Canada':
„nieuwe waterweg
St. Lawrence Seaway, is gereed
Vrijdag opening door koningin Elisabeth
en president Eisenhower
HEKS EN WEERWOLF
IN DE NEDERLANDEN
O
D
SALZBURG IS TOCH GEEN VALKENBURG
D
DECOR YOOR EEN SPROOKJESOPERA
Avondje bij Aicher en zijn poppen thuis
Volkskunde-atlas van Noord en Zuid
Ook van belang
voor ons land
Verklaring van de
Katechismus
IIIISI#
ZATERDAG 20 JUNI 1959
tAGINA 1
(Van een redacteur)
De her-kanalisatie van de rivier de St. Lawrence,
toegespitst vooral op dat deel van deze rivier, dat
de grens vormt tussen de Verenigde Staten en Ca
nada, is een miljardenprojekt, waarmede beide lan
den een nieuwe stoutmoedige greep doen naar meer
welvaart. De rivier, die nu schepen tot 9000 ton naar
het hart van het Amerikaanse land voert, zal onge
twijfeld een stroom van nieuwe industrieën doen ont
staan. Het project, waaraan een halve eeuw moeizame
voorbereidingen vooraf zijn gegaan, die behalve het
Amerikaanse parlement ook het Opperste Gerechts
hof intens hebben bezig gehouden, is na aanvaarding
van het plan in 1954 in vijf jaar tijds nagenoeg uitge
voerd. Het is te vergelijken met de meest gedurfde
ondernemingen waartoe ooit regeringen hebben be
sloten: Roosevelts iarigatie van de Tennessee vallei
(met de bouw van 21 stuwdammen, krachtstations en
kanalisatie van de rivier) en de Nederlandse Zuider
zeewerken. Vergelijkingen gaan altijd mank, wanneer
men naar details kijkt. Maar de durf en de onderne
mingsgeest van de volken die ertoe besluiten geeft een
punt van overeenkomst.
Daar komt voor de St. Lawrence Seaway, de Cana
dese „nieuwe waterweg", nog bij, dat twee landen na
lange onderhandelingen en disputen over consequen
ties die plaatselijke belangen zouden kunnen schaden,
de handen in elkaar hebben geslagen. Dat laatste is
vooral op Canadees aandringen geschied. Canada
heeft dan ook het grootste deel van de miljardenin
vesteringen opgebracht, die nodig waren voor het
vervangen van de 24 kleine sluizen door 14 grote en
het uitdiepen van de vaargeul, die nu over een af
stand van Rotterdam tot Napels op 27 voet is ge
bracht. Het deelde bovendien samen met de Verenigde
Staten de lasten voor de bouw van een gigantisch
krachtstation met stuwdammen op het punt waar de
rivier het water uit de grote meren krijgt te verwer
ken. Enorme bekkens moesten daar worden geschapen
om de kracht van het water op te vangen om het in
kostbare elektrische stroom om te kunnen zetten. De
reconstructie van dit deel van de rivier was zo in
grijpend, dat men het landschap aan de oevers even
eens grondig heeft moeten wijzigen. Een aantal his
torische stadjes met huizen, kerken, grafzerken en
historische blokhutten van pioniers zijn door enorme
„house-movers" eenvoudig weggereden en een eind
verder het land in gebracht. Aan de rivieroever is
een nationaal park aangelegd, waar men de gedenk
tekens terugvindt die herinneren aan de oorlog van
1812-1814, die zich hier heeft afgespeeld tussen Ame
rikaanse en Engelse-Canadese troepen. Het park, dat
nu recreatiemogelijkheden schept voor duizenden,
vormt een wonderlijk symbool van het treffen van
twee volken, die anderhalve eeuw in een verbeten
strijd om onafhankelijkheid en imperialisme gewik
keld waren en die nu samen op de plaats van wat
eens een slagveld was, aan een nieuwe toekomst
bouwen.
