•If vanURK
109b
ISNÜDE
Rente
op
1-2 JAARS
i
111
Pali Mali
Export
atu
ser
F 2
aai
$ho
I
it
sej
^Piano’s
van
MTtF.-
bAW-
JrHKT-
aj
Yjfl
BUITENLAND
DINSDAG
2 8
OKTOBER
19 8 0
DIYARBAKIR. Wie na de staatsgreep van 12 september
een reis per auto door Oost-Turkije gaat maken, krijgt in
Ankara van verschillende kanten te horen dat dat niet zal
lukken, dat je zult worden tegengehouden door de militaire
autoriteiten. In werkelijkheid konden we gaan waar we wilden,
al waren er wel voor en na bijna elke stad controleposten.
brood
eer
fosfor,
ant- n
en,
jren-
BANQUE DE IARIS
ETDESIAYS-BASN.V
BETAAL PROMESSEN
OPNAAM
EN AAN TOONDER
Voor informatie en telefonisch bestellen:
i
L
K.
II
ï/j
...en de echte geur
van amerikaanse tabak
rook met plezier
rook ft dl Mali Export
wereldbekend aroma
Oost-Turkije wel verbitterd, maar niet
revolutionair
(ADVERTENTIES)
(ADVERTENTIES)
MW.-
Europa's grootste import/exportspecialist
Oost-Turkije leek tot voor kort een broeinest van Koerdisch ongenoegen,
rijp voor een massale opstand tegen de centrale regering in Ankara. Tot de
militaire staatsgreep van 12 september, waarbij de regering-Demirel werd
verdreven, vielen in Turks-Koerdistan tientallen doden per dag door het
escalerend politiek geweld.
Onze correspondent in Turkije, Frans van Hasselt, reisde naar Oost-
Turkije: een onderneming die hem allerwegen werd afgeraden omdat het
hem waarschijnlijk zijn hachje zou kosten. In plaats van geweld trof hij een
diepe verbittering aan.
CHERNY
SCHIMMEL
RICH WEBER
PLEYEL
GROTRIAN
STEIN WEG
AUG. FORSTER
ALEXANDER
IRMBACH
BECHNER
YAMAHA
PETROF
ZIMMERMANN
HEAGELE
BLÜTHNER
ED SEILER
altijd in dit gebied leven en niet in Zweden
of Hengelo. Zij werden vanouds veel
scherper gecontroleerd op wapenbezit. De
Syrisch-orthodoxe christenen die ik sprak
in en rondom Midyat, waren bijna alle
maal ingenomen met het militaire bewind,
waarvan zij meer protectie verwachtten.
Moeten hier op den duur de nomaden in
worden gevestigd, wier zwarte tenten
kampen we ook hier en daar zien, maar
wier levenswijze door de uitbreiding van
de landbouw en de toename van het ver
keer langs de weg, steeds moeizamer
wordt? Of zijn ze bedoeld als nieuwe
veilige nederzettingen na de vele aardbe
vingen die deze gebieden hebben geteis
terd? Het werd ons niet helemaal duide
lijk, alleen leek ons deze poging om de
Koerden naar de in tien jaar overigens
ontzaglijk verbeterde wegen toe te lok
ken niet erg veel kans op succes te
hebben.
voor
2.795.-
5.375.-
5.250.-
5.895.-
voor
2.995.-
3.100.-
5.575.-
9.975.-
5.300.-
3014 GT ROTTERDAM. WESTERSINGEL 42
TEL (010) 36 35 00
Maand t/m zaterd geopend, vrij, koopav
Levering/stemmen door geheel Nederland
Een andere tendentie, die ik bespeurde
onder de hier overgebleven christenen, is
ressentiment tegen degenen die zijn ver
trokken. Met elkaar had men de proble
men moeten trotseren. Hoe minder er
overblijven, des te moeilijker wordt het
voor de achterblijvers, daar komt de rede
nering op neer.
Een gebied waar elk ogenblik een mas
sale opstand kan losbarsten, zoals in Irak
meermalen gebeurde, leek mij Oost-Tur
kije geenszins. Daar lijkt op zijn minst nog
een generatie overheen te moeten gaan.
Op verbittering stuit men intussen wel en
vooral in Diyarbakir waar het meeste
Koerdische bewustzijn ligt opgestapeld.
Een hoofdstad zonder staat?
