Grote harmonie tussen psychisch en fysiek leven
Nuchterheid
vroomheid
en eenvoud
Uitzonderlijke gaven in dienst van
de Vaticaanse diplomatie
De Paus van het Tweede Vaticaanse Concilie
mm
Angelo Giuseppe Roncalli werd
op 25 november 1881 gebo
ren in Sotto il Monte („On
der aan de Berg"), een kleine
agrarische gemeente van 1700
Welen tegen de voetheuvels gele
den van de Voor-Alpen. Deze te
kenen er in het noorden de hori
zont. De streek, de provincie van
Eergamo, is het klassieke land
der rondtrekkende potsenmakers,
«er saltimbanques, en hier stond
de wieg van Harlekijn. De Berga-
hiasken zijn geen geïsoleerd volk.
Al vroeg in de historie zwermde
jhen uit. De stamboom van de
Roncalli's kan men nagaan tot in
«e vijftiende eeuw en dit boeren
geslacht leverde zijn bijdragen
aan artiesten en geleerden, die
*ich in verschillende streken van
Italië en in Zuid-Frankrijk vestig
den. Een van hen, de schilder
Stefano Roncalli, verwierf in de
Zeventiende eeuw een zekere roem
hij bleef bekend onder de bij
haam Pomarancio. De familie,
daaruit de latere Paus Joannes
geboren werd, was onbemiddeld.
De vader Jan-Baptist moest als
kleine deelpachter hard werken
Voor zijn grote gezin. Angelo was
«et derde der tien kinderen en de
®erste zoon. In deze eeuw wisten
de Roncalli's zich een aantal hec
taren eigen grond te verwerven
en een oude herenboerderij La
Colombera te kopen, die nog be
staat en ondeelbaar familiebezit
is. De Paus was er voor een vijfde
eigenaar van. Toen mgr. Roncalli
in 1953 kardinaal-patriarch van
Venetië werd, schilderden zijn
broers het oude familiewapen,
thans gedekt door de rode kardi
naalshoed, op de voorgevel.
Zaterdag 25 oktober 1958 ging
het Heilig College in besloten
beraad. In de vooravond van de
28ste werd de hoogwaardige en
eminente heer Angelo Giuseppe
Roncalli, kardinaal-priester der
Heilige Roomse Kerk en patri
arch van Venetië, tot Paus ge
kozen. Zijn toestemming maakte
de keuze rechtsgeldig. Het leven
van het derde kind der familie
Jan-Baptist Roncalli uit Sotto il
Monte kreeg na een voorberei
ding van bijna 77 jaren zijn uit
eindelijke bestemming, de hoog
ste: Plaatsbekleder van Onze
Heer op aarde.
fö
PAPA RONCALLI'S LEVENSLOOP HEEFT ZICH IN
STEEDS NAUWERE CIRKELS OM ROME BEWOGEN
Vader Roncalli liet zijn kinderen
Ieren, wat veel van zijn medeboeren
toen nog niet deden. Angelo kreeg les
Van de pastoor uit de naburige parochie
Carvico en dat betekende voor de
jongen uren per dag lopen van huis
naar de pastorie en terug. Thuis was
Fetu flan 00k ,n°g meewerken geblazen
m het ^bedrijfje. De parochiepastoor van
ootto il Monte, wiens nagedachte is en
portret Paus Joahnes altijd in ere bleef
houden, zag in Angelo een mogelijk
toekomstige priester. Toen hij negen
was, mocht hij naar het college in
Celana en toen hij op zijn elfde jaar
Qe lagere school er op had zitten, werd
«ij als leerling aangenomen in het
Kleinseminarie van het bisdom Berga
mo. Hij was een zeer goede leerling en
«aarom kreeg hij een studiebeurs voor
het Romeinse grootseminarie. Vlak
Voor de eeuwwisseling kwam de
Priester-student naar de verre Eeuwige
htad, waar zijn vader en moeder één
maal geweest waren. (Zij trouwden er
?h de lange tocht van Bergamo naar
■home en terug was hun huwelijksreis).
_Op 10 augustus 1904 werd Angelo
Roncalli priester gewijd in de kerk van
h- Maria in Monte Santo, een der twee
harokkerkjes, die de ingang van Rome's
hoofdstraat, de Via del Corso, flanke-
*®h. Zijn eerste H. Mis las hij in de
Crypte van de St. Pieter bij het graf
»an de apostel, wiens opvolger hij zou
worden. De bisschop van Bergamo be-
hoemde toen de jonge priester, die
J- ans de doctorsgraad in de theologie
behaald had, tot zijn secretaris. Tevens
werd hij docent aan het groot-seminarie,
waar hij apologie gaf en het vak dat
•Itijd zijn wetenschappelijke hobby is
«ebleven: kerkgeschiedenis.
