maken. Toch kreeg het Gedenkboek i8ig-igig een omvang van ruim 200
pagina's en werden de hoofdlijnen van de historie van de firma zichtbaar.
Maar belangrijker is nog dat een flink deel van de boekproductie in de
negentiende eeuw de revue passeert: vroege steendruk, de overgang van
steendruk naar boekdruk, het verschijnen van Atlas, het Algemeen
Handelsblad, het Nederlandsch Magazijn, het Leeskabinet en De Gids,
het drukken van almanakken en bijbels, de contacten tussen Spin en de
uitgever Nayler, het drukken in Indonesische talen, de Byou-almanak-
ken, etc. In het Senefeldernummer van Het Tarief (1921) kwam hij op de
vroege steendruk nog terug.
Ook het gedenkboek van de drukkerij Immig uit 1923 was een presta
tie. In het voorwoord schrijft Enschedé:
'Donderdagavond 19 Juli verzocht de heer Immig mij in Krasnapol-
sky te Amsterdam de kopy te leveren. Heden 14 Augustus geef ik het
imprimatur te Garches in de banlieue van Parijs. In tweeëntwintig
dagen - want des Zondags kan in Amsterdam niet gewerkt worden;
alle openbare verzamelingen zijn gesloten - zijn de gegevens verza
meld en verwerkt, is gezet en kan gedrukt worden. Zulks met groote
bezwaren. Zij die mij kennen, weten dat ik door omstandigheden
niet de beschikking heb over mijn bibliotheek en sedert vele jaren
verzamelde adversaria'.
Het resultaat Het Grafisch Grootbedrijf der naamlooze vennootschappen
Koninklijke Boek- en Lichtdrukkerij Koninklijke Steendrukkerij voor
heen Corns. Immig Zoon Rotterdam, bij het vijftig jarig bestaan in zijn
historische ontwikkeling beschreven door J.W. Enschedé, (Rotterdam
1923) is veel meer een gelegenheidsgeschrift dan het gedenkboek voor
Spin. De tekst telt slechts 33 pagina's waarvan nog een aantal gewijd is
aan Corn. Immig Jr als musicus en organist. Toch geeft het een duidelijk
beeld van de geschiedenis van deze belangrijke Rotterdamse drukkersfir
ma. En wij weten uit het bovenstaande dat 1923 één van de meest hecti
sche jaren was in het leven van Jan Willem. Uit deze latere jaren dateren
ook de twee uitgaven van de Nederlandsche drukregels voor proeflezers
en correctoren (1919 en 1921) en de brochure Boekdruk-illustratie (1924).
Behalve publicaties over typografie is Enschedé ook praktisch werk
zaam geweest als vormgever. Zo verzorgde hij in 1906 het gedenkboek
Mr. Willem Bilderdijk, een uitgave van Höveker Wormser, in 1909 het
zevende Jaarboek Amstelodamum en in 1923 het bovengenoemde ge
denkboek Immig.
Haerlem Jaarboek 2000
