Een witte SAAB en het mooiste meisje van Lilleström in Noorwegen
NEDERLANDERS WERKEN MEE AAN HET ZO
ROMANTISCH BEGONNEN PROJECT-KJELLER
Koperen jubileum van kern-sa men werking,
<^an'< Zll vooruitziende blik van dr.W.de Haas
Ongelofelijk avontuur
van de JEEP-reactor
B
Mi
Goede roep
Weidse visie
VRIJDAG 6 DECEMBER 1963 VAGINA*
De nul-energiereactor NORA in Kjeller. De deur beneden geeft
mogelijkheden tot experimenten.
ijlen prof. dr. W. J. de Haas,
een Nederlands natuurkun
dige van naam, had een
vooruitziende blik. Nog voor Je
oorlog adviseerde hij de regering
een hoeveelheid uraniumoxyde te
kopen in de Congo. De Duitse ge
leerde Otto Hahn was er in ge
slaagd uraniumkernen te splijten
en prof. De Haas had een vermoe
den van het grote belang dat deze
ontdekking kon hebben. Neder
land schafte inderdaad zes ton
van het kostbare erts aan en wist
het gedurende de bezetting voor
de Duitsers zorgvuldig verborgen
te houden. Drie ton er van zijn de
basis geworden van de Noors-
Nederlandse atoom-samenwerking
die medio 1951 gestalte kreeg en
dus in deze maanden haar kope
ren jubileum herdenkt.
ilet Nederlands Hus in Lïüeström, dat aan zes gezinnen van Neder
landers, werkzaam bij het Noorse atoomcentrum in Kjellen, onderdak
biedt.
De oude JEEP-reactor, bijna een museumstuk, die dank zij het Nederlandse uraniurnaanbod, in 1951
in bedrijf kon worden gesteld in Kjeller.
Links het gebouw voor de NORA-reactor en rechts de omhulling voor de in aanbouw zijnde meui^e
reactor JEEP II, waarmee het Noorse atoomcentrum verrijkt wordt.
V- .c .'J&l -
gezinnen zijn blij met het eigen huis
en de kinderen hebben niet zo veel
moeite met het Noors. Voor een zestal
gezinnen is in Lilleström het „Neder
lands Hus" gebouwd, de rest huist ver
spreid in het stadje. Twee wonen ver
derop, een in een dorpje in de omtrek
en een in Oslo. Praktisch iedereen heelt
een autö, waarmee ze in de vakanties heer
lijke tochten maken door het uitge
strekte land, dat toeristisch zo veel te
bieden heeft. Zo leeft die kleine Ne
derlandse gemeenschap daar, een
beetje op zich zelf weliswaar, maar
door Lilleström volkomen aanvaard.
Noorwegen is als eerste kleine land
in Europa vrij spoedig na de oorlog
begonnen met de bouw van een we
tenschappelijk kerncentrum in Kjeller,
een gehucht niet ver vsun OsIo; Het
uranium hoopt men te krijgen uit een
ertsmijn die in het noorden van
wereld hun interesse wijden. Euratom
heeft in het Belgische Mol ook zo'n
experiment, Eurochemic genaamd; de
Fransen, Amerikanen, Engelsen en
Russen houden zich eveneens intensief
met deze aangelegenheid bezig. Be
halve het opgewerkte uranium ver
krijgt men na de behandeling van de
..uitgebrande" splijtstof ook radio-ac
tief plutonium, dat in nieuwe soorten
reactoren (de zogenaamde snelle en
kweek-reactoren) als brandstof kan
dienst doen. Vijf Nederlanders zijn er
in Kjeller mee bezig, twee technici,
twee H.T.S.-ers en de ingenieur K. Jo
seph. Men is er in Noorwegen mee
begonnen op initiatief van de Neder
lander dr. T. J. Barendregt, thans di
recteur van Eurochemic, met welk
Euratomproject men in Kjeller nu ook
samenwerkt.