Het is in die tijd geweest, dat hij
snuffelend in de archieven geboeid
Werd door de contrareformatie en in
net bijzonder door de figuur van de
Milanese aartsbisschop St. Carolus
Horromeus. Spoedig leidde zijn onder
soek naar Milaan en daar maakte hij
met de sportieve en geleerde prefect
der Bibliotheca Ambrosiana kennis,
mgr. Ratti, de latere Pius XI. Uit
Roncalli's liefde voor de geschiedenis
m tenslotte een zesdelig werk voort
gekomen, „Gli Atti della Visita
Apostolica di S. Carole Borrpmeo a
Rergamo 1573". Toen hij veel jaren
PP de Balkan en in Turkije op pause-
hJke missie vertoefde, liet hij een
vriend, don Pietro Forni, het archief
werk doen en hem de stukken op
zenden. Na diens dood bleef het werk
Pggen. Maar als patriarch van
Venetië vatte kardinaal Roncalli het
weer op en alle mensen uit Sotto il
gl°nle wisten dat Zijne Eminentie
"^durende zijn vakantie ter plaatse
n? 9.ePaa'de vaste uren niet gestoord
mocht worden, want dan zat hij over
doeken gebogen. Het laatste en
zesde deel kwam uit, toen Papa Ron-
Be ueeds de Stoel van Petrus beste-
had. Deze passage is meer dan
va anecdotische. Paus Joannes heeft
gezegd, dat hij persoonlijk er
W "i?,® was Seen vakgeleerde theo-
tevr'j osoof oi jurist te zijn. Hij was
verèt 2 met een Sezond en nuchter
en?,",' mensenkennis en ervaring
Waf -ls «"Üd dankbaar geweest voor
historische studiën hem mee-
?.f®ven hadden: Het inzicht in de
«rekkelijkheid der dingen en van
rr^i^ menselijk oordeel en een brede,
milde blik.
De tien jaren, waarin hij de naaste
medewerker was van mgr. Radini
iedeschi van Bergamo zijn uiter-
mate vormend voor de 'onge
F geweest. In 1916, na de dood
«rertLu .^sschop. publiceerde hij een
5?™cTrif}. °.ver hem: „In Memoria
mgr. Radini Tedeschi, vescovo di
«ergamo en daarin heeft hij zijn hele
liefde en erkentelijkheid voor hem
neergeschreven. Mgr. Radini was een
man die in zijn denken en opvattingen
ir velen in Italië lang vooruit was.
De eeuwwende in Italië werd getekend
door grote onenigheid in het katho
lieke kamp. De scheidingslijn tussen de
groepen der progressieven („i larghi")
en der conservatieven („i rigidi") liep
bijzonder ongelukkig. De Rigidi waren
de zogenaamde Pausgetrouwen en wil
den niets weten van enige samenwer
king of van enig compromis met het
sinds 1870 bestaande verenigde Italië.
Maar daarbij beschouwden zij ook de
sociale encycliek van Leo XIII, einde
lijk ii 1891 verschenen, als hoogst ge
vaarlijke (zo niet onorthodoxe) nieuw
lichterij. De progressieven stonden
achter Rerum Novarum, maar meenden
tevens, dat er voor de Romeinse Kwes
tie een oplossing hoe dan ook gevon
den moest worden, en dat de katho
lieken mee dienden te werken aan de
vormgeving van het nieuwe vaderland.
„Buiten wat de onvervreemdbare rech
ten van de H. Stoel betreft, zien de
katholieken tijdperken en historische
gebeurtenissen als mijlstenen langs de
weg vooruit en zij waken er angstvallig
voor, dat hun werk der levenden niet
gestoord wordt door dode kwesties in
het nationale geweten". Deze zin, die
er niet om loog, is uit proeve van
program gedateerd 15 juli 1904 van de
hand van Graaf Grösoli, de algemene
voorzitter der toenmalige Italiaanse
Katholieke Aktie. 30 juli werd de orga
nisatie door de Paus opgeheven!
Mgr. Radini Tedeschi en zijn broer,
graaf Radini Tedeschi, beiden lid van
het hoofdbestuur, behoorden openlijk
onder de progressieven.
In 1909 stelde de bisschop zich aan
het hoofd van een arbeidersstaking in
zijn diocees. En God hebben zijn
kromstaf en mijter bijgestaan, als in
Rome Pius X Radini Tedeschi niet
persoonlijk de hand boven het hoofd
gehouden had. De broer van de bis
schop behoorde tot de sociale voor
trekkers van Noord-Italië in woord
en daad. In deze open sfeer, in deze
„doorbraak" naar een nieuwe tijd
maakte secretaris Roncalli met het
leven buiten de curie, school en boe
ken kennis en wat hij in die tien
jaren geleerd heeft, kon men nog
duidelijk bespeuren in zijn pauselijk
bewind.
De Voorzienigheid, die de mens in
vrijwilligheid voert langs de wegen, die
Zij zich voor hem dacht, heeft de
priester Roncalli dan vier jaren onder
gedompeld in menselijke ellende, ziel
zorg k l'improviste, angst en het in
tiemste treffen van ziel tot ziel: Op de
slagvelden van Noord-Italië in de eerste
wereldoorlog. Twee jaar later was Ron
calli voor zijn nummer opkomend ser
geant bij de hospitaaltrc ipen en hij
werd de eerste Paus in de historie, die
de onderofficiersstrepen met ere en in
de frontlijn gedragen heeft, en twee
jaar als luitenant-aalmoezenier. De
jongens noemden hem Angelo (engel)
en dit is zijn hoogste militaire onder
scheiding geworden.