THE ST. LAWRENCE SEAWAY
POWHl HOUSE
cohnwall:
MAINE i
g U.S.A.'g
NOVA SCOTIA:
de
ren echter van juridische aard en had
den betrekking op de acties die door
de Amerikaanse spoorwegen in het Oos
ten en door de vakvereniging van spoor
wegarbeiders zijn ondernomen en die
in het Amerikaanse Congres vele tongen
in beweging hebben gebracht. Er zijn
ook kinderziektes na afloop. Aangetrok
ken door de nieuwe mogelijkheden op
de St. Lawrence zijn allerlei scheep
vaartmaatschappijen, waaronder de
wilde vaart flink vertegenwoordigd is,
de toegangen tot de veert'en enorme
sluizen komen verstoppen. Op een zo
grote toevloed was zelfs dit sluizen-
en kanalenstelsel niet berekend. Daar
bij komt nog het tekort aan loodsen,
dat de vaart op de St.-Lawrence voor
lopig althans nog bemoeilijkt. Door de
hoge kosten die de scheepvaart aan
sluisgelden moet opbrengen en boven
dien door de enorme afstanden (Rot
terdam-Napels!) komt een oponthoud
voor een sluis een schip per dag op
twee a drieduizend gulden te staan.
Tenslotte heeft de politiek zich na
het gereedkomen van het enorme
werk weer met de zaak bemoeid. In
het Canadese parlement heeft de lei
der van de oppositie sensatie ver
wekt door niet minder dan een vol
ledige enquête te vragen om „grote
fouten en bijna ongelofelijke vergis
singen" te onderzoeken die volgens
hem in de berekeningen en het in
genieurswerk zouden zijn gemaakt.
Het antwoord van de St. Lawrence
Seaway Authority, dat door de minis
ter van Verkeer is voorgelezen, was
nogal laconiek. De autoriteiten wijzen
erop, dat bij ieder werk van zo grote
omvang mislukkingen voorkomen. Het
feit wordt echter niet ontkend, zodat
het laatste woord daarover nog wel
niet gezegd zal zijn.
Inmiddels kan men wel verze
kerd zijn van een grootse openings-
De 800 meter lange „Long Sault Dam" in de St. Lawrence-rivier, die het water van de grote meren opvangt.
nder auspiciën van de Volkskunde
commissie der Koninklijke Neder
landse Akademie van Weten
schappen te Amsterdam en de Konink
lijke Belgische Commissie voor Volks
kunde te Brussel, is nu bij Uitgeversmij.
N.V. Standaard-Boekhandel, Antwer-
pen-Amsterdam, door P. J. Meertens
en M. de Meyer de eerste aflevering
bezorgd van de monumentale Volks
kunde-atlas. Ze bevat tien kaarten van
bijna een halve meter in het vierkant,
met daarop aangebracht in meerkleu-
De volgende week vrijdag wordt de
sea-way, een nieuwe levensader voor de
welvaart van Canada en de Verenigde
Staten, met grote feestelijkheden ge
opend. Alle schepen in de haven van
Montreal zullen gepavoiseerd zijn en
hun scheepsfluiten laten klinken wan
neer de beide staatshoofden, Koningin
Elisabeth en president Eisenhower, aan
het begin van deze „nieuwe waterweg"
de eerste sluis zullen openen. De vol
gende dag zal de Engelse Koningin
een tocht maken over het deel
van de rivier tussen Montreal en
het Ontario-meer waar de vernieu
wing zich vooral heeft toegespitst. Zij
zal zeven van de grootste en modern
ste sluizen ter wereld passeren en zjj
zal haar tocht beëindigen op het punt
waar tegenover het geheel gerecon
strueerde landschap met het nationale
park op de Canadese oever een enorm
waterkrachtstation is aangelegd. Hier
zullen de thema's van deze grootste
technische symphonie tezamen klin
ken: het water dat van een hoogte vhn
625 voet boven de zeespiegel (ruim twee
maal de hoogte van de Westertoren)
via de Niagara-vallen door de grote
Amerikaanse meren tot dit punt is op
gestuwd en waarvan de kracht door
stuwdammen en elektrische installaties
ln stroom wordt omgezet, de parken
en de nieuw aangelegde steden en de
laatste sluizen die de schepen de toe
gang naar de grote meren mogelijk ma
ken.
i e grootste sprong omhoog maken
de schepen in het vernieuwde
Welland-kanaal, dat de verbin
ding vormt tussen de eerste twee gro
te meren, het Ontario- en het Eriemeer,
Dit kanaal, dat over korte afstand ze
ven sluizen bevat, op enkele plaatsen
zelfs met tweerichtingsverkeer, zodat
de schepen elkaar als in een vreemde
cakewalk ontmoeten, overbrugt een
hoogteverschil van bijna 100 meter. De
technische verbeteringen scheppen ook
hier mogelijkheden voor grotere zee
schepen, die nu van de mond der ri
vier in de Atlantische Oceaan tot de
grote steden in het hart van het land
een afstand als van Rotterdam via
Gibraltar naar Napels kunnen afleggen.
