joke spaans Toverij in Haarlem
In Haarlem is nooit een heks verbrand. Dit feit maakt
Haarlem echter niet bij voorbaat oninteressant voor
wie geïnteresseerd is in toverij en hekserij. Recent on
derzoek richt zich steeds minder op de heksenproces
sen en de daarbij gebruikte juridische procedures, en
besteedt daarentegen meer aandacht aan de maat
schappelijke context van hekserij en toverij en aan de
volkscultuur en het volksgeloof die de achtergrond vor
men voor de betichtingen van toverij. Deze accentver
schuiving is het gevolg van veranderde inzichten over
de rol van de verschillende bij een dergelijk proces be
trokken partijen.
Behalve de rechters en hun ideeën over heksen blijkt
ook de omgeving van de aangeklaagde een belangrijke
factor te zijn in het ontstaan van een proces. Doorgaans
gingen de rechters en hun theorieën pas een rol spelen
wanneer uit de bevolking beschuldigingen geuit wer
den tegen bepaalde personen. Deze beschuldigingen
kwamen voort uit angst-, haat-, of schuldgevoelens,
waarvoor verschillende verklaringen geopperd zijn.
Om slechts enkele te noemen: aan bepaalde personen
werd macht ten kwade toegeschreven op grond van
overblijfselen van voorchristelijke religieuze voorstel
lingen; veranderende sociaal-economische verhoudin
gen veroorzaakten spanningen binnen een gemeen
schap die afgereageerd werden via betichtingen van
toverij en heksenprocessen; tijdens het proces van
staatsvorming dat in de 16de en 17de eeuw in grote
delen van Europa optrad werd sociale en religieuze de-
viantie onderdrukt door middel van heksenprocessen.1)
Deze benaderingen hebben gemeen dat ze de heksen
processen niet behandelen als sensationele aberraties,
maar beschrijven als begrijpelijke onderdelen van de
Europese cultuur in de 16de en 17de eeuw. Ze leveren
tevens een belangrijke bijdrage aan de mentaliteitsge
schiedenis van deze periode, omdat ze aantonen hoe
heksenprocessen het resultaat waren van een wissel-
8