Einde 1918 was hij weer terug in
Bergamo. Het leek of hij de vier
jaren van zijn afwezigheid er in
wilde halen: bij zijn professoraat
aan het Groot Seminarie kreeg hij de
geestelijke leiding der studenten, hij
werkte onder de oudstryders, onder
vrouwen- en mei.sjesorgamsaties en was
de ziel van de diocesane Katholieke Ac-
tie. Tot in Rome drong zijn naam door
die van een bezield priester en
organisator. Men hoort maar de his
torische bevestiging hebben wü met
dat de anti-modernistische ketterjagers
hem in de gaten hielden: de professor
zou te vooruitstrevend zijn in zyn
denkbeelden. Wel staat vast, dat me
nig seminarist en menig jong priester
in de woelige tijd na de oorlog een nou-
vast aan Roncalli hebben gehad, waar
voor zjj hem hun leven lang dankbaar
bleven.
Zomer 1921 ontmoette de toenma
lige prefect der Missiecongregatie kar
dinaal Van Rossum in het zomerver
blijf der Propaganda Fide-studenten
bij Castel Gandolfo de rector mgr.
Giobbe. De kardinaal was niet tevre
den over de resultaten der nieuwe
pauselijke missiegenootschappen in
Italië. Mgr. Giobbe merkte toen op,
dat dit niet te verwonderen was: het
werk voor deze genootschappen moest
er in Italië maar in de vrije tijd bij
gedaan worden, een behoorlijk appa
raat en een vaste leiding ontbraken.
Het werd hoog tijd, dat men iemand
voor dit werk helemaal vrijmaakte
en dan ook voor diens levensonder
houd naar billijkheid opkwam. „Weet
u een geschikte man?", vroeg kardi
naal Van Rossum en mgr. Giobbe I
heeft zijn aandacht gevestigd op prof.
Roncalli van Bergamo. Nog dat jaar
werd deze naar Rome geroepen. Hij
telde veertig jaar, toen hóin dienst
trad van de Propaganda Fide. Eer
vol was het, er zat wellicht een car
rière in ook. Roncalli hield van Ro
me. De functie die hij kreeg was be
langrijk en beloofde afwisselend te
worden. Maar boven Rome prefereer
de hij het eigen noordelijke land aan
de voet der Alpen en boven een ambt
aan de Curie de directe zielzorg van
persoon tot persoon. Mgr. Giobbe
heeft hem overtuigd, dat hij deze ar
beid op zich moest nemen, de kar
dinaal droeg hem voor en Benedic-
tus V benoemde.
Zo werd Don Roncalli in 1921 op een
nieuwe weg gezet, die hij nooit ge
dacht, laat staan verlangd had. Deze
zou voortaan in cirkels om Rome
gaan, steeds nauwer wordende cirkels.
En noch de Paus, noch kardinaal Van
Rossum of de rector van het Propa-
§anda Fide-college wisten, dat zij in
ods plan de eerste „straatwerkers"
waren aan een weg, die tenslotte zou
leiden „ad Petri cathedram". Spoedig
kreeg Don Angelo de rang, die b\j zijn
werkzaamheden paste. Hij werd Huis
prelaat en men sprak hem voortaan
aan met monseigneur. Hij moest de sa
menwerking ten bate van de missie
regelen, de diocesane bureaus en de
werkwijze reorganiseren. In die tijd
reisde hij veel en bezocht de Italiaan
se bisdommen, Frankrijk, België en Ne
derland. Van zjjn kort verblijf in het
Redemptoristenklooster te Wittem (Zd.-
Limburg) zijn nog verschillende anek
doten bekend: van de eenvoudige pater
in de biechtstoel van dit bedevaarts
oord, die volkomen de kluts kwijtraak
te, toen de Curie-prelaat kwam biech
ten. „Alsof er alleen maar belangrijke
mensen uit Rome komen", zo becom
mentarieerde Joannes XXIII eens in
een audiëntie dit voorval! En van de
voor een Italiaan opvallend kleine, en
weinig volgeschonken wijnglazen, die de
reftermeester ter ere van het hoge be
zoek op tafel had gezet.
Paus Pius XI, die zich de jonge
Bergamask nog goed uit zijn Milanese
tyd herinnerde, toen hi) hem leidde bij
zijn wetenschappelijk onderzoek in de
„Ambrosiana", volgde met belangstel
ling mgr. Roncalli's arbeid voor de mis
sie. In 1925 reeds na vier jaren dus
belastte de Paus hem met een zeer
moeilijke en delicate missie. Hij zond
hem als apostolisch visitator naar Bul
garije. De situatie daar lag op reli
gieus en religieus-politiek terrein uiterst
ingewikkeld, zowel voor de orthodoxe
kerkgemeenschappen als voor de ge-
unieerden en de Latijns-katholieken.
Een onderzoek en de in Rome uit te
brengen adviezen vereisten een open en
onbevooroordeeld oog, een helder be
grip en een summum aan tact. Mgr.
