Zwaard en kruis: de Damiate-mythe
De hier geschetste ontwikkeling botst met een dierbare Haarlemse voor
stelling: het wapen werd verkregen als beloning tijdens een kruistocht
naar Damiate. Deze legende heeft een zo krachtig iconisch beeld aange
reikt dat de realiteit er eeuwenlang door is verduisterd. Kort geleden nog
schreef Peter Hammann in zijn aardige geschiedenis van het stadswapen
over het zwaard en het kruis: 'Of die werkelijk ontvangen zijn van de Kei
zer en de Patriarch zal altijd wel een vraagteken blijven'.32' Is dat werkelijk
waar? Om deze vraag te beantwoorden bekijk ik hier de mythe nog eens
naar de laatste bevindingen. In deze paragraaf zet ik de vier voornaamste
vroege versies bijeen, en in de volgende bekijk ik hun historisch gehal
te.33'
Aan het begin van de vijftiende eeuw verschijnt het verhaal in twee
Middelnederlandse versies. In de eerste tekst, een kroniek van de gra
ven van Holland vermoedelijk uit 1417, vertelt een anonieme 'Clerc uten
laghen Landen' dat graaf Floris 111 en zijn jongere zoon Willem meegin
gen met een grote kruistocht onder leiding van keizer Frederik I. Tijdens
deze expeditie werd Damiate veroverd dankzij jonker Willem en zijn
Haarlemse mannen. De rivier daar werd overdwars afgesloten door een
grote mastboom. Volgens een door de Haarlemmers bedacht plan werd
deze slagboom aan stukken gevaren door een schip uitgerust met een ij
zeren zaag langs de voorsteven, waarna de stad kon worden ingenomen.
Vanwege hun goede werk ontvingen de mannen van Haarlem hun wa
pen, dat tot dan toe uit vier sterren had bestaan: de keizer schonk hun het
zwaard, en de patriarch van Constantinopel het kruis, aldus besluit deze
auteur zijn verhaal.34'
De tweede tekst, een vermoedelijk wat later geschreven lofdicht op
Haarlem van Diric Matthijszen, geeft een iets ander beeld. Toen de keizer
Damiate belegerde, raakten Haarlemmers die met de jonker van Holland
meegekomen waren, in gevangenschap. Zodra deze tijding Haarlem be
reikte, rustten de Haarlemmers een hulpvloot uit waarmee ze van Zand-
voort naar Damiate voeren. Daar zeilden ze met een schip waarvan de bo
dem voorzien was van metalen zaag, de ketting stuk die de haven afsloot,
en veroverden de stad. Als dank verwierven zij een nieuw wapen. De kei
zer schonk hun een rode banier met daarop een blank zwaard met de punt
omhoog, en de paus het heilige kruis, terwijl vier patriarchen vier sterren
schonken.35' Hier is de slagboom dus een ketting, en werd geen reeds be
staand wapen vermeerderd met zwaard en kruis, maar een geheel nieuw
wapen geschonken.
JAAP VAN MOOLENBROEK