mijn oude repetitor Van Genechten. Ze
hebben mij natuurlijk wel uitgenodigd,
speciaal Ernst Voorhoeve, die hier nog in
huis heeft gewoond, maar ik ben er nooit
op ingegaan. Er zat mij te veel ideologie
bij, en daar heb ik de pest aan”.
„Waar ik wel voor voel, ook nu nog, dat
is Groot-Nederland. Nederland samen
met Vlaanderen. Ik vind de Belgen erg
aardig. Dat is mij sterk opgevallen in de
jaren dat ik nogal eens in Brussel kwam,
toen mijn jongste zoon Floris bij Béjart
danste”.
De in Nederland woonachtige, Ameri
kaanse boekingsagent Ron Annakin
speelde een belangrijke rol in het besluit
van Koster c.s. om in de VS van start te
gaan. Hij verklaart: „Daar wordt een
band uit Nederland als een zeldzaamheid
beschouwd en kun je van de verbazing
gebruik maken om een paar stapjes hoge
rop te beginnen. Maar je moet Trends niet
als een Nederlandse groep zien, maar als
doodgewoon een prima band. De nationa
liteit doet er niet toe”.
Trends fungeert in Californië voorna
melijk als support-act, als voorprogram
ma dus. Zo heeft het drietal gezamenlijk
met bekende namen als The Flamin
Groovies, John Hiatt, Greg Kihn, The Ru-
binoos, Secret Affair, Earth Quake,
Squeeze, The Ramones, The Tasmanian
Devils, Pat Benatar en The Romantics op
het affiche gestaan.
Tot de 24e van deze maand treedt het
trio nog regelmatig aan Amerika’s west
er worden meer voorbeelden aangegeven.
Doorslaggevend voor de samenstellers
is de monografie Pyke Koch van Jan
Engelman, die in 1941 is verschenen in een
serie, waarin ook aan Willink, Raoul
Hynckes en Willem Schuhmacher studies
werden gewijd. Het was een reeks die er
veel toe heeft bijgedragen het werk van de
magisch realisten bij een ruimer publiek
bekend te maken.
Engelman heeft de drukproeven van
zijn boek door Koch laten corrigeren de
schilder kan zich dit niet herinneren,
maar de drukproeven zijn bewaard geble
ven en daarop staan correcties in Kochs
handschrift. De samenstellers spreken
dan ook van een door Koch „geautoriseer
de” tekst.
Het is nu maar de vraag hoever Koch in
zijn correcties is gegaan. Heeft hij alléén
en daar lijkt het toch wel op feitelijk
heden rechtgezet en de rest van de inhoud
voor rekening van Engelman gelaten? In
dit geval kan men moeilijk van „autorise
ren” spreken.
Veel aandacht wordt in deze studie be
steed aan een ander werk van de schilder,
een grisaille uit 1940 die Marschgezang
heette, maar die door de schilder vernie
tigd is. Volgens Engelman was dit werk te
beschouwen als „een zelfportret van den
kunstenaar, maar tevens als zijn beteke
nis tot het nationaal-socialisme”.
Wat opvalt in Marschgezang zijn de
bezems, die zijn vastgemaakt aan de vlag
gen op de achtergrond. Tegen de samen
stellers zei Koch: „De bezempjes waren
als een hommage bedoeld aan de vroeg
gestorven Erich Wichman”.
Ook op dit werk ziet men de hoofdfi
guur afgebeeld met zwarte band om het
hoofd. Volgens Engelman moet de band
worden opgevat als een fascistisch em
bleem. Koch zelf echter zei tegen de sa
menstellers: „De vraag waarom een doek
om het hoofd, en waarom is deze doek
zwart, is een zinloze vraag. Even zinloos
als de vraag: waarom heeft het zelfportret
i t Kortgeleden werd in hetzelfde Centraal
I’Museum een kleine expositie geopend, de
zesde en laatste in de serie Een schilderij
■centraal. Het schilderij dat ditmaal cen-
I? traai staat, is Zelfportret met zwarte band
k van Pyke Koch.
