Verontrusting door priestergebrek,
religieuze onwetendheid, spiritisme
en onvoldoende bescherming tegen
de invloed van het communisme
Kunt U „De Bazuin
niet verbieden?
ZATERDAG 3 FEBRUARI 1962
PAGINA 9
DE KERK IN HET „WERELDDEEL",
DAT BRAZILIË HEET
„Les conditions sodales vont véritablement infra-humaines".
AMSTERDAM, febr. De Kerk van
Brazilië is de grootste ter wereld. Ze
°mvat een episcopaat van 188 bisschop-
P®n (november '61). Ze telt een derde
Van alle katholieken en binnen twintig
Jaar de helft. Deze cijfers bewijzen, dat
®razilië Italië, Frankrijk en Spanje
Ve*"re heeft overvleugeld, dat in de We
reldkerk het zwaartepunt verschuift van
■Europa naar Zuid-Amerika en dat in de
toekomst voor een beoordeling van de
concrete betekenis dier Kerk de aan
dacht op het „land van het H. Kruis"
*al moeten worden gericht. Met heel
atjjns Amerika beleeft Brazilië name-
'la een bevolkingsaanwas, die demo
grafen een „explosie" noemen. Hoge
'udersterften, slechte sociale en i-
&K:nisehe omstandigheden, analfabetis
me on onvoldoende onderwijs blijken
at niet te stuiten. Het zet door in een
mPo. dat nog voortdurend de progno-
As overtreft en wie zich een inzicht wil
erschaffen in de Russische belangstel-
voor Cuba of het Noord-Ameri-
aanse hulpprogramma van Punta del
v A mag deze feiten niet uit het oog
uezen. Een continent ontwaakt en
-..vrijwel onbekende mogelijkheden
'laen zo groot, dat een belangrijke
rschuiving op het wereldtoneel niet
Ukbeeldig is.
ih&j die verschuiving zal Brazilië do-
recu.ren' ^et noemt zich niet ten on-
dan een „werelddeel". Het is meer
W0® maal Nederland en als men
keren tot het kerkelijke leven terug te
enko het immense Braziliaanse
het °opaat vanuit die hoek bekijkt, kan
toeiZS? opi§ nog onbeperkt in omvang
omen. Waarschijnlijk lijkt dat niet.
We ZRr=";,?onder twijfel nog vele nieu-
maar rfZll'aanse bisschoppen komen,
king mof ATN geografische vergelij-
Voor S, 1e'leriand gaat niet op. Daar-
heeld r L et. land een te heterogeen
teliikó Ln eindeloos uitgestrekte wes-
Diet mfAnooId-westel«ke deel b.v., dat
®razi1ia= n 62 Pct- van het totale
slechte Lnse grondgebied omvat, woont
dichtheia iPci' van de bevolking. De
bewonpr gedraagt er niet meer dan 0.7
dan ook h6r 2 en ik herinner mij
|ed, die,""""
verlat
.■pcesanen.
uan nnt v, co ik uerinner
bied aio Tf ten, bisschop uit dat ge-
2Ün 'veriatm a T kwarn vragen voor
diocesan doodarme en schaarse
Bestuurd met ege handen werd -"eg-
Lpgaan 7iT°,1Se'8l!eUr' °mdat wij niet
Kerk maar 1"®t .het lot van u en Uw
ar omdat wjj in de noodsi
tuatie, waarin wij verkeren, onze aan
dacht moeten richten op die gebieden
waar meer dan 65 pet van alle Brazi
lianen woont het noord-oosten en de
grote steden en waar naar alle
waarschijnlijkheid over de toekomst en
het lot van Brazilië beslist wordt. Daar
op alleen moeten wij alle beschikbare
krachten en hulpmiddelen concentreren
en die eis is zo strikt, dat meedogen
ons niet mag verblinden. Bij zoveel el
lende en zo beperkte middelen mogen
wij alleen daar helpen, waar hulp een
oplossing kan betekenen."