Voorheen kon slechts met kleme sche
pen de vaart op St. Lawrence worden
onderhouden. De Nederlandse Oram e
L{jn, gecombineerd met de bnen ajn,
is een van de eerste scheepvaartmaat-
Aan het zevende deel van de Ver-
Waring van de Katechismus, een to
taal nieuwe bewerking van de oude
Potters (uitgave Malmberg, Den
Bosch) hebben samengewerkt dr. L.
J. W. Smit, mr. J. C. P. Oomen en
drs. G. A. Teeuwen S.V.D. De behan
delde stof omvat de lessen 49-55. Even
als van de vorige kan men ook van
dit deel getuigen, dat de schrijvers
•en bewonderenswaardig stuk werk
hebben geleverd, waarmee zij hun le
zers ten zeerste aan zich hebben ver
plicht. De inleiding in de Tien Gebo
den is meesterlijk, evenals de verkla
ring van de deugd van godsdienstig
heid. Steeds staat de positieve aanpak
op de voorgrond. Godsdienstonderricht,
wil het goed zijn, behoort die kennis
mede te delen, die de gelovige over
gave aan God vergemakkelijkt. Door
deze gedachte, dunkt ons, hebben de
auteurs zich steeds laten inspireren.
Men volgt hun uiteenzettingen geboeid
en ontdekt aldus de grote rijkdom van
openbaring en kerkleer. Aan de vere
ring van het H. Hart wordt uitvoerig
aandacht besteed, rekening houdend
met de laatste belangrijke publikaties
over dit onderwerp. De behandeling
van de Maria-devotie munt uit door
een gezonde probleemstelling. Hier en
overal elders gaan de schrijvers geen
moeilijkheden uit de weg. Zij verkla
ren het geloof voor de mens van van
daag, wiens noden en behoeften zy
goed blijken te kennen. De behandeling
Van het vierde gebod, waarbij ook de
verhouding tussen overheid en onder
danen in Kerk en Staat uitvoerig wordt
besproken, is o.i. voortreffelijk ge
slaagd. Wij hebben slechts enkele pun
ten uit dit uitstekende zevende deel
aangestipt om een indruk te geven
van het gunstige oordeel, waartoe het
hele boek ons dwingt. Wij kunnen dan
ook niet anders dan met grote voldoe
ning constateren, dat de tot nu toe
verschenen zeven delen van de kate-
chismusverklaring onze Nederlandse
theologische literatuur aanzienlijk heb
ban verrijkt.
MOHTKEAl
TO LlVmoOta
2760 MtLES
schappijen geweest die de rivier sinds
1933 regelmatig op- en afvoer. De ka
piteins van de schepen van deze Rot
terdamse maatschappij hebben een gro
te ervaring in het navigeren op deze
ingewikkelde stroom, die met loodsen
aan boord moet worden bevaren. De
schepen moeten voorzien zijn van spe
ciale ankers op het achterschip. Zij
moeten zeer snel kunnen afremmen en
manoeuvreren, om te voorkomen dat
kostbare waterwerken worden bescha
digd.
De Nederlandse kapitein Steve Aal-
dijk heeft dit jaar bewezen, dat hij
is opgewassen tegen de nieuwe tech
nische sensaties waarvoor hij in April
bij de jaarlijkse vier-meren-race na
de ijsperiode weer kwam te staan.
Aaldijk is met zijn schip, de George
Willem Frederic, eigenlijk degene ge
weest die deze nieuwe levensader
voor Canada en de Verenigde Staten
het eetst heeft geopend. De volgende
week zal hij echter bescheiden terug
treden wanneer de Koningin van
Engeland op het hoogtepunt van haar
bezoek aan Canada, het grootste do
minion van het Britse Gemenebest,
de eerste sluisdeur bij Montreal in
beweging zal zetten en plechtige
woorden zal spreken, die vooral iedere
Canadees met trots zullen vervullen.
