genoot en erfprins Jean, koningin Wilhelmina, koningin
Juliana en haar kinderen de prinsessen (met kinderen spelen
en ze dan ook tekenen!).
In dit kort bestek - om alleen bij de postzegels te blijven -
noem ik nog zijn zegels van het Cour Internationale de
Justice, voor de uno, de Rembrandtzegels en die voor het
Atlantisch Verdrag. Vooral zijn De Ruyterzegel is een stu
die waard. Naast de 'kop' ziet men (met een loupe) sloepen,
gevechten en de brandende Royal Charles (de naam staat
erop!).
Het spreekt vanzelf dat Hartz zich wilde bekwamen in het
tekenen van de letters en het ontwerpen van eigen typen.
Hiervoor was zijn onderduiktijd uitstekend geschikt. Zo ont
wierp hij de Emergo (wat betekent: na de oorlog dook hij
weer op). Deze werd gegoten bij de gieterij Enschedé onder
toezicht van de ontwerper en moet met de hand gezet wor
den, bestemd voor bibliofiele uitgaven. Later vroeg de
Linotype (regelzetmachinefabriek) hem een letter te ontwer
pen; dit werd de Juliana. Daarnaast heeft hij letters gemaakt
voor de belettering van het nieuwe gebouw van de Neder-
landsche Bank.
Onze graveur en letterontwerper was ook zetter en drukker.
Bij Sem thuis stonden persen en letterkasten met zijn letter
en de mooiste van Enschedé. Voor vrienden maakte hij in
zeer kleine oplagen drukwerk onder de naam 'Tuinwijk
pers'. Nu zijn dit gevraagde museumstukken. Hij ontwierp
ook boekbanden, boekomslagen en ex-librissen. Naast dit
grafische werk tekende hij portretten en graveerde hij in
glas, steen en hout.
In 1669 is in het 'Museum van het Boek' Meermanno-
Westreenianum en in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel
een grote tentoonstelling van zijn werk gehouden, waarbij
het boekje 'S.L. Hartz in de grafische wereld' werd uitgege
ven. Het behoeft geen betoog dat Hartz in binnen- en buiten
land veel gevraagd was voor het houden van lezingen en het
schrijven van artikelen. Men kon dan niet alleen genieten
van zijn humor, maar ook van zijn grote kennis van letterty
pen en grafische technieken. Waar is bijvoorbeeld bij een ets
nog de burijn te hulp geroepen? Iedereen kent het verschil
tussen een Canaletto en Guardi, maar Sem kon het nog eens
precies uitleggen. Naast dit al schreef hij een boek over de
Elseviers.
Tot slot nog iets van totaal andere aard. Sem had een geheel
eigen visie over het ontstaan van de losse letter, dus over het
begin van de boekdrukkunst. Het ging hier niet om de eeu
wige strijd over Coster en Gutenberg. Onze boekdruk-histo-
237