En daarmee zitten wij dan midden in
de wurgende problematiek van de Kerk
in Brazilië. Dr. Tiago G. Cloin CssR
schreef daarover in „Sociaal Kompas":
„Als er niet tijdig preventieve maatre
gelen worden genomen, zal de Kerk
van Brazilië grote, misschien onher
stelbare verliezen lijden en zal Brazilië
zelfs voor het grootste deel voor het
Katholicisme verloren gaan." En prof.
Manuel Diegues Junior, de technische
adviseur van het Braziliaanse episco
paat, zei mij letterlijk: „Wij hebben
drastische geneesmiddelen nodig". En
toen ik hem vroeg of hij daarmee ook
de mening van het episcopaat zelf ver
tolkte, zei hij en men moet het heb
ben gehoord om te weten hoe subtiel
een kloof kan worden aangeduid: „Ik
ben radicaler. De bisschoppen zijn meer
beheerst".
En wat zijn dan die klemmende pro
blemen, die de Kerk van Brazilië de
adem benemen? Op de eerste plaats
het priestertekort. De omvang daarvan
slaat alles wat men er ooit van mag
hebben vermoed. In de gehele katholie
ke wereld buiten Brazilië komt ab
soluut gerekend ongeveer 1 priester
voor op rond 1200 katholieken. Daarbij
is er geen enkele vergeten en dat is dus
al een situatie, die aanmerkelijk ongun
stiger is dan die waarover wij in Ne
derland klagen. Neemt men dat alge
mene beeld echter als uitgangspunt,
dan heeft Brazilië een tekort dat vier
maal zo groot is als het huidige be
schikbare aantal, ongeveer 9.000. Een
tekort dus in de orde van 36.000 pries
ters.
Dat is echter nog maar theorie. Men
moet ook nog rekening houden met het
feit, dat 20 pct. van de Braziliaanse
clergé ouder is dan 50 jaar, dat in Bra
zilië die theoretische groep van rond
1200 katholieken moet worden gezocht
in een gebied van meer dan 950 km2,
dat verkeersmiddelen ontbreken, dat
men woeste, verlaten en bergachtige
gebieden moet doorkruisen en als men
ook al deze factoren in aanmerking
neemt, dan moet men voor het werke
lijke tekort het getal van 36000 met 2,
zo met met 3 vermenigvuldigen. Er zjjn
echter nog meer ongunstige factoren.
De groei van het aantal studenten, dat
de grootseminaries bezoekt, houdt geen
gelijke tred met de groei van de bevol
king, en bovendien zijn er van het klei
ne legertje priesters, dat tenslotte voor
de praktische zielzorg beschikbaar zou
zijn, nog velen, die hun aandacht uit
sluitend op het onderwijs richten.
De Nederlandse pater Tiago Cloin,
die secretaris-generaal is van alle in
Brazilië samenwerkende orden en con
gregaties, vraagt zich in het eerder ge
noemde artikel dan ook af „waarom de
Braziliaanse kerkelijke autoriteiten geen
beroep doen op andere congregaties, zo
dat de priester-religieuzen kunnen wor
den vrijgemaakt om zich geheel aan
hun zielzorgelijke taak te kunnen wij
den."
En ik mag misschien in dit verband
herinneren aan het interview met kaï
dinaal AÜrink, dat enige tijd geleden
stond afgednikt in „Informations Ca-
tholiques Internationales". Daarin richt
te de kardinaal dezelfde vraag, nu
rechtstreeks tot de Nederlandse broe
ders en zusters. Waarom in het Frans,
heb ik toen gedacht, en in een blad, dat
bij ons alleen in vakkringen gelezen
wordt?
