Zoals gezegd had ik nog nooit gehoord van een Haarlemse drukkerij
Sander Comp. Na enig zoekwerk in de handboeken bleek dat deze
alléén in de jaren 1829 en 1830 getraceerd kon worden. De Nederlandse
Bibliografie 1801-1832 van L.G. Saalmink noemt behalve het hier beschre
ven Monument... alléén nog een Handboekje der Fabelkunde uit 1829 als
een uitgave van deze drukker/uitgever. De Bibliotheek van de Konink
lijke Vereniging voor de Boekhandel bleek geen gegevens over dit bedrijf
te hebben. De conservator van Museum Enschedé (waar ook een exem
plaar van het Monument... aanwezig is) suggereerde mij in het boek van
Michael Twyman, Early lithographed books (Londen 1990) te kijken.
Twyman bespreekt hierin de twee methoden voor het drukken van hand
schrift via steendruk. Bij de ene methode schrijft men in spiegelschrift op
de steen en bij de andere methode schrijft men de tekst op doorzichtig
papier dat daarna op de steen wordt doorgedrukt, zodat de tekst spiegel
beeldig op de steen komt. Twyman schrijft dat er een 'unusual Dutch
publication' bestaat waarin men beide methoden naast elkaar kan verge
lijken en noemt dan het Monument... van Sander 'it must have been seen
as a technical exercise', aldus Twyman, die fragmenten van beide tech
nieken afbeeldt en het boek opneemt in zijn catalogus van gelithogra
feerde boeken uit de periode 1800-1850.
De volgende vraag was wat de verhouding tussen de predikant J.C.A.
Sander - auteur van een deel van het boek - en de drukker Sander was.
Uit het Nederlands Patriciaat bleek dat ds. J.C.A. Sander (1779-1838) een
aantal broers, zonen en neven had. De oudste zoon Jacob Sander was
geboren in 1807 en overleed te Haarlem op 12 oktober 1829. Zijn beroep
wordt in deze genealogie niet vermeld. In het Haarlemse archief bleek
mij dat in de registers van de volkstelling van eind 1829 geen andere
Sander werd genoemd dan de Lutherse predikant met zijn kinderen en
dat de telling kennelijk na 12 oktober was gedaan, want Jacob wordt niet
genoemd. Ook in 1839 waren de kinderen van de predikant de enige
Sanders in Haarlem. Hoewel het bewuste boek juni 1830 was gedateerd,
bijna een jaar na de dood van Jacob Sander, zocht ik toch even de over
lijdensakte op en... ja: Jacob was steendrukker van beroep. Hij woonde
bij zijn overlijden op 12 oktober 1829 bij zijn ouders in de Witte Heeren-
steeg (tegenwoordig Witten Herenstraat) nr. 371 in de Lutherse pastorie.
Hij was bij zijn overlijden pas 22 jaar oud, ongehuwd en liet, zo werd
genoteerd, geen vaste goederen na.
De cirkel was rond: de jonge Jacob Sander was in 1828 of 1829 met een
compagnon een steendrukkerij(tje) begonnen in Haarlem. Zij publiceer
den in 1829 een boekje over fabels. In oktober 1829 overleed Sander, maar
toen was het boek over de Augsburgsche Geloofsbelijdenis kennelijk al
Haerlem Jaarboek 2003
