maatregel kwam. In de rest van het land kwam een overeen
komstige maatregel pas een half jaar later, in september
1941. Was het zijn eigen initiatief, probeerde men in Haar
lem een proefballonnetje op te laten? In het secretariearchief
is behalve de verordening zelf hierover niets te vinden. De
zelfde verordening verbood ook aan de joden om zich zon
der toestemming in Haarlem te vestigen of binnen Haarlem
te verhuizen. Deze verordening maakte de maatschappelijke
en culturele isolering van de Haarlemse joden al bijna volle
dig.
In het Concertgebouw werd ook de wekelijkse bollenbeurs
gehouden en uit de bollenwereld kwamen weldra klachten
op het stadhuis binnen dat er in de hal van het Concertge
bouw tijdens de beurs joden waren gesignaleerd.64) Politie
bewaking maakte daar een einde aan.
Het gebodene in de Schouwburg was natuurlijk al aan de
Duitse censuur onderhevig, maar deze ruimten bleven pu
bliek trekken voor neutraal amusement. Het verbod voor
joden om de Schouwburg te bezoeken betekende dat joodse
leerlingen van middelbare scholen geen schoolvoorstellin
gen meer konden bijwonen. Dit gaf aan de scholieren de ge
legenheid om te demonstreren: de schouwburgzaal bleef
vrijwel leeg. De Duitsers waren hier uiterst verontwaardigd
om en de directeuren van de middelbare scholen moesten de
reden opgeven, waarom de leerlingen niet meer kwamen.65)
De directeur van de hbs-a antwoordde eerlijk dat zijn leer
lingen er moeite mee hadden dat hun joodse klasgenoten
niet meer naar de Schouwburg mochten en zij wel. Daarom
weigerden zij om te gaan. De rector van het Christelijk Ly
ceum had het gemakkelijker in zijn antwoord: hij kon schrij
ven dat het bezoek aan de Schouwburg op het Christelijk
Lyceum niet werd aangemoedigd.
Een andere school had een toneelclub die bezig was een
voorstelling in de Schouwburg in te studeren. Daarin werd
een rol gespeeld door een joodse leerling. De directeur vroeg
het stadhuis om advies of de voorstelling nu wel door kon
gaan. De Regeringscommissaris gaf er een eenvoudig ant
woord op: de directeur moest maar een andere artiest zoe
ken. Ik heb niet gevonden dat het zwemverbod voor joden
een dergelijke reactie heeft gehad bij het schoolzwemmen.
Pogingen om ook bij kerken bordjes Verboden voor Joden
op te hangen, mislukten omdat de kerken zich hiertegen ver
zetten. Een hervormd wijkgebouw kreeg voor besloten bij
eenkomsten toestemming tot toelating van joden.66>
De controle op de uitvoering van het jodenverbod was uiter
aard bij de politie. Maar diverse burgers hielpen mee, bij-