Roncalli werd op zijn naamfeest, Sint
Jozefdag 1925, tot bisschop geconsa
creerd in de kerk van de H. Carolus
Borromeus te Rome door kardinaal
Tacci, die de leider was van de Con
gregatie voor de Oosterse Kerk. Hij
moet zijn taak in Bulgarije uitstekend
gedaan hebben, want in 1931 werd mgr.
Roncalli er benoemd tot de eerste apos
tolische delegatie in de geschiedenis
van Bulgarije.
j\T iettegenstaande de kerkelijke moei-
V lijkheden na het huwelijk van
1 1 koning Boris met de Italiaanse
prinses Giovanna di Savoia in
1931 wist de delegaat zijn arbeid voort
te zetten. De Bulgaren, van welke re
ligieuze richting zij ook waren, hebben
een grote achting voor de Latijnse bis
schop opgevat en een warme genegen
heid. Deze was wederkerig. Toen mgr.
Roncalli einde 1934 afscheid nam, zei
hij, dat elke Bulgaar altijd welkom
zou zijn in zijn huis, waar dat zich
ook bevond en niet zonder ontroering
heeft de Paus daar tijdens zijn Pon
tificaat nog verschillende malen aan
herinnerd. In de tien Bulgaarse jaren
heeft hij zijn geestelijke horizon onge
meen kunnen verbreden en niet alleen
met zijn verstand, maar ook met zijn
hart volgde hij de Orthodoxe Kerk. In
zijn gedachten wereld hebben sindsdien
de „broeders uit het Oosten" een bij
zondere plaats ingenomen.
Toen stuurde Pius XI mgr. Roncalli
verder. Hij werd titel-aartsbisschop en
benoemd tot apostolisch vicaris (mis
siebisschop) en delegaat in Turkije, de-
legaat in Griekenland en administra
tor van het Latijnse Patriarchaat van
Constantinopel. Wellicht hebben eerst
de publikaties rond het Tweede Vati
caanse Concilie de buitenwereld er een
i
denkbeeld van gegeven, welke last de
ze zending voor de drager betekende.
De Grieks-Orthodoxe Kerk is een auto
nome nationale kerk en meer dan ne
gentig procent der Grieken is er lid
maat van. Andere religies gelden er
als indringers en vooral de Rooms-
Katholieke Kerk. De geschiedenis is
hier niet vreemd aan. Nu hadden uit
Turkije verdreven geünieerde Grieken
van de Byzantijnse ritus zich in het
moederland gevestigd naast de groep
der van oudsher Latijns-katholieken.
Vooral in de geünieerden zag men een
taktiek van Rome om de orthodoxie te
splijten. De Latijnse delegaat werd dan
ook met een diep wantrouwen in Athe
ne ontvangen. Daar kwam dan nog
verder de politiek bij. Griekenland wan
trouwde Bulgarije, wantrouwde Italië
met zijn Mussoliniaanse imperialisti
sche expedities nog meer en tussen
Athene en Ancara was de verhouding
gespannen. Mgr. Roncalli, van Italiaan
se afkomst, wiens laatste standplaats
Sofia was, en die tevens tot bisschop
in Turkije werd aangesteld, stond dus
persoonlijk in een vrijwel onmogelijke
positie. Pius XI was een veel te
groot magistraat dan dat men zou
kunnen veronderstellen, dat Roncal
li's benoeming op een flagrante ver
gissing zou berusten. Zolang de archie
ven nog niet open zjjn, lijkt deze spe
culatie de voor de hand liggende: niet
tegenstaande alle handicaps koos de
Paus deze figuur, omdat hij verreweg
de beste was voor deze plaats. De fei
ten hebben overigens geleerd, dat hij
er uitstekend voor geschikt was.
De man uit Sotto il Monte, die
nooit de pauselijke diplomatenacade-
mie doorlopen had, niet van de Staats-
secretarie of uit de carrière kwam,
heeft zich een tacticus betoond en een
kerkelijk diplomaat, die de grootste
bewondering opwekte van de edel
man èn diplomaat, kardinaal en paus
Pacelli. Er was meer. Roncalli sloeg
bruggen tussen de gescheiden broe
ders, nog nauwelijks zichtbare con
structies, maar zij waren er. Hij
kreeg de gestalte van eert teken,
misschien nog niet geheel begrepen,
misschien was hij zich daarvan zelf
ook niet bewust. Maar het oecume
nisch teken kwam in het volle licht
tijdens zijn Pontificaat en door het
door hem bijeengeroepen en gerichte
Concilie.
In 1941 ging de al opgejaagde Duce
tot de krankzinnige veldtocht tegen
Griekenland over. Niet een zijner beter
wetende maarschalken en generaals
had de moed, zijn ontslag aan te
bieden. De Duitse legers moesten Mus
solini later uit de algehele mislukking
helpen. In de hongersnood toen in Grie
kenland hebben de politici en de leiders
van de Orthodoxe Kerk geweten tot
wie zij zich konden wenden: tot mgr.
