J.J. TEMMINCK
Vertrokken Onbekend Waarheen
De Haarlemse joden in de Tweede Wereldoorlog
Over de oudste geschiedenis der joden in Haarlem is ge
schreven door dr. M. Wolff.2) Hij schrijft dat er door de eeu
wen heen geregeld joden in Haarlem zijn gesignaleerd, al
was het maar als passanten op de jaarlijkse kermis of jaar
markt. In 1461, en dat is de eerste keer dat wij van hen in
Haarlem horen, kregen enkele joden die zich tot het chris
tendom hadden laten bekeren door het stadsbestuur 20 stui
vers uitbetaald.3) Dat geeft meteen het probleem aan dat de
overheid vroeger met de joden had: zij waren geen christe
nen en in een wereld die volledig door kerk en christendom
werd bepaald vielen zij daardoor niet onder de algemeen
geldende regels en wist men geen raad met hen.
In 1605 is er voor het eerst sprake van de komst naar Haar
lem van een hele groep joden. De Portugese joden uit Am
sterdam vroegen het stadsbestuur of zij zich in Haarlem
mochten vestigen. Na geruime tijd van praten en nadenken
kregen zij die toestemming en daarbij kregen zij ook het
recht om een eigen synagoge en begraafplaats te hebben, in
de stad te wonen waar men wilde, dus zonder eigen joden
wijk of ghetto, om over straat te gaan zonder verplichte ui
terlijke kentekenen zoals een jodenster en om de sabbat en
de joodse feestdagen te vieren, mits men zelf ook de christe
lijke zondagsrust in acht nam. 4) Op zich waren dat hele bij
zondere en vergaande voorwaarden: aan de joden werd ge
geven wat aan de meerderheid van de Haarlemmers, de
katholieken, werd geweigerd: een officieel eigen kerkge
bouw.
Er was één voorwaarde aan de komst van deze joden naar
Haarlem verbonden en daarop is deze poging kennelijk ge
strand: de Portugese joden zagen geen kans om 50 joodse
gezinnen bereid te vinden om naar Haarlem te komen. Zo
zijn er later meer pogingen gedaan, maar zonder succes.
Toch blijken er in de achttiende eeuw permanent joden in
Haarlem aanwezig te zijn. In 1742 kreeg Samson Abrahams
van Hamburgh toestemming om een school voor joods on
derwijs op te richten. 5) Dat kan alleen betekenen dat er
139