Zoals bij ieder massaal werk, dat
bovendien nog in korte tijd on
der hoogspanning moest worden
uitgevoerd, hebben zich ook bij het ka
naliseren van de Seaway grote moei
lijkheden voorgedaan. De voorbereidin
gen die een halve eeuw in beslag heb
ben genomen Wijzen daar al op. Zij wa-
plechtigheid die ook in landen als Ne
derland, dat met zijn scheepvaart in de
St.-Lawrence geïnteresseerd is, met
vreugde zal worden begroet. Onze be
langen b(j dit grote projekt moeten ech
ter van verdere strekking worden ge
acht. Om er slechts een te noemen:
het feit dat de grote ertsrijkdommen
die de laatste tijd in het noorden van
Canada zij'n ontdekt, nu over deze ri
vier naar de hoogovens in het hart van
het Amerikaanse continent kunnen wor
den vervoerd en niet meer aan duik
bootgevaar op zee zjjn blootgesteld,
is een niet te verwaarlozen belang voor
de defensie van het Westen. Daarbij
komt het algemeen economisch belang.
De rivier zal na deze groots opgezette
technische verbeteringen, zeker grote
stijgingen van vervoer mogelijk maken.
Neemt men de voorzichtigste ramingen
als basis, dan kan een vermeerdering
van 9 miljoen (gemiddelde van 1950
'54) tot 31 miljoen ton (1959-65) wor
den verwacht. Er zijn ook ramingen
die tot 50 en zelfs 80 miljoen ton lo
pen. Het totale vervoer op de St. Law
rence bedroeg in 1956 137.5 miljoen ton.
Daar Nederland tot dusver slechts met
stukgoed te maken heeft, moet het be
lang voor onze scheepvaart ook weer
niet worden overschat. Maar in ge
noemde voorzichtige raming is toch ook
een stijging voor dit stukgoedvervoer
van 1.25 tot 6 miljoen ton verdiskon-
teerd. De Nederlandse reders zijn
nuchter genoeg om de zaken op de St.
Lawrence, ook met het oog op hoger
genoemde kinderziektes, kalm af te
wachten, maar ongetwijfeld volgen zij
de gang van zaken met grote belang
stelling.
rige symbolen het grillige spoor, dat
dwaallicht, heks, weerwolf, vuurman,
wilde jager, barende vrouw .of helle
wagen hebben achtergelaten in de Diet
se landen tussen Duinkerken en Gro
ningen. Een begeleidende tekst is er
niet bij. De lezer moet het doen met
stippen van allerlei kleur en vorm op
de kaart en derzelver verklaring in de
legenda. En het moet gezegd, de eerste
aflevering is een boeiend prentenboek
geworden voor de folklorist, voor de
dialectoloog op de eerste plaats, maar
verder voor iedereen die zich interes
seert voor de onderbouw van onze hui
dige beschaving.
De volkskunde is een wetenschap
die zich bezig houdt met de folk-lore,
d.w.z, de wijsheid van het volk, voor
zover het die niet door officiële instan
ties werd aangepraat. Een ieder wordt
geacht de wet te kennen. De jurispru
dentie van het volk valt dus buiten de
interessesfeer van de volkskunde. Het
gedragspatroon dat de samenleving in
een buurtschap kenmerkt, valt daar
binnen, want de regels die in die kleine
gemeenschap gelden, zijn van geslacht
op geslacht door het volk zelf overge
leverd. De volkskundige is het niet te
doen om datgene wat het volk geleerd
heeft van de officiële artsenijkunde
maar om de receptenleer die het zelf
aan iedere nieuwe generatie doorgeeft.
De kruidenkennis die de moeder haar
dochter overlevert, is van volkskundig
belang. Waaraan ziet de boer dat er
ander weer op til is? Waaraan, dat hem
de merrie een vrouwelijk veulen zal
werpen? Waaraan, dat er binnen de
drie dagen een dode valt in het dorp?
Waaraan hoort hij dat de ploeg goed
door de voor gaat? Dat de slag van het
rad de deugdelijkheid bewijst van de
radmaker? Dit zijn allemaal vragen die
de moderne stedeling, de officiële cul
tuur gaarne afdoet met de term bij
geloof. Uit het bovenstaande zal intus
sen gebleken zijn, dat de volkskundige
zich minder interesseert voor de bijbel-
Met welbehagen dronken
wij ons glas Augustijner
bier leeg. De gehele dag
hadden wij door Salzburg ge
lopen om te zien of het mis
schien nog iets anders dan
muziekstad was. Er was in ons
een driftig stokebrandje ont
staan toen ons pieus bezoek
aan Mozarts geboortehuis op
een teleurstelling was uitge
lopen. Manuscripten, brieven,
Wolfgangs eerste viooltje en
een reeks vervelende portret
ten, het had ons niets gedaan.