E Maar een andere zaak wordt door de
samenstellers van de expositie, de kandi-
E daten in de kunsthistorie Annemiek
E Ouwerkerk en Louis van Tilborgh, cen-
*traal gesteld. Dat is de vraag of dit zelf
portret mag worden opgevat als van poli
tieke betekenis. Anders gezegd: is het
Zelfportret met zwarte band een symbool
van Pyke Kochs fascistische overtuiging?
De samenstellers komen tot de conclu
sie, dat dit inderdaad zo is. Zulks wordt
echter door de 79-jarige schilder met grote
stelligheid ontkend. Niet omdat zijn
overtuiging sinds de jaren dertig veel ver
anderd zou zijn, maar omdat hij bij het
schilderen geen moment aan een dergelij
ke interpretatie heeft gedacht. De zwarte
band betekende voor hem geen symbool,
die was voor hem uitsluitend een techni
sche oplossing van een schilderkunstig
probleem.
Zoveel is zeker: er hebben in Europa
nooit lieden rondgelopen die aan hun poli
tieke overtuiging uitdrukking gaven door
het dragen van een zwarte band om hun
hoofd. Wel was zwart de kleur van het
fascisme. In Italië droegen de volgelingen
van Mussolini zwarte hemden. Erich
Wichman (1890-1929), de eerste Neder
landse fascistenleider en vriend van Pyke
Koch, sprak van zijn „zwarte benden”,
zijn aanhangers groetten elkaar met de
kreet „Zwart front!”
Ook de Nationaal-Socialistische Bewe
ging (NSB) van ir. A. A. Mussert ging in
het zwart gekleed, evenals de concurre
rende fascistische groepering Zwart
Front van de Brabantse ex-seminarist Ar
nold Meyer. Voorts moet men de associa
tie zwarte band-fascisme zien tegen de
achtergrond van het uniformverbod, dat
sinds 1934 in Nederland gold.
Het politieke uniform was daarmee in
de taboesfeer getrokken, in die mate zelfs
dat om een willekeurig voorbeeld te
noemen toen een Amsterdamse beeld
houwer om een geenszins politieke zaak
voor de kantonrechter moest verschijnen
en bij die gelegenheid een rood overhemd
droeg, hij onmiddellijk werd geconfron
teerd met de vraag: „Is dat rode hemd van
u een uiting van politiek streven?”.
Men begrijpt dus welke suggestie er van
(Van onze kunstredactie)
HAARLEM. Na Bob Rigter, Henk
Scheffer en Peter ten Have is de Haar
lemse fluitiste Ellen Helmus de vierde
jazzmusicus die de sessieprijs van de
Haarlemse Jazz Club heeft gekregen. De
prijs is enkele jaren geleden door de club
ingesteld om het aanzien van de sessie-
avonden wat op te krikken.
dat er aan voorafging géén doek om het
hoofd?”
Het politieke, intellectuele en artistieke
milieu, waarin Pyke Koch verkeerde,
wordt in de catalogus uitstekend beschre
ven. Het Italiaanse fascisme, dat zich in
1922 van de macht had meester gemaakt,
vond in Utrecht al vroeg sympathisanten.
Daarbij was natuurlijk Erich Wichman,
die in 1923 in Milaan had gewoond, maar
ook de redactie van het studentenblad
Vox Studiosorum, dat al in januari 1924
lovende woorden aan het fascisme had
gewijd.
Pyke Koch, die van 1920 tot 1927 rechten
studeerde in Utrecht en daarna schilder
werd, was bevriend met fascisten als
Wichman, G. C. Labouchère en wat later
Ernst Voorhoeve („Rijksorganisatielei-
der” in Nederland van het Vlaamse Verdi-
naso, in de oorlog aan het Oostfront), een
oom van zijn vrouw.
Merkwaardig genoeg werd zijn werk in
NSB-kring allerminst bejubeld. Maarten
Meuldijk, de politieke cartoonist van het
NSB-weekblad Volk en Vaderland,
schreef in 1941 over kunstenaars die „on
geneeslijk” waren omdat het woord
„volksch” hun een beetje banaal in de
verfijnde oren klonk. Tot hen rekende hij
ook Pyke Koch, die „onverantwoordelijke
dingen” had gedaan, en wiens werk vol
gens hem tot de „ontaardingsverschijnse-
len” behoorde.