Een Koerdisch herderslied in het wijde,
ontzaglijke Tigrislandschap confronteert
je dan weer met het feit dat buiten de
steden dit hele zuidoosten van Turkije
toch wel Koerdisch mag worden ge
noemd. In de muziekwinkeltjes van Diy
arbakir worden bandjes met deze liederen
tersluiks, ’onder de toonbank’, verkocht,
maar zo’n herder langs de rivier heeft nog
altijd het rijk alleen, zo lijkt het.
Wonderlijk en ook een beetje spookach
tig doen in het landschap de vele nieuwe
nederzettingen aan die men, vlak langs de
weg, voor de Koerden heeft gebouwd of
nog aan het bouwen is. Verreweg de mees
te zijn onbewoond en maken ook de in
druk nooit bewoond te zullen worden. Het
zijn misschien wel goedgebouwde, mis
schien zelfs wel goedbedoelde, maar ui
terst troosteloze complexen, met nauwe
lijks ruimte tussen de totaal identieke
huizen.
getrokken, dat hebben gedaan om materi
alistische redenen. Ik toon een ansicht
kaart die ik net in Mardin heb gekocht van
het naburige klooster Deir Zafaran uit de
5e eeuw. Op de achterkant staat wat
voorbarig? dat het een moskee is. En
plotseling laat deze christen zich gaan in
diepgewortelde woede: „Het zijn toch vre
selijke mensen”.
Opmerkelijk is in Mardin, in Urfa en
ook in Siirt, het Arabisch sprekende be
volkingsdeel, waarover je veel minder
vaak hoort dan over de Koerden. Zij ’ver
dunnen’ het Koerdische aspect van deze
steden. In Siirt bijvoorbeeld (ook de naam
is Arabisch) hoorde ik meer Arabisch dan
Koerdisch of Turks en onder dit bevol
kingsdeel trad ook weinig aan de opper
vlakte van anti-Turkse gevoelens. Een
Arabisch sprekende jongeman hield een
betoog dat het centrale gezag van Ankara
nodig was, omdat anders een onoverzich
telijke situatie zou ontstaan tussen Ara
bieren en Koerden.
Iemand vertelt dat het laatste jaar voor
de staatsgreep het allerzwaarst is geweest.
Zelfs in het stadje Midyat werden roof
overvallen op christenen gepleegd, waar
de politie niets tegen deed. Men hoopt nu
bij de militaire autoriteiten meer ’verhaal’
te krijgen. Ik moet terugdenken aan onze
eigen ervaring, de eerste nacht van de
reis.
In de fraaie stad Mardin, eens voor de
helft christelijk, wonen nu nog honderd
christelijke families. Een lid van deze klei
ne gemeenschap, met wie ik in aanraking
kwam, verdedigt de stelling dat het kli
maat leefbaar was en dat de christenen
die naar Istanboel en het buitenland zijn
tevoren, al doorgezaagd over het feit dat
in Turkije de politiemensen geen ’barba
ren’ waren; hij had het ook steeds over
’vrijheid’ waarmee hij blijkbaar ’vrijheid
voor de politie’ bedoelde. De kapitein, die
het geval behandelde, zei tegen ons: „De
politie in dit land is slecht. Daarom heb
ben wij de macht in handen moeten
nemen”.
Toen de volgende morgen de gepakte
politieman zijn goedgevulde revolver op
tafel moest leggen en alle kogels eruit
werden gehaald, moest ik terugdenken
aan de verhalen die ik had gehoord over
de coup van 20 jaar geleden. Hoe toen
militairen op klaarlichte dag op straat de
politiemannen ontwapenden, die tevoren
op studenten hadden geschoten.
Geen wonder dat opeenvolgende gene
raties studenten sindsdien steeds weer
grote verwachtingen hebben van nieuwe
militaire interventies, ook al pakte die van
1971 wel anders uit. Ditmaal worden de
hoge verwachtingen overigens door brede
lagen van het volk gedeeld.
Ook in het verre oosten van het land,
waar de Koerden wonen? Half en half
verwachtte ik, een broeierige, explosieve
sfeer aan te treffen. Het militaire appa
raat was bjj de Koerdische minderheid
van zeven a acht miljoen zielen nooit
populair en zeker niet als het de lakens
uitdeelde. Bij een parlementair stelsel
hadden ze tenminste nog de machtsmid
delen, aan het stemrecht verbonden
hele kabinetten konden van hen afhanke
lijk zijn.