Buiten, in de Getreidegasse
staken van alle winkelgevels
verrukkelijk schone uithang
borden met baldadige krullen,
waarvan het verguldsel zacht
jes gl°m in de regen. En wij
doolden door hoge, smalle
straatjes, die in onontwarbare
bochten op schemerachtige
binnenplaatjes uitliepen, of op
de breed gebedde Salzach-
stroom. Wat een decor! dach
ten wij. Muziekstad? Kom
toch, gewoon een exotisch
Valkenburg. Wat zouden die
duizenden dagjesmensen uit
Beieren hier zoeken, dit gie
chelende dirndl met hun bonte
schortjes, en die jongens met
hun vette, leren broeken? Toch
geen muziek. Alsof we in Val
kenburg waren, hadden wij
de heuvel beklommen, naar de
vesting op de Mönchberg, die
als een Cauberg het stadsbeeld
beheerste. Terug waren wij kende namen terugvonden, en
op het heel intieme Peters- wel catacomben, als in Val-
kerkhof beland, waar we geen kenburg. Edoch, toen had het
uit de muziekgeschiedenis be- beeld van Valkenburg ons in
3aldadige krullen en glimmend verguldsel van de uithangborden
in de Getreidegasse.
de steek gelaten. De vergelij
kende voorstelling die wij ons
in enkele uren van Salzburg
hadden gevormd, paste ineens
niet meer.
Ons bier spoelde gul. De
fantasmagorie ging in nevels
op. Het werkelijke beeld dat
daarvoor in de plaats kwam,
was echter niet zonder beto
vering. Buiten op het plein
stond in donker brons Mozart,
onmiskenbaar.
hadden achterhaald
dat Salzburg op ruim
honderdduizend inwo
ners zeven theaters telt, of
liever: concertzalen waarvan
enkele geschikt zijn voor
opera-uitvoeringen. De twin
tig kerken in de stad mag men
nieuwe Festspielhaus, dat vol
gend jaar klaar moet zijn. Het
wordt grotendeels in de rots
uitgehakt en het gaat zo'n 35
miljoen gulden kosten. De ar
chitect, Clemens Holzhausen,
maakt de grote zaal geschikt
voor 2600 bezoekers. De bouw
is een karwei dat geheel Oos
tenrijk met spanning volgt.
Wij hadden een blik om
hoog geworpen naar de lapi
daire grimas van Papageno.
Natuurlijk: Salzburg was mu
ziekstad, en niet zozeer een
tweede Valkenburg. Alle sou
venirwinkeltjes verkochten
portretjes van Mozart. Wij
veegden het schuim van het
bier van onze mond en gingen
naar buiten. Op het moment
dat wij de fontein terzij van
de dom passeerden, raakte de
hemel ineens vervuld van de
helderste carillonklanken. Een
koetsier van een van de op
toeristen wachtende aapjes
zag ons verwonderd de hemel
afzoeken.
„Daar, boven op de Resi-
denz", wees hij, „vijfendertig
klokken, de schoonste van heel
de wereld."
Wij deelden zijn waardering.
Hoewel wij in onze vaderstad,
zo vol met de beste Hemony-
klokkenspelen, wel wat ge
wend waren, moesten wij de
hoogste eer aan de muziekstad
gunnen.
netten Die Zauberflöte, dat in
Oostenrijk behoort tot „Kun
je nog zingen, zing dan mee".
Inderdaad hoorden wij enkele
uren later, toen wij ons naar
het theater bij het Mirabel
park hadden begeven, een
stampvolle zaal ongeveer
500 mensen zachtjes mee-
neuriën. Niettemin was het
een grootse ervaring Aicher
mann Aicher limonade met een
schijfje citroen drinken. Limo
nade, dat is niet iets waaraan
men zich in het dagelijkse le
ven te buiten gaat. Maar wij
geloven dat limonade de drank
uit liefelijke sprookjes is, de
nectar van de feeën. Vandaar
dat wij in Salzburg limonade
hebben gedronken.
