dat de opgave van Enschedé en Koorn voor de vroege periode kan worden
uitgebreid. Dat verbaast ook niet. Hun werk is uitputtend voor zover dat
het Haarlemse stadsarchief betreft. Maar er werden natuurlijk ook zegels
gehecht aan stukken die zich in archieven elders bevinden of ooit bevon
den, en die komt men minder eenvoudig op het spoor. Kenden Koorn en
Enschedé maar één afdruk van het tweede grootzegel van Haarlem, in
een Frans archief wordt nog een tweede bewaard. Maar het voornaamste
nieuws betreft de kleine zegels. Het aantal van drie tot 1572 bekende klei
ne zegels kan worden uitgebreid tot vijf. De twee nieuwkomers, waaron
der het oudste kleine zegel van Haarlem, werpen nieuw licht op de voor
geschiedenis van het stadswapen.
Met verdiscontering van dit nieuwe materiaal geef ik hier om te begin
nen een nieuwe schets van de ontwikkeling van de Haarlemse stadszegels
tot omstreeks 1450, met een uitloop tot omstreeks 1580. Zes afdrukken
worden hierbij voor het eerst gereproduceerd. Mijn onderzoek concen
treert zich overigens op hun historische informatiewaarde en is zegel
kundig niet uitputtend. Daarna komt de vraag aan de orde of zwaard en
kruis door keizer en patriarch geschonken zouden kunnen zijn. Tot be
sluit presenteer ik de lezers van dit Jaarboek een hypothese over het ont
staan van de Damiate-mythe die naar mijn inzicht het beste recht doet
aan de nu bekende historische gegevens.3' De vier laatste illustraties laten
zien hoe de veronderstelde schenking van zwaard en kruis van 1595 tot
1688 in Haarlem werd verbeeld.
Het oudst bekende grootzegel en kleine zegel, 1299-1345
In de Middeleeuwen beschikte Haarlem zoals andere steden over een
grootzegel en kleine zegels. Met het grootzegel, het stadszegel in enge
zin, werden belangrijke overeenkomsten met partijen buiten de stad en
financiële transacties met particulieren bekrachtigd. Naast dit plechtige
en onhandig grote zegel dienden kleinere zegels voor dagelijks gebruik.
Tot 1572 vermeldden Enschedé en Koorn uitsluitend het zegel ad causas of
ter zaken. Uit deze periode kennen we echter nog twee andere typen klei
ne zegels in Haarlem, namelijk een contrazegel, dat aan de achterzijde
van een grootzegel als extra-waarborg en tevens ter versteviging kon wor
den aangebracht, en een geheimzegel of sigillum secretum, dat stadsbestu
ren toen vooral voor hun correspondentie gebruikten.
Zoals bekend ontving Haarlem stadsrechten in 1245. Van ongeveer een
halve eeuw later dateren twee afdrukken van het eerst bekende stedelijk
HAERLEM JAARBOEK 2012