Gelukkig is er sprake van een zekere
ontwikkeling. Enkele religieuzen, ver
spreid over een aantal landen van
West-Europa hebben samen een stich
ting „Pro Mundi Vita" in het leven ge
roepen (Nederlands contactadres Fran
ciscanerklooster Wychen) en het lijkt
geen loos optimisme, dat dank zij haar
activiteiten de komende jaren steeds
meer congregaties de weg naar Brazilië
zullen vinden. De zusters van Heythuy-
sen geven op dit terrein al jarenlang
een prachtig voorbeeld.
De diepste problemen rond het pries
tertekort zijn hiermede echter noch ge
steld, noch beantwoord. Toch wil ik ze
niet ontwijken. Ze houden immers ver
band mét enkele fundamentele trekken
van de Braziliaanse samenleving en het
eerste is dus analfabetisme. Ik heb al
leen maar een betrouwbaar cijfer uit
1940, maar ook dat spreekt boekdelen.
Van de gehele Braziliaanse mannelijke
jeugd tussen 10 en 19 jaar was meer
dan 57 procent analfabeet. Dat cijfer
wijst terug op de enorme geestelijke en
materiële nood, vooral op het platte
land, waar nog altijd 60 pct. van alle
Brazilianen woont. Het heeft geen zin
te ontkennen, dat de pogingen om daar
in verbetering te brengen te wensen
overlaten, al mag men nimmei verge
ten, dat de diepste grond van deze el
lende gezocht moet worden in het Poi
tugese regime, dat tot 1822 onderwij
aan Brazilianen verbood! Volledig.
De tweede oorzaak lijkt mij, zo mo
gelijk, nog schrijnender. Brazilië kent
geen rassendiscriminatie. Alle kleuren
leven er ik heb dat zelf kunnen con
stateren bijkans broederlijk bijeen.
Toch bestaat het feit, dat men bij de
clerus zelden een kleurling tegenkomt.
Dat mag voor een goed deel te wijten
zijn aan hun eigen minderwaardigheids
gevoelens (de slavernij werd pas in
1888 afgeschaft), het is ook waar dat
zjj door de heersende kerkelijke politiek
slechts bij hoge uitzondering tot een se
minarie worden toegelaten. Daarmee is
36 pct. van het potentieel, waaruit
priesters kunnen voortkomen, vrijwel
volledig afgesloten.
De derde oorzaak heeft betrekking
op de steden. Het openbare leven is
sterk sensueel en erotisch gekleurd. Ik
heb b.v. om mij tot één geval te be
perken nog nooit in boekenstalletjes
zoveel rommel aangetroffen als bij die
aan het begin van Rio de Janeiro's on
overtroffen Rio Branco. Het zijn in op
zet typische stalletjes voor universi
teitsstudenten. Ze bevatten echter niet
anders dan veel communistische litera
tuur, veel boeken over spiritisme en al
lerlei uitzonderlijke geesteswetenschap
pen en tenslotte een verza- eling por
nografie, waarvan ik het bestaan niet
vermoed had.
De laatste oorzaak tenslotte ligt in
het gedrag van de priesters zelf. De
beroemde abbé Houtart uit Brussel
schrijft daarover zeer omzichtig: ,,Le
type de vie sacerdotale qui est mené
par les prêtres dans la plupart des
villes de l'Amérique latin, étant un
type de vie sacerdote plutót administra-
tif, n'est pas particulièrement attra-
yant pour des jeunes." Ik moet dat on
derschrijven. Ik herinner mij een ge
sprek met een priester, aan wie ik
vroeg mij te begeleiden in de favelas,
de krotwijken tegen de bergen. Hij had
geen zin. „Ik kom er vrijwel nooit," zei
hij, „het is zo ondankbaar". Toen ik
daarop duidelijk mijn verwondering liet
blijken, zei hij: „Ik heb ook eigenlijk
geen tijd. Wij hebben hier een mode
parochie. Ieder die maar even iets be
tekent, wil hier trouwen. Dat geeft een
enorme administratie."