In Tomaselli zijn wij weer
e obers van de Peters
keiler beschouwden het
als een vriendelijke ges
te jegens Oostenrijk toen wij
Bauernschmaus bestelden. Wij
hadden dit als een nationaal
gerecht aangeprezen gekre
gen, niet beseffend dat dit zou
uitpakken als een boven zijn
stand opgedirkte zuurkool met
worst. Programma's van de
muzikale evenementen van
Salzburg lagen spoedig naast
ons bord. Dat was nu jammer.
De „Muzikalischer Frühling"
was een dag eerder geëindigd,
de „Festspiele" zouden pas
eind juli aanvangen. Die
avond speelde alleen het Salz-
burger Marionetten Theater
's zondags voor het merendeel van Hermann Aicher, die hier
De gezellige -fontein en de verweerde muren van de dom geven
het plein iets intiems.
v,
Heldere emrillonklanken tn de muziekstad.
ook als concertzalen beschou
wen. Wij waren gaan kijken
naar het beroemde Festspiel
haus. Geleund tegen een beeld
je van Papageno, de clown uit
Mozarts Zauberflöte, hadden
wij gezien hoe hard werklie
den, ook op deze zondag, naast
het bestaande gebouw bezig
waren aan de bouw van het
vlotweg Professor Hermann
Aicher werd genoemd, welke
titulatuur hij waarschijnlijk
aan het bezit van zijn baard
te danken had, gelijk onze bril
telkens een spontaan „Herr
Doktor" vermocht te ontlok
ken. Hermann Aicher, de in
Nederland zo gewaardeerde
gast, speelde met zijn mario-
met zijn vrouw, dochters ei
poppen in hun eigen huis te
ontmoeten. Welk een sprook
jesachtige aankleding, welk
een schitterende kostuums,
welk een wondere poppen
wereld en intussen die vir
tuoze Mozart-muziek die voort-
stroomde met de vaart van de
Salzach. Als men kijkt naar
het bijna materieloos beweeg
der marionetten en keer op
keer verrast wordt met de
schoonste invallen der fanta
sie, als men in een perfecte
geluidsweergave zijn favorie
ten hoort zingen, weet men
zich eindelijk in Salzburg, dat
een muziekstad is met een
decor voor een sprookjesopera.
In de pauze kan men bij Her
bij zinnen gekomen. Zoals
Amsterdammers naar Ameri-
cain gaan, drinken Salzburgers
hun kop koffie bij Tomaselli.
Daar leest iedereen een krant,
die men in een rieten houder
met handvat gepresenteerd
krijgt. Men kan kiezen uit
vijftig verschillende dagbla
den, of uit de verzameling tijd
schriften en weekbladen. Zo'n
voorraad nieuws is meer dan
voldoende om tot de realiteit
te komen. Mogelijk hebben de
Salzburgers Tomaselli hard
nodig als vluchthaven, waar
ze zich kunnen onttrekken
aan de sprookjessfeer van hun
stad. Deze sfeer laten ze graag
aan de toeristen.
HENK SUÈR
vastheid van het volk, voor zijn kate-
chismuskennis. Behalve het officiële
geloof dat de kerk blijft leren, leeft
buiten de preek om de overgeleverde
eerbied voor zekere tekenen. Onder de
leer van de ene God ligt de volksleer
van de demonen en goede geesten, erf
goed van een Germaans heidendom, dat
door de zielzorger op het dode spoor
gereden werd van het bijgeloof.
Deze wat gepopulariseerde uiteen
zetting ter verklaring van de eerste
aflevering van de Volkskunde-atlas.
Want het spoor van vuurman en
weerwolf leidt inderdaad terug naar
een verleden, het geloof in geen van
beiden wordt door kerk of maat
schappij gesanctioneerd, het is bijge
loof. Vaak werd dit gekerstend. Als
een ouderwetse boer een kruisteken
maakt als hij begint te zaaien, lijkt
dit een vroom gebruik. Diezelfde boer
zal de eerste drie dagen van novem
ber niet zaaien, want zo meent hij
tijdens die zgn. springdagen groeit
het gewas met de wortels in de lucht.
Dit lijkt minder op christendom dan
op het geloof in een kwade demon
uit een voor-christelijke periode. En
het vermoeden ligt voor de hand, dat
het kruisteken van daarnet de geker
stende vorm is van een heidense be
zweringsformule. Zekerheid of zeer
grote waarschijnlijkheid kan slechts
verkregen worden na een systema
tisch onderzoek. En daarmee houdt
zich de volkskunde dan ook bezig.