Roncalli. Deze zette zich terstond en
met zijn gehele persoon in en hét was
effectief ook. Hij wist de H. Stoel tot
een interventie bij de geallieerden te
bewegen. Het resultaat was een ope
ning in de blokkade rond Griekenland
en de zending van levensmiddelen, me
dicamenten en kleding voor het Griek
se volk. Voor dit en het vele andere
werk, waaronder dat voor de vervolg
de Joden, zijn de zo gastvrije Grieken
hem altijd dankbaar gebleven. Kort na
zijn troonsbestijging bracht het Griekse
koningspaar Paus Joannes een officieel
bezoek en de vorsten getuigden, dat Hel
las ook papa Roncalli niet vergeten
was.
tn Turkije, waar Cemal Ataturk met
de oude Levantijnse en Islamiti
sche tradities gebroken had, in ver
licht rationalistische zin, ontmoette
mgr. Roncalli op kerkelijk gebied vaak
moeilijkheden. Tekenend voor hem is het
verhaal, dat hij er in een katholieke
kerk een Mis bijwoonde. De openbare
gebeden in de volkstaal en het zingen
uit een zangbundel geschiedde als van
oudsher in het Frans. Men treft dit ook
tot heden nog in Griekenland aan. Mgr.
Roncalli gaf opdracht deze gebeden en
gezangen in modem Turks- te verta
len. Hjj wilde daarmee gebed en zang
nader tot de mensen brengen en tevens
eraan meewerken, dat het katholicisme
zich uit zjjn isolement, dat van een
„vreemd" bestanddeel in het nationale
leven, zou verlossen. De regering in
Ankara overigens kwam achter deze
daad van mgr. Roncalli. Het was juist
in de periode, dat de regering in haar
nationalistische conceptie het kerk-
Arabisch uit de moskeeën ging weren.
Dat de delegaat, zij het dan ook met
andere beweegredenen, van zijn kant
hieraan meedeed, bezorgde hem bij toe
val een zo goede naam, dat hjj er blij
vend voordeel van heeft gehad. Vlak
voor Kerstmis 1944 werd aan zijn huis
een cijfertelegram van het Vaticaan
Ei
bezorgd. Mgr. Roncalli kende de code
aardig uit zijn hoofd, maar deze maal
heeft hij het boek erbij gehaald, om
zeker te zijn, dat hij zich niet vergiste.
Hó las en herlas: „Kom ogenblikkelijk.
Overgeplaatst nuntius Parijs. Tardini."
In het Nederlands vertaald moet hij
toen zoiets gezegd hebben als: „Nu
barst me de klomp".
Parijs is een der zes traditionele top
functies in de pauselijke diplomatie.
Heeft de titularis daar zeven a tien
jaar de Heilige Stoel goed gediend,
dan ligt de rode hoed voor hem in
Rome klaar. Zo ging het sinds eeuwen.
Mgr. Roncalli was niet van het
diplomatencorps. Hjj diende de Kerk
als missiebisschop en had de zorg
over vele gemeenten in de Latijnse
diaspora. En zo groot is zijn verba
zing geweest over het telegram, dat
hij binnen de veertien dagen na zijn
bestijging van de stoel van Petrus
in de staatssecretarie mgr. Tardini
vroeg: „Van wie is ooit het idee ge
komen, mij van Istanbul naar Pa
rijs te sturen?" „Van Paus Pius
XII, Heilige Vader", antwoordde de
al tot staatssecretaris benoemde.
„Juist", zei de Paus, „en wie heeft
de minute van het telegram ge
maakt? Laat het eens zien." Het pa
pier werd uit een bestofte legger te
voorschijn gehaald. Het origineel was
esigneerd door Tardini. „Zo, zo,
"minentie, zo, zo: U wist er dus alles
van".
Parijs was dus een officiële topfunc
tie. Maar in mei 1945 was deze vlak
na de oorlog lastiger dan ooit. Ron
calli's voorganger Valeri had op bevel
van de H. Stoel zijn missie vervuld bij
de Vichy-regering en hjj was dus geen
persona grata. De zuivering meende
heel wat aan te merken te hebben op
een twintigtal Franse bisschoppen. Nau
welijks op zijn standplaats aangekomen
kreeg de nuntius een lange lijst van
kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders
die geëlimineerd dienden te worden.
Deze wonderlijk gezette man had van
af zijn eerste optreden de waardering
der Fransen, een waardering, die dwars
door alle religieuze en politieke opvat
tingen heen spoedig tot hartelijkheid
groeide. Mijnheer de president, heeft
hij tegen generaal De Gaulle gezegd,
deze lijst is een ernstige zaak. Zij
raakt behalve de politiek nog veel meer
dingen. Sta mij in rust toe van mijn
kant objectief en eerlijk alles haarfijn
uit te zoeken. Merkwaardigerwijs tot
volle tevredenheid van allen bleef van
de lange lijst niet veel over en dat was
nog steeds in het geladen jaar 1945.
Naar het geheim gevraagd van zijn sla
gen als topdiplomaat, heeft Roncalli
eens met de H. Schrift geantwoord:
„Uw ja zjj ja, uw neen, neen". Bij zijn
vertrek in 1953 getuigde men van de
wezenlijke kern van zijn bedrijvigheid:
„Hij was steeds en voor alles priester.