En: „Pyke Koch heeft een lang leven
van hard werken nodig om goed te maken
wat hij met zijn kunst misdeed”. Meuldijk
kreeg onverwacht zijn zin toen de schilder
in het laatste oorlogsjaar bij een razzia
werd opgepakt en in Duitsland te werk
gesteld.
Na de bevrijding is Koch ongemoeid
gelaten door de bijzondere rechtspleging,
al nam men hem in kunstenaarskringen
wel het een en ander kwalijk, in het bij
zonder de serie postzegels met elementen
uit de volkskunst, die hij in 1943 had
ontworpen, en die door sommigen voor
nationaal-socialistische symbolen werden
aangezien.
(Van onze kunstredactie)
AMSTERDAM. De Dutch Swing Col
lege Band geeft op maandag 25 augustus
een jubileum-concert in de Amsterdamse
Stadsschouwburg ter gelegenheid van
zijn 35-jarig bestaan als internationaal
bekend dixielandorkest.
Aan het concert werkt mee de Ameri
kaanse oudestijl veteraan Bud Freeman.
De Dutch Swing College Band bestaat uit
Peter Schilperpoort die de formatie in
1945 oprichtte, Dick Kaart (trombone),
Ray Kaart (trompet), Bob Kaper (clarinet
en saxofoon), Henk Bosch van Drakestein
(bas), Fred Murray (piano) en Huub Jan
sen (drums en vocals).
Na vijf van dergelijke succesvolle series in de provincie Utrecht is besloten deze
concerten voor het eerst naar Noord-Holland te brengen. De verzamelnaam is
ontleend aan de mogelijkheid voor mensen of gezinnen de fiets te pakken om zo’n
concert bij te wonen dat altijd wordt gegeven in een historisch interessante
omgeving.
De reeks concerten in deze provincie zullen gegeven worden in de Ruinekerk in
Bergen (31 augustus), Het Oude Slot in Heemstede (7 september), Kasteel
Radboud in Medemblik (14 september), N.H.Kerk in Castricum (21 september), de
Witte Kerk in Heiloo (28 september) en de N.H.Kerk in Schagen (5 oktober).
Daar zullen dan korte programma’s met oude muziek ten gehore worden
gebracht door respectievelijk ensemble Musike Merlant, ensemble La Morisque,
duo Sanssouci, Quinck Vocaal Ensemble (in Castricum en Heiloo) en weer
Musike Merlant.
Aanvang van alle concerten is 15.30 uur.
(Van onze kunstredactie)
UTRECHT. De Stichting Coördinatie Muziek (COMU) organiseert tussen 31
augustus en 5 oktober een reeks zogenoemde fietsconcerten in de provincie
Noord-Holland.
Over Zelfportret met zwarte band zegt
hij: „Ik kan mij voorstellen dat men aan
een fascistische interpretatie heeft ge
dacht en ik weet ook wel hoe dat komt:
door De Schouw”. (In 1942 verscheen een
cultureel maandblad van de NSB, getiteld
De Schouw, op fraai papier, een zeld
zaamheid in die dagen. Het eerste num
mer toonde op het omslag een reproduktie
van het zelfportret). „Maar ik had niets
met die publicatie te maken, ik wist er zelf
niets van”.
De Schouw gebruikte uw schilderij
dus om het propagandistisch effect, dat er
mogelijk van uitging?
„Dat is heel goed mogelijk, maar daar
heeft men mij niet over ingelicht”.
Was die zwarte band dan geen fascis
tisch symbool?
„Het heeft er niets mee te maken. Het
schilderij was het derde in een reeks tech
nische proefnemingen. Er gingen twee
zelfportretten aan vooraf, waarvan ik er
één heb vernietigd. Ik vond mijn voor
hoofd niet mooi, daarom heb ik die band
er omheen gedaan. Op die manier kreeg ik
ook een ritmische afwisseling, licht-don-