In een tijd waarin oude beschavings-
resten steeds sneller opgaan in een mo
dern, algemeen cultuurpatroon, is het
zaak vlug te verzamelen wat over is.
Reeds of liever pas voor de
tweede wereldoorlog werd het syste
matisch navragen vanuit een weten
schappelijk centrum begonnen. Kost
baar materiaal moet intussen verzameld
zijn. Dat beseft ieder die de enquête
formulieren regelmatig invulde. De
verkregen gegevens moeten daarna ech
ter tot spreken worden gebracht, het
moet toegankelijk worden gemaakt
voor b.v. historici die de oorsprong van
zovele rariteiten willen verklaren, voor
sociografen en geografen die speuren
naar het aandeel van bepaalde bevol
kingsgroepen of gebieden in dit oudste
cultuurbezit. Allerlei wetenschappers
kunnen nu aan de slag. Met één blik
op een kaart van de volkskunde-atlas
kunnen ze de naam, de inhoud en de
verspreiding van een volkskundige bij
zonderheid nagaan in Noord en Zuid.
Ze kunnen zien dat de rijkste bronnen
werden aangeboord in Zuid en dat met
name een provincie als Noord-Holland
steeds met weinig gegevens uit de bus
komt. Dat het dwaallicht ook wel vuur
bol heet, diggelfjur, stalkaars of hip-
licht. Dat men in bepaalde streken ge
looft dat stalkaarsen of dwaallichten de
zielen zijn van ongedoopten, van mis
dadigers, van boeren die tijdens hun
leven grensstenen verlegd hebben, of
ook wel heksen of boze geesten.
Wat zijn de functies en eigenschap
pen van een dwaallicht? Ook hierop
geeft een kaart antwoord. Het voert
iemand van de juiste weg, het voor
spelt een ramp, het geeft de plaats aan
van een verborgen schat, het klopt op
de deur en laat dan een brandplek ach
ter etc. etc. De wijsheid van het volk
verbaast. De enkele heksen die in de
middeleeuwen de dans ontsprongen,
spoken in de Lage Landen nog rond
van Eemsmond tot Scheldebron. Nu de
heksenwaag niet meer wordt gebruikt,
het interessant te horen waaraan
men een heks herkent. Maak een kruis
achter de heks, en ze kijkt om! Draai
een sleutel rond op een evangelieboek.
Weer tot stilstand gekomen, wijst hij
het huis aan waar de heks woont! Of
kook een zwarte kip. Dan krijgt de heks
brandwonden! Men ziet de heks ook, als
men achter in de kerk door een trouw
ring kijkt: ze zit dan met de rug naar
het altaar!
De weerwolf wordt ook wel genoemd
kludde, lodder, duinkolle, griephappe,
flodderduvel en wat dies meer zij. De
weerwolf is volgens de meeste streken
een mens, maar van bijzondere aard.
Bijv. een mens met een dierevel, een
mens die zich in een ander wezen kan
veranderen, een mens die de jongste is
uit een gezin van zeven zonen of doch
ters, een mens die door de duivel is
bezeten etc. Overigens, zo meent men
in een streek, kan iedereen weerwolf
worden, als hij de wetten van de ge
meenschap niet nakomt. Een weerwolf
is hinderlijk voor de maatschappij. Hij
springt voorbijgangers op de rug om
zich te laten dragen. Hij verscheurt het
vee en laat zich ook als kinderschrik
gebruiken.
De vuurman laat een vuurspoor na.
Als je hem fluit, daagt hij voor je op.
Dan is het haasje rep je. Wie nog op
tijd de huisdeur in het slot kan werpen,
zal de volgende dag een verkoolde
handafdruk in het hout terugvinden.
Uit de diverse beschrijvingen zou men
het vermoeden kunnen krijgen, dat
heks, weerwolf en vuurman na familie
zijn of zelfs tot een en dezelfde demon
herleid kunnen worden.
De atlas rept daar verder niet over.
Hij brengt het verzamelde materiaal
slechts in kaart. De studie kan nu be
ginnen. Een standaardwerk over de
Volkskunde der Nederlanden als vol
tooiing van wat prof. Schrijnen eens
begon? Deze stoute droom zal reëler
worden naarmate de afleveringen ver
schijnen van deze atlas.
JAN ELEMANS