Al zijn daden en woorden waren ge
richt op een oriëntatie naar de waarheid
en de liefde. De regel van zijn leven
was om te zoeken naar wat opbouwt
tegen hetgeen afbreekt." In de eerste
periode heeft de nuntius zich gedurig
het lot der krijgsgevangenen en oor
logsslachtoffers aangetrokken, niet vol
gens politieke maar volgens menselij
ke richtlijnen. Hjj steunde in 1948 het
appèl der Franse bisschoppen op het
geweten der natie, toen er nog meer
dan 200.000 Duitse krijgsgevangenen (nut
tige en goedkope arbeidskrachten) niet
waren vrijgelaten. „In mijn samenwer
king voor de opheffing van allerhande
noden en ellende met zovelen ben ik
weinig gehinderd door verschil van
levensbeschouwing. Wij discussieerden
niet maar werkten, wij hadden geen
moeilijkheden."
Dit heeft de vroegere nuntius nog
als Paus getuigd van zijn Franse er
varingen. De nuntius overliep de minis
ters en regeringsgebouwen niet. Hó had
dit ook niet nodig en regelde zón za
ken in een direct en persoonly'k con
tact. De nuntiatuur stond open, de ver-
zorgitig ten huize van de pauselyke am
bassadeur was beroemd. Beroemd wa
ren ook diens hoffelijkheid en smaak,
zón tafel en de keuze van de wón.
füerby moge aangetekend worden, dat
Angelo Roncalli nooit vervreemdde van
zón afkomst, verleden en familie. Hó
bleef ook als Paus zichzelf en naar de
getuigenis van zón medicus prof. Gas-
barrini in een zeldzame harmonie tus
sen zijn psychisch en fysiek leven.
Uit de gehele levensloop van de
overleden Paus krügt men de indruk,
dat dank zy deze gaven zyn bestaan,
met schokken, tegenslagen, verdriet
en ook onvervulde verlangens, naar
lichaam en ziel verheugend gezond
was. Ook zón vroomheid, sterk, een
voudig en gewoon, toonde dit karak
ter. Joannes XXIII vertelde graag en
open als een oude man: van zijn
voorkeur en eerbied voor een niet
geringe ry van Heiligen, hó had er
byna huiseló'k zón speciale vrienden
onder. In zyn snipperogenblikken bad
hö elke dag de gehele rozenkrans
der vöftien tientjes en elk tientje had
zyn vaste Intentie: voor een we
relddeel, voor de vervolgden e»--hun
vervolgers, voor de mensen van pers
en publiciteit, voor de zieken
In 1958 liep zyn tód als pauselók ver
tegenwoordiger af. Pius XII creëerde
hem tot kardinaal. Het ogenblik der
hoogste kerkelijke onderscheiding had
mgr. Roncalli bedrukt tegemoetgezien.
„Obedientia et Pax" stond in zijn wa
penspreuk, maar deze vrede verwerft
men zich niet voor niets. Het is be
kend, dat hy opzag tegen een hoge
functie in het centrale bestuur van de
Kerk. Zyn diplomatieke missie was ge
ëindigd. Hy was nog sterk met zyn
72 jaren. Hó onderschatte het gewicht
an een kardinaalspost in Rome niet,
maar zyn hart trok er nu eenmaal
niet naar. Drie dagen na zón verhef
fing kwam het pauselyk besluit: „Kar
dinaal Roncalli wordt patriarch-aarts
bisschop van Venetië". Toen was er In
heel de wereld geen stralender mens:
zielzorg en die in zyn eigen landstreek:
De reiziger keerde terug naar huis.
Het is een toeval geweest, dat de
Franse Staatspresident, die naar
oud gebruik, nog uit de tód der
koningen, de nuntius in Parijs bó
zyn verheffing tot kardinaal de rode
bonnet plechtig opzet, een man was van
socialistischen huize. Het is geen toeval,
dat deze man, president Auriol, grote
sympathieën voor mgr. Roncalli voelde.
In een der salons van het Elysée knielde
eind januari 1953 de nieuwbenoemde
kardinaal voor de president neer. De
hoge staatsfunctionarissen waren aan
wezig en een afvaardiging uit Bergamo.
President Auriol was zichtbaar bewo
gen. Hy zei: „U knielt niet leer voor mij.
een weinig gelovige, maar voor degene,
die ik een ogenblik vertegenwoordig,
voor de Paus". Op heel Frankrijk heeft
Roncalli een dusdanige indruk gemaakt,
dat het voor de Franse bisschoppen na
de dood van Pius XH vast stond, wie
de Franse kardinalen zouden stemmen
voor het Pontificaat, sterker, wie de
man was, die thans de meest aangewe
zene leek om de tiara te dragen.
