een tegenzegel naar aloud model. Op de punt van het door vier sterren
omgeven zwaard ontbreekt het kruis. Dat gaat hier weer gewoon aan het
randschrift vooraf zoals op het tegenzegel van 1323.28) Dit illustreert de
taaiheid van de stedelijke symboliek.
De stedelijke zegels en het stadswapen
In dit zegelonderzoek zagen we het stadswapen opdoemen, een wapen
schild met een zwaard, kruis en vier sterren. Steden hadden lang geen
wapenschild, oorspronkelijk het attribuut van ridders die vochten met
gesloten helm maar herkenbaar moesten zijn aan tekens op hun schild.
Natuurlijk hadden ook de stedelijke gemeenschappen sprekende tekens
nodig om hun bijzondere juridische status en militaire saamhorigheid
te verzinnebeelden en hun gewenste 'imago' uit te dragen. In later tijd
konden zulke emblemen hun weg vinden naar het wapenschild, zoals in
Haarlem. De hierboven verzamelde gegevens geven het volgende beeld.
De eerst bekende expressie van het stedelijke zelfbewustzijn op het
oudste stadszegel vertoont het toentertijd vaker voorkomende beeld van
een versterkte veste, in de Haarlemse versie omgeven door twee groene
bomen. Dit oudst bekende beeldmerk was waarschijnlijk minstens drie
kwart eeuw lang het stadssymbool bij uitstek, in elk geval tot na 1345.
Daarnaast verschijnt in 1323 op een tegenzegel een stevig zwaard als
embleem, eveneens symbool van de stedelijke autonomie en weerbaar
heid, bovendien van de gerechtigheid. Het wordt geflankeerd door twee
achtpuntige sterren. Dit zwaard verschijnt opnieuw op een geheimzegel
uit 1361, iets eleganter en nu omgeven door vier zespuntige sterren. Vaak
waren juist de kleine stadszegels, in het bijzonder tegenzegels, de dragers
van specifiek stedelijke tekens voordat de grootzegels dat werden, aldus
de eminente zegelkenner Erich Kittel.29'
Dan duikt de voorstelling op, voor het eerst in 1352, waarin het zwaard
niet alleen omgeven wordt door vier sterren maar ook getooid met een
kruis op de punt van de kling. Dit nieuwe element lijkt onttrokken aan
het randschrift, waarin het gebruikelijke kruis voorafgaand aan het rand
schrift nu mankeert. Dit kleine kruis is zo naadloos verbonden met het
zwaard dat het eruit ziet als een attribuut van dit zwaard, een symbool ter
heiliging van macht en recht.
Ter vergelijking wijs ik op een ander zegel met zwaard en kruis. Het be
treft het zegel van de meester en broeders van de orde van de Zwaardrid
ders, een geestelijke ridderorde die omstreeks 1200 werd gevormd voor
JAAP VAN MOOLENBROEK