En nu ik deze opmerking heb ge
maakt, moet mij nog een tweede van
het hart. Ik mag geloof ik stel
len, dat ik in respect ten opzichte van
missionarissen voor niemand onderdoe.
Dat verhindert mij echter niet de ogen
open te houden. ..Daarbij is het mij op
gevallen, dat velen onder hen toch
maar matig op hun taak zijn voorbe
reid. Werkelijke kennis van land en
volk ontbreekt: verhalen die gedaan
worden, zakken bij de tweede vraag in
een en ik ontwaar een onmiskenbare
nehoefte de allerbesten niet te na ge
sproken om zo snel mogelijk een be
staan op te bouwen, dat overeenkomst
vertoont met dat van een pastoor in
een rustig dorp, alleen vrijer. Zulke fi
guren in een gistende samenleving vor
men een tegenspraak in zichzelf. Hun
kennis van de ontwikkeling in het den
ken, ook binnen de katholieke kerk,
grenst soms aan het ongelooflijke. Nog
een voorbeeld. In een grote Braziliaan
se stad ontmoette ik een overste van
een vrij fors convent. Zijn eerste woor
den waren: „Ha, eindelijk een katho
lieke Nederlandse journalist. Kunt u er
niet voor zorgen, dat „De Bazuin" in
Nederland vèrboden wordt? Dat moet
ophouden."
Ik geloof dat een dergelijke instelling
weinig geëigend is om jonge Brazilia
nen enthousiasme voor het priesterschap
bij te brengen. En toch bestaat zjj.
Toch heeft de hele denkende samenle
ving van Brazilië het volgende onwaar
dige schouwspel moeten gadeslaan. In
de staat Sao Paolo heeft de verstandige
en gematigde gouverneur Pinto na
ruggespraak met de hoogste kerkelijke
autoriteiten een agrarische hervor
ming ingevoerd, die uitermate soepel
is. Toch verschijnt naar aanleiding
daarvan een boek: „Landbouwhervor
ming, een kwestie van geweten", mede
geschreven door de aartsbisschop van
Diamantina en de bisschop van Cam
pos. Een boek, waarin ook deze hervor
ming wordt afgewezen en waarin de
„status quo" een gewetensnoodzakelijk
heid genoemd wordt. Het waarschijnlijk
naïeve, Romeinse persbureau Fides"
verspreidt daarover zelfs een bijna jui
chend bericht. Heel Brazilië in rep en
roer. Zo erg, dat kardinaal Motta ten
slotte op 27 november j.l. namens alle
kardinalen, aartsbisschoppen en bis
schoppen van Brazilië een communiqué
heeft moeten uitgeven, waarin beide
bisschoppen openlijk worden gedesavou
eerd.
Als zo in het openbaar wordt omge
sprongen met een zaak die voor Bra
zilië en vele andere Latijns-Amerikaan
se landen letterlijk een kwestie is van
Sterk devotioneel geloofsleven.
leven of dood, dan moet men er zich
niet over verwonderen, dat de kerk
haar aantrekkingskracht verliest, dat
spiritisme (zie mijn artikel van 23 de
cember j.l.) en protestantisme hand
over hand toenemen en dat de kreet
dat de kerk corrumpeert met het kapi
talisme moeilijk kan worden gesmoord.
Ik sprak over deze dingen ook met
de in zijn land beroemde socioloog prof.
Fernando Bastos de Avila S.J. Hij zei
wat ik in een vorig artikel al eens heb
aangeduid. „Als u iets van de huidige
ontwikkeling in Brazilië wilt begrijpen,
moet u een ding niet vergeten. Wij le
ven op het moment, waarop dit conti
nent ontwaakt. De immense trek van
het platteland naar de stad en zelfs de
vorming van die afschuwelijke krotwij
ken onverschillig of ze Callampa's,
Cerro's, Quebradas of Favela's heten
bewijzen alleen, dat het begrip begint
door te breken dat men niet gelaten de
slagen van het leven behoeft af te
wachten, doch dat men het initiatief in
eigen hand kan nemen. Het resultaat
daarvan moge nu misschien een nog
grotere ellende schijnen, de ontwikkeling
is onmiskenbaar en het is mede de taak
van de kerk om daarop haar stempel
te drukken."