Kardinaal Roncalli verhuisde naar
Venetië. Bó de inbezitname van zyn
San Marcokathedraal was hó zc
dankbaar en zo nederig-gelukkig, dat
hjj in zón eerste toespraak tot zyn
diocesanen er tussendoor gooide:
„Zalige Pius X, zie nu toch eens aan.
ik in uw vroeger ambt!" Hy gaf toen
een typering van zijn positie in dit
ambt, dezelfde, die hy 1-ter van het
hoogste pontificaat gaf: ziet in my
geen diplomaat, geen vorst, geen ge
leerde, ziet in my alleen de herder. De
Venetianen hebben hem als zodanig
leren kennen, een wys man, een goed
man, ook een man die streng kon
zyn. Het patriarchale paleis had geen
spreekuren, de bisschop moest altijd
bereikbaar zyn en voor iedereen. De
serenissima was het op haar beurt
voor hem: in het zwart en met een
secretaris by zich placht de patriarch
vry door de stad zyn wandelingen te
maken, gegroet en groetend, een ge
sprek op een hoek der „malle straten
aanknopende. Zón tafel bleef gastvrij,
juist als die van de patriarch en Paus
Sarto, met wie hy beslist trekken ge
meen had.
De kardinaal, als metropoliet der Ve-
netisohe kerkprovincie, organiseerde
een synode, hy had een bózondere zorg
voor de seminaries en voor de priesters,
stimuleerde priesterretraites en -recol
lecties. De Venetianen het ging als
overal droegen kardinaal Roncalli op
handen als mens en herder, en niemand
wist waar de scheidslyn liep. Toen het
congres der links-socialisten in Venetië
byeenkwam, spoorde hy in een bis-
schoppelyke brief zijn stadgenoten tot
gastvrijheid aan. Dit congres is voor
§eheel Italië belangrijk, schreef hy. Hy
etreurde het principieel verschil van
opvattingen tussen de algemene katho
lieke visie en die der links-socialisten,
maar voegde hier direct aan toe. dat
deze mensen zich in waarheid inzetten
voor sociale gerechtigheid en algemeen
welzön.
Pius XH overleed na een lang en
zegenrijk magisterium. De kardinalen
werden voor het conclaaf opgeroepen
en patriarch Roncalli voer in zyn gon
del door de Canal Grande naar het
Santa Lucia station. De Venetianen
zwaaiden hem toe van brug en walle-
kant, de gondeliers hieven hun hoeden
en zeiden in dialect: Gegroet Sinjeur.
Aan de trein was er het officiële en
protocollaire uitgeleide. De spiraal
van zyn weg rond Rome had het mid
delpunt byna bereikt.
DRS. J. SCHIPHORST
Gedurende zón pontificaat bleek
dat de Paus de zaken van de
kerkeló'ke leiding en die van de
praktische politiek in Italië
scherp uit elkaar hield. Of hó een spe
ciale belangstelling had voor de interne
Italiaanse politiek of voor politiek in
het algemeen, weten wj) niet. En even
min of hó privatim naar links neigde,
wat in sommige kringen huiverend ge
zegd werd. Hó stak geen vinger uit
om Italië „te redden" van een midden
linkse coalitie. Hy heeft nooit enige
interesse getoond in het befaamde
St.-Pius V Instituut van kardinaal Ot-
taviani. Hó legde zón morele gewicht
niet in de weegschaal om de Italiaanse
communistische partó te bestrijden.
De slotconclusie luidde: een beste
man, een goed mens, maar een dilet
tant. En met kleine reflectors van op-
zy: deze Paus maakt blunders, het
geheim kamerheerschap van Von Pa
pen bóvoorbeeld, zón uitlating over het
geen Koningin Fabiola hem vertrouwe
lijk had medegedeeld. En zo was er
meer te vinden.
Had niet de Soevereine Pontifex op
een audiëntie aan een nieuwe bis
schop op diens vraag, of hó hem en
degenen die met hem waren zón
Pauselóke Zegen wilde geven, geant
woord: „Wó zón broeders in het
ambt, món bisschopszegen geldt niet
meer dan de Uwe. Wy zullen samen
de zegen geven, U spreekt de woor
den uit, ik maak het Heilig Kruis
teken." Zoiets zegt een Paus niet...
Op zón eerste audiëntie aan de Ro
meinse adel en het patriciaat had hö
onder meer bekend, dat zón bózonde
re zorgende belangstelling uitging naar
de arbeiders. Unfein.
Maar in poldticis vertrouwde de H.
Vader meer op het feilbare streven
van overtuigd katholieke staatslieden
en van hen, die van oprecht goeden
wille waren dan op kerkelóke inter
venties. Wat hö over het bestrijden
tran Jn /lllfolinw O 4 r.n«n1. Ui4 ,.!l
sen rechts en links zón van geen be
tekenis vergeleken bjj zón waarach
tige sociale bewogenheid. Hö verhoog
de de salarissen van degenen die ten
Vaticane voor de Kerk en de H. Stoel
werkten op basis van sociale recht
vaardigheid. De laagste loonschalen za
gen hun inkomen zelfs met honderd pet.
verhoogd. In het grote geheel van de
Kerk was dit bötrekken een nauwe-
löks te vernoemen feit, maar het te
kende Joannes, die met de meest na-
bye verantwoordelijkheid daadwerkelök
lacht te beginnen. Later volgde de
incycliek „Mater et Magistra". Hö
kondigde het Concilie aan voor de ver
nieuwing van de Kerk, maar liet het
voorafgaan door een synode van zón
eigen diocees, het eerste in de historie.