Een militair bewind, niet op de vingers
gekeken door parlement en vrije pers, kan
optreden zoals het wil, vooral tijdens zoge
naamde manoeuvres. Het aantal arresta
ties na de 12e september was in het oosten
ook flink wat groter dan in het westen.
Een van de aangehoudenen intussen
weer vrijgelaten was de ex-afgevaar-
digde van Mardin, Nurettin Yilmaz, die
het in het parlement de ministers van
defensie nogal eens moeilijk maakte. De
manoeuvres onder de naam ’Gevleugelde
Militaire Politie’ van 1978, waarbij ook
vrouwen op wapens werden onderzocht,
noemde hij ’een generale repetitie voor
volkerenmoord’. De minister antwoordde
toen onder meer, dat in oorlogstijd vrou
wen nu eenmaal ook wel ’gecamoufleerde
mannen’ konden zijn.
Intussen troffen we in de meeste ooste
lijke steden toch diezelfde min of meer
opgeluchte stemming aan die nu in het
westen heerst, nu het dodencijfer door
politiek geweld zo terugloopt. Diyarbakir,
de ’Koerdenhoofdstad’, was de grote uit
zondering. Daar kreeg je de indruk dat de
gewelddadigheden elk ogenblik weer zou
den kunnen beginnen. Maar Bitlis (nooit
gewelddadig geweest), Siirt ook het voor
12 september nogal beruchte Mardin ga
ven een ander beeld. Er was bepaald
weinig militair vertoon in deze steden, al
zag je erbuiten wel grote legerkampen.
Nog opmerkelijker was Urfa, als pro
vincie vóór de 12e september de geweld
dadigste na Istanboel, Ankara en Adana,
vooral omdat al eerder bestaande vijan
digheid tussen families en clans hier ook
een politieke lading kreeg. In de stad zelf
merkten we daar niets meer van. De tijd
leek hier al lang geleden te hebben stilge
staan. Op de sprookjesachtige bazar heer
ste een sereniteit en ook een glimlachende
vriendelijkheid, zoals ik in Turkije niet
meer voor mogelijk had gehouden. Pas
later besefte ik ook dat ik in heel Urfa
geen kant had gezien.
Het zijn natuurlijk oppervlakkkige in
drukken van enkele uren, en op onver
wachte momenten word je toch gecon
fronteerd met geladen uitingen van Koer
disch nationalisme, of alleen maar taal-
trots. Bij een bezoek aan een van de vele
dorpjes aan het uitgestrekte Van-meer
komen we terecht in het huis van een van
de belangrijkste inwoners. Die vertelt ons
dat zijn zoon zeer intelligent is maar dat
hij hem niet laat doorstuderen. Hij zou
zich maar in moeilijkheden brengen. Als
we hem even later leren kennen begrijpen
we wat de vader bdoelt.
De 16-jarige jongen is één brok Koerdi
sche woede, Koerdisch verzet, gereed om
zich in elk denkbaar gevecht te werpen.
Dat blijkt vooral als hij ons de vader is
er al niet meer bjj het dorp laat zien,
Slechts één keer werd de bagage nage
keken door een norse militair aan het
Van-meer die met een vies gezicht de
meegenomen oploskoffie en sigaretten in
de berm gooide, waar we het weer moch
ten verzamelen.
De eerste nacht, niet in Oost- maar nog
in Centraal-Turkije, werden we in een
hotel door een dronken politieman met
een wapen bedreigd en beroofd, die een
half uur later bijna al het geld weer terug
gaf. Uit de voortreffelijke afhande
ling van dit akelige geval door de militaire
autoriteiten vielen gevolgtrekkingen te
maken aangaande degradatie die in het
hele land de politie nu onder voogdij
van de gendarmerie de laatste weken
ten deel is gevallen.
De politieman in kwestie, die kennelijk
uiterst rechts was, had, zo bleek ons, een
week tevoren op last van het nieuwe mili
taire commando zijn uitbundige snor
moeten afscheren. Zijn machtspositie in
het provinciestadje had daaronder kenne
lijk geleden, en misschien was hij langs
deze weg wel aan de drank geraakt.
In een restaurant had hij ons, de avond
Ik zag ook een prachtige stoet Koerdi
sche mannen met hoofddoeken, die haast
ceremonieel twee geweren wegbrachten.
In deze contreien was vanouds iedere mo
hammedaanse man gewapend en ieder
een moet nu wel iets inleveren, anders
loop je in de gaten. Maar de meeste wa
pens zullen wel in de grond zijn gestopt
(bij aardbevingen komen hier altijd veel
wapens aan de oppervlakte).
