in zijn Memoriaelbouck.2) Hij schrijft dat de spreuk voorkwam op een
galei. Hij tekent Haarlems wapen met er naast de wapenspreuk en voegt
toe 'het avijs op deze galey was aldus ludende ende is stads avijs'. Hij
meent dus de woorden te moeten verklaren - het moet waarschijnlijk iets
nieuws zijn geweest.
Er is één verschil met de spreuk van Ludwig: Ludwigs vincit werd in
Haarlem vicit. Waarom deze verandering? Ludwigs spreuk was toch
prachtig? En het overnemen van een spreuk was een normaal verschijn
sel. Het antwoord moet hier luiden: omdat Haarlem meende zich te
mogen beroemen op een glorieuze overwinning eens behaald. Ludwig -37-
heeft namelijk één zwak punt: wat eens een realiteit was, namelijk dat
virtus geweld overwon (Cicero) wordt in Ludwigs spreuk gepresenteerd
alsof dat een eeuwige realiteit is; en in deze foute redenatie moet je dan
maar geloven. Nee, Haarlem beroept zich op een echte realiteit: wij héb
ben overwonnen.
Immers een paar eeuwen lang hield Haarlem niet op zich te beroemen
op de glorieuze overwinning bij Damiate behaald, 'historisch absoluut
zeker', om precies te zijn in het jaar 1219 in de strijd tegen de heidense
barbaren. Ter illustratie: in Gouda bevindt zich in de Sint-Janskerk een
in 1597 door de stad Haarlem aan Gouda geschonken gebrandschilderd
raam. Het geeft het traditionele beeld van de stad Damiate met zijn torens
en de ketting die het opvaren via de Nijl moest beletten. Het schip van
Haarlem vaart met zijn zaag de ketting kapot. Daarbij in grote letters de
tekst vicit vim virtus. Dat was dus de officiële opvatting van de stad
Haarlem: de spreuk slaat op Damiate. En wat 'men' geloofde, vinden we
bij terug bij Ampzing3': Het devies slaat op de moed en dapperheid bij
Damiate betoond. Ampzings bewering dat Haarlems wapen en wapen
spreuk reeds onmiddellijk na Damiate (1219) ontstonden, is echter vol
strekt onhoudbaar: de heraldiek bevond zich in de dertiende eeuw nog in
zijn prilste stadium en een wapen zo gecompliceerd als dat van Haarlem
was pas eeuwen later mogelijk; bovendien is een spreuk als die van
Ludwig typisch humanistenwerk, dus pas mogelijk in de vijftiende eeuw.
Haarlems wapenspreuk dateert niet uit 1219 maar komt pas na die van
Ludwig, dus na 1450, en is er een variatie op. En of het Damiate verhaal
op werkelijkheid berust, doet in dit verband niet ter zake. Het gaat erom
wat men geloofde. Uit dit geloof moest men moed putten voor de toe
komst.
Wat betekent virtus in verband met Damiate? Het kerkraam is dui
delijk: het ging om de strijd en de overwinning in die strijd, daarbij
behóórt dapperheid, manhaftigheid. Deugd als vertaling klopt hier niet.
Ook Ampzing is in dit verband duidelijk; wat hij uitbundig prijst als
H. HOFSTRA