De Paus, op hoge leeftijd gekozen,
zou door het Conclave bedoeld
zón geweest als de leider van
een interregnum, een overgangs
paus. Hö is integendeel een bou
wer geworden, die voor zón nieuw
bouw zich niet ontzag te slopen en neer
te halen wat tot een benauwenis ge
worden was. De verdienste voor wat
hö kon doen, komt hem niet toe. Nie
mand beter dan Paus Joannes besefte,
dat hö een verbindingsstuk was in de
lön der heilsgeschiedenis. Zón verdien
ste bó de Genade Gods is geweest, dat
in hem een goede en gewillige dienst
knecht gevonden werd. De grote histori
sche gebeurtenissen van dit betrekke-
lök korte pontificaat weet ieder. Hö
vulde het H. College aan en de man
die zo aan traditie hechtte, ging rustig
terstond boven het getal van het door
Sixtus V vastgestelde aantal leden uit.
Thans lykt dit een gewone zaak, voor
het toenmalige Rome was het een re
volutie. In tegenstelling tot zón voor
gangers verhief hö een grote reeks van
de eerste leiders der Curie tot het kardi
nalaat, maar bracht er van meet af
aan een internationalisatie in. Ook
stond hy open voor de medewerking in
het kardinaalscollege van ordesgeeste-
löken. De Romeinse Synode heeft in
verschillende landen teleurstelling ge
wekt en wel in de eerste plaats om de
uiterlöke kant der viering. Laten wó
deze daar, want ook Rome en de last
harer tradities moet men een eigen
teelruimte gunnen. Over de inhoud der
besluiten heeft wellicht de een of ande
re kerkprovincie zich verbaasd, maar
belangrijker is het zich te bezinnen op
de situatie in het bisdom Rome zelf
om dan met kennis van zaken te oor
delen, welke openingen en perspectie
ven deze synodale besluiten aan Ro
me gegeven hebben. Dan is er het
Concilie, onverwacht door de Paus
aangekondigd in januari 1959 voor de
kardinalen, die een plechtigheid in de St.
Paulusbasiliek medemaakten.
Het onverwachte was voor de bui
tenwereld. in de kleine kring der voor
naamste pauselóke adviseurs was zón
voorstel al gewikt en gewogen, ge
steund en ontraden.
Met zón heldere stem had Joannes
XXIII toen vastbesloten, maar „be
vreesd en wat bevend" het Concilie
de Kerk aangezegd en de gehele we
reld, in byzonder alle broeders, die
het een eer vinden om de naam van
christen te dragen. Heeft de Paus
bó zón eerste neerslag der gedach
ten aan een vergadering gedacht
waar ook niet Rooms-Katholieke chris
tenen het woord zouden kunnen voe
ren? De historicus, die Joannes was,
wist dat op het Tridentinum de zich
tertöd afscheidenden gevraagd wa
ren om mee te spreken. Er zyn stel
lig stromingen geweest in de Kerk,
waaronder personen uit 's Pausen
naaste omgeving, als kardinaal Tar
dini, die dit de H. Vader ontraden
hebben. Juristen legden hem het ker
kelijk wetboek voor. maar wat is dit
wetboek anders dan de neerslag van
een bepaalde mening uit de tód der
codificatie.
De schriftuurlöke Paus heeft immer
het onderscheid geweten tussen de bes
te menselöke verwoording en de mo-
felökheden, die voor alle töden de
chrift geeft. Van de andere kant heeft
de „eenvoudige opvolger van St. Pe
trus1' geweten dat hö meer dan iemand
anders gebonden was aan het algemeen
fevoelen der Kerk op haar gang naar
e ontplooiing der volledige waarheids
kennis. Maar met de vasthoudendheid
van zón boerengeslacht heeft Joannes
XXHI gestreden voor de verwerkelij
king van wat hö juist zag, voor zyn
bijdrage in het Concilie. Het eerste ge
volg is geweest de oprichting van het
Secretariaat voor de Eenheid onder de
Christenen, het was zón denkbeeld en
zón eigen realisering. Daaruit is ge
volgd de deelname van gedelegeerden-
waarnemers aan het Concilie en wel
van waarnemers die een positie had
den, welke in werkelijkheid het passie
ve meeluisteren ver te boven ging. De
vrijheid in de gedachtenwisseling met
zón broeders in het Wereldepiscopaat
was het tweede en hö heeft er aan
vastgehouden, dat toont zón persoon-
lök beleid gedurende het Concilie. Hó
was een democraat, zegt het wereld-
lök commentaar. De vergelöking gaat
mank, de Paus was een man van de
vrijheid, een man die grenzeloze eer
bied had voor wat de Geest Gods in de
Kerk kon bewerkstelligen maar die
zich toch wist op een onvoorstelbaar
verantwoordelöke plaats. Daarom was
zón oor evenzeer naar de minderheid
:ericht als naar de meerderheid en
probeerde in een dienend en moei-
tevol streven de 1 aiding te geven, die
zón grondslag vond in een juridische
constructie maar ontleend werd aan
de macht van de vissersring: Waar Pc
tras is. is de Kerk.