Hoe het zij, wat minder geweren, het is
goed voor de vogels, het is ook goed voor
de ongeveer 10.000 christenen die nog
Wbanque: 023*319096
waar overal hooi hoog ligt opgeslagen,
veevoer voor de komende winter. Eerst
gaan we naar de (Armeense) kerk, nu
schuur, maar men toont ons met ontzag de
oude Armeense tekens. Daarna de mos
kee, waar blijkt dat onze gids ook reli
gieus erg fanatiek is, hoewel voor de rest
Lenin-bewonderaar. Ten slotte de school
waarbinnen, zoals in alle scholen maar
ook overal in het Oostturkse landschap,
de vier woorden van Ataturk staan ge
schreven: ’Ne mutlu Turkum diyene’
(’Hoe gelukkig hij die zegt: ik ben een
Turk’).
Meer dan als uiting van verregaand
nationalisme, had Ataturk het bedoeld als
herinnering aan zijn volk dat je met het
predikaat ’Turk’, dat tot dan toe enigszins
onbehouwen klonk, best voor de dag kon
komen, dat het uit moest zijn met het
zogenaamde ’hogere’ begrip Ottomaans.
Maar nu worden de woorden, vooral in
Oost-Turkije, gebruikt om er bij Koerden
en Arabieren in te stampen dat ze Turken
zijn en niets anders, en dat ze blij moeten
zijn daarmee, omdat Turken superieur
zijn. Je ziet de tekst overal: natuurlijk bij
de politiebureaus en militaire posten,
maar ook bij de overgangen van Eufraat
en Tigris, of zo maar in de bergen.
Onze jonge Koerd vindt, enigszins tot
mijn verbazing, Ataturk wel degelijk
groot, vooral militair: hij heeft de wester
se vreemdelingen uit het land gegooid.
Maar met deze spreuk is hij het niet eens,
hij zegt dat hij geen Turk is, en hij vaart
luid en hevig uit tegen Ankara, de Turkse
onderdrukking, het Turkse racisme, het
Turkse kolonialisme.
Plotseling komt er een onderwijzer uit
een van de twee klaslokalen. Hij moet
alles hebben gehoord en kijkt nogal ont
daan, maar hij wijst zijn oud-leerling niet
terecht. De man komt uit Giresun aan de
Zwarte Zee en zijn collega uit Kayseri,
geen van beiden Koerd dus. Ik krijg de
indruk dat ze zich verre van behaaglijk
voelen in dit 100 procent Koerdische dorp
waar ze kinderen de eerste beginselen van
het Turks, maar ook de heroïsche Turkse
geschiedenis moeten bijbrengen.
Bij het afscheid, waar de hele kinder
schare omheen staat, kan de jongen haast
niet ophouden met al zijn betogen. Zelf
behoort hij tot de uiterst geheime, uiterst
verboden beweging Rizgari (Bevrijding),
maar, zegt hij, alle andere organisaties,
inclusief de maoïstische, die elkaar tot nu
toe bevechten, gaan nu samen tegen het
’fascistische’ bewind, als evenzovele wor
tels die samen een boom voeden. En hij
tekent het op de grond.
Is er in elk dorp zo’n jongen, of was dit
een toeval? En waar heeft hij zijn infor
matie vandaan? Vermoedelijk van de
Koerdische uitzendingen uit Irak en ook
die van Radio-Moskou, hoewel die niet
rechtstreeks tegen de regering in Ankara
ingaan.
En hoeveel wapens zitten er in de buurt
van zo’n dorp onder de grond? Een van de
schilderachtigste dingen die vielen te no
teren tijdens onze reis, was dat veel ge
hoor werd gegeven aan het bevel de wa
pens in te leveren, ook gewone jachtgewe
ren. De bevolking had er nog enkele da
gen de tijd voor. We zagen er mensen voor
in de rij staan, de wapens netjes in doeken
gepakt.
9.995-
3.575.-
ter waarde van voor
5.395.-
14U7tr.-10.995.-
|i0»- 3.425.-
IN STAAT VAN NIEUW-
meuwwaarde
umr-
MW.-
iXMtr.-
&2sr-
recht vankoop
Keu;Ua™e.d.n500p.anos
'aqiON-PlANO'S vanatf^^^
PF
fl
W I
j
Br
