Hoewel alle joden op 15 februari 1943 Haarlem verlaten
moesten hebben, blijkt uit andere gegevens dat sommigen
langer in Haarlem mochten blijven. Uit een overzicht van
Openbare Werken uit mei 1943 betreffende door joden be
woonde huizen, blijkt dat er toen nog steeds joden in Haar
lem woonden.II5) De oorzaak is niet bekend, maar later ver
trokken ook zij.
In Amsterdam heeft het kerkbestuur nog geprobeerd om een
deel van de gemeente bij elkaar te houden. Dat blijkt uit de
spaarzaam bewaard gebleven correspondentie. Maar lang
bleven zij daar niet meer.
De joodse begraafplaats aan de Amsterdamsestraatweg
werd door de bezetter omgebouwd tot een mitrailleursnest.
Het om de begraafplaats lopende priesterpad werd uitgegra
ven tot een loopgraaf en de wanden daarvan werden ver
sterkt met daarvoor stukgeslagen grafzerken. De uit de loop
graaf afkomstige aarde werd bovenop de graven geworpen,
waardoor de begraafplaats een heuvelachtig terrein werd
van waaruit de grote weg naar Amsterdam met mitrailleurs
kon worden bestreken. Na de oorlog is de begraafplaats met
grote kosten weer in orde gebracht; de meeste graven kon
den geïdentificeerd worden. "6>
Door de aard van het materiaal voor dit onderzoek, meest
overheidsarchieven, is weinig te zeggen over de houding
van individuen. Maar ze waren er wel: de ambtenaar die ille
gaal een geboorte- of overlijdensakte schreef, de agent die
niet hard genoeg achter een ontsnappende bejaarde jood
aanliep, de leraar die een joodse leerling in huis had, burgers
die onderduikers in huis namen. Hun namen zijn alleen in
archieven vastgelegd als het mis ging. Zulke voorbeelden
maken het daarom moeilijk om de houding van de bevolking
als geheel te bepalen.
Noten i- Wanneer een burger uit zijn woonplaats vertrekt zonder bij het
Bevolkingsregister zijn verhuizing te berichten, worden daar
achter zijn naam de letters vow geplaatst: Vertrokken onbe
kend waarheen.
2. M. Wolff, De geschiedenis der Joden in Haarlem 1600-1815
en 1815-1900 (2 dln.; Haarlem 1917, 1919).
3. Wolff, a.w., 1, 7.
4. A. Huussen, 'De toelating van sefardische Joden in Haarlem
in 1605 Jaarboek Haerlem 1991, 48-62.
5. Wolff, a.w., I, 14.
6. Ibidem, 15.
7. Ibidem, 17.
8. Ibidem, 18.