En daarmee nader ik tot mijn laat
ste hoofdstuk: de onvoorstelbare ellen
de van het merendeel der plattelands
bevolking, de daarmee gepaard gaande
onwetendheid en de vlucht naar de
stad, waar hun toestand nog schrijnen
der lijkt, aangezien hi' zich voltrekt in
de schaduw van paleizen. Nu weet ik
ondertussen, dat sommigen mijn nor
male bewogenheid hebben verdraaid tot
„gooddoishness" of de behoefte aan een
„sobstory" van een infame journalist.
Wel, dan zal ik getuigen a_nhalen
Abbé Houtart: ,11 est certain que les
conditions sociales de ces quartiers ur-
bains sont véritablement infra-hu
maines".
Dr. Tiago Cloin: ,De meerderheid
van de Braziliaanse plattelandsbewoners
(64 pct. van het totaal) leeft onder uit
zonderlijk alarmerende omstandigheden,
waar het de medische zorg, de sociale
bijstand, het onderwijs en de zielzorg
betreft". En over de favela's: „In
plaats van steeds beter te worden, ver
ergert de situatie van dag tot dag."
Ik heb nog een derde bron. In een
meer dan twee uur durend interview
heb ik gesproken met de secretaris
(en dat betekent in dit verband ook
motor) van de Braziliaanse bisschops
conferentie, Dom Helder Camara.
Eerst nog een anecdote. Toen ik zjjn
naam opschreef, vroeg ik hoe hjj toch
aan zo'n merkwaardige, Nederlands
aandoende, voornaam kwam. Helder.
Wel, zei hij, toen ik geboren moest
worden, 'ïad mijn vader juist een Por
tugees-Nederlands woordenboek in zjjn
bezit. Hjj vond helder een mooi woord.
Den Helder, en klaar, duideljjk. Daar-
„De situatie verergert van dag tot dag", want dit b.v. zijn drie onderscheidene arbeiderswoningen.
om heet ik Helder en sinds ik Helde,
heet, wordt die naam in mijn diocees
ineer vergeven.
Maar nu terzake. Dom Helder
is een bewogen man. Klein van stuk.
Met handen als fladderende vleer
muizen. Hjj heeft in de loop van het
interview voor mij gedanst, mjj met
beide handen op de schouders gesla
gen, mjj meerdere malen omhelsd en
toen wjj uit elkaar gingen, heb ik zo
hartelijk aan de traditionele omar
ming moeten meedoen, dat ik vrees
dat ik iets heb beschadigd. Maar goed,
hij is de man, die u. het Eucharis
tisch congres gezworen heeft dat hjj
een kruistocht zou beginnen tegen de
favela's, die als zweren kies en aan
het ljjf van Rio. Een miljoen mensen.
Een miljoen mensen onder omstandig
heden waarvan misschien de enkele
foto's, die dit artikel begeleiden, een
idee geven. Niet meer dan een idee
overigens, want foto's stinken niet en
een on-Nederiandse zon verhult door
te vergulden.
Dom Helder had en heeft echter
geen geld. Daarom heeft hij van zjjn
paleis („dat mag U niet meer zeg
gen") het huis der armen gemaakt.
Hjj heeft er zijn bank van de voor
zienigheid gesticht (waarop ik later
terugkom) en is op pad gegaan. Hjj
heeft bezoeken afgelegd bij grond
eigenaars. Kjjk, heeft hjj gezegd, die
berghelling daar midden in de stad
is van u. Ik weet dat. U weet echter
ook, dat zich daaraan een favela heeft
gehecht en dat er in heel Brazilië
geen macht is, die haar kan verwijde
ren. Ik doe u een voorstel. U koopt
van mij de helft van uw eigen grond.
U betaalt daarvoor een fikse prjjs. Van
dat geld bouw ik op de andere helft
flats. Daar stop ik de mensen in van
de helft die u heeft teruggekocht.
Zjj krjjgen daardoor een huis, u krijgt
de helft van uw bezit terug en als u
weigert, bent u alles kwijt.
Voor deze redenering vraag ik uw
aandacht. Als in het openbaar een
bisschop zo durft optreden, als hjj zo
bijkans schaamte) de eigendom ver
wisselt, moet men dan niet geloven
dat er sprake is van een situatie
waarin het doel inderdaad de midde
len schijnt te heiligen.
Die situatie doet zich in Brazilië voor
en het was met oog daarop, dat prof.
Manuel Diegues Jiinior sprak van „dras
tische geneesmiddelen". Hjj doelde
doelde daarbij letterlijk op een radicale
landhervorming, waarbij „het privébe-
zit ten voordele van het algemeen be
lang moet worden aangetast". Tege
lijkertijd zo udoor vorm..,g van coöpe
raties een agrarische middenstand moe
ten worden gekweekt, het onderwijs
moet worden hervormd van de min
derheid der kinderen die op school komt,
voltooit 44 pct. het lager onderwjjs, 6
pct. brengt het tot middelbaar onder
wijs, 1 pct. tot de universiteit en al
gemene maatregelen zouden moeten wor
den getroffen, opdat de steeds voort
schrijdende inflatie tot staan wordt ge
bracht
Welnu, in de reportage over mjjn
interview met president Goulart
heb ik al duideljjk laten uitkomen,
hoe de regering deze landhervorming
wegwuift. En nu doet zich het af
schuwelijke geval voor, dat de kerk
die om op zich begrijpelijke rede
nen op vriendschappelijke voet met
de regering wil blijven met haar
en haar beleid wordt vereenzelvigd.
Haar verspreide pogingen, met name
in het geteisterde Noordoosten, doen
daaraan niets af. Zjj is niet de open
lijke, voortdurende pleitbezorgster van
de rechten der minst bedeelden. Het
in het oog lopend succes van de „Li-
gas Camponesas" van de felle schrij
ver en volksmenner Francesco Juliao
is daarvoor het beste bewijs.
De groeiende arbeidersmassa van
Brazilië staat daardoor voor een ver
schrikkelijk dilemma. Ze is in hoofd
zaak katholiek. Haar kennis en haar
godsdienstige vorming zjjn echter ni
hil. En met zo weinig wapens en zo
weinig achtergrond moet zjj zich
verweren tegen een lokkend commu
nisme, dat zonder moeite de schjjn
van „alleenzaligmakend" kan ophou
den. Dat het officieel is verboden be
tekent daarbij geen nadeel Integen
deel! Van een doeltreffende, voortge
zette, planmatige actie die door en
vanuit het katholicisme gedragen
wordt, bljjkt immers niets en pater
Cloin heeft dan ook gelijk als hjj
schrijft: „De kerk biedt nog niet vol
doende tegenstand aan allerlei com
munistische invloeden, die zich meer
en meer ontwikkelen en dat vooral
omdat de katholieken daaronder
ook de priesters en him preken te
verstaan nog steeds niet met vol
doende moed de sociale doctrine van
de kerk durven te onderschrijven."
Dat is de situatie van de kerk in Bra
zilië, anno 1962. In die kerk leeft een
derde van de katholieken van de hele
wereld. Straks leeft er de helft. Moet
men haar zending blijven bedekken met
een oud clericaal grapje? „De kerk van
Brazilië", zo heet het daarbij, „is rijk
aan genade. Ze heeft niet zeven, ze
heeft acht sacramenten. Dat achtste
heet: „onwetendheid".
ALBERT WELLING