Er zijn twee methodes voor het op
werken van bestraald uranium, de nat
te en de droge. Hier doet men het vol
gens het natte systeem, vertelt ir. Jo
seph ons. Het uranium, dat gevat is
in een met aluminium beklede staaf,
wordt nadat onder water de bekle
ding verwijderd is opgelost in een
vat met salpeterzuur. In een gesloten
systeem wordt de oplossing door drie
vloeistofkolommen geleid, waarin ach
tereenvolgens het verrijkte uranium,
plutonium en splijtingsprodukten zoals
cesium, tritium, strontium en zirconi
um vrijkomen. Door extractie worden
vervolgens in lange buizen van vier
meter de drie verschillende soorten
stoffen gescheiden, ingedampt en in
betonnen kasten, zwaar door loden mu
ren beschermd, bewaard. Sinds 1961,
toen men met dit „proefwerk" begon,
is in totaal 25 gram plutonium gewon
nen. Omdat men met zwaar radio-ac
tief materiaal doende is, worden de
grootst mogelijke veiligheidswaarbor
gen genomen en geschiedt alles prak
tisch met afstandsbediening. Sinds kort
heeft ook Zweden belangstelling voor
dit soort experimenten aan de dag ge
legd en daarom zijn er ook enkele
Zweden in de proeffabriek met een
eigen onderzoek bezig. Vermeldens
waard is nog, dat de idee van extrac
tie door middel van vloeistofkolommen
afkomstig is van prof. Van Dijk van
de Shell, die het in de olie-industrie
introduceerde en zijn vinding dus nu
ook in de nucleaire wetenschap ziet
toegepast.
at is ook het geval in het atoom
centrum zelf, waar onze jonge
kerngeleerden en -technici een
goede wetenschappelijke roep
hebben. Er zijn zes projecten
overgebleven waarin Nederlanders
deelnemen sinds in 1959 de kern-sa-
menwerking met Noorwegen, zoals ge
zegd, wat losser werd. In Petten zijn
de Noren in vijf programma's inge
schakeld, zodat er in totaal elf geza
menlijke studies zijn. In Kjeller werkt
de reactor Jeep I nog steeds op de eer
ste hoeveelheid uranium, zij het dat
er een hoeveelheid verrijkte splijtstof
is bij gekomen. Maar het „oude beest
je". met een vermogen van 450 kilo-
e aluminium-omhulsels van
de brandstofelementen in de
JEEP-reactor vertonen een zo
genaamde putjes-corrosie. In
het metallurgisch laboratorium pro
beert de Nederlander H. Kooyman
de oorzaak daarvan te weten te ko
men. Het is een belangrijk onder
zoek, dat nog wel enige tijd zal ver
gen en als Kooyman wil zal hij aan
de 6'/i jaar die hij reeds in het Noorse
atoomcentrum heeft doorgebracht,
nog wel enige kunnen toevoegen. Met
zijn collega D. Stijfhoorn is hij het
langst in Kjeller werkzaam. Stijf
hoorn heeft er al zeven jaar op zit
ten. Hij zal zeker willen „bijteke
nen". Hij heeft immers het mooiste
meisje van Lilleström getrouwd en
zich, zoals zoveel Noren doen, in zijn
vrije tijd een eigen home gebouwd in
de heuvels hoog boven het stadje.
Een magnifiek houten huis, waar
voor de deur een witte SAAB-auto
staat te pronken.
Op het chemisch laboratorium zit
ten drs. R. Bac en P. J. van Tilborg
en in de experimenteerhal van de Ne
derlands-Noorse reactorschool ontmoe
ten we bij een proefmodel van een ko
kend water reactor ir. F. van der
Meer. Het hoofdgebouw van die school
is een gift van ons land aan het IFA.
Het is later met twee vleugels uitge
bouwd en bevat behalve het leslokaal
en de experimenteerhal een zogenaam
de telkamer, een bibliotheek en een
pracht van een auditorium voor 250
personen. Deze school heeft in Europa
al een zekere vermaardheid gekregen.
Academici en studenten uit de gehele
wereld volgen hier cursussen die door
bekende kerngeleerden uit tal van lan
den worden gegeven. Sinds 1959 heb
ben maar liefst 783 deelnemers uit 29
landen hier op zogenaamde „advan
ced courses" zeer veel kernwetenschap
opgedaan. Van die deelnemers
meestal afgestudeerde fysici, inge
nieurs en chemici kwamen er 348
uit Noorwegen, 157 uit Nederland en
de rest uit andere landen, waaronder
Egypte, Pakistan, Amerika, Indië,
Zuid-Afrika en Zuid-Korea. Een van
de Nederlandse leraren is prof. J. A.
Goedkoop geweest, die in een negen-
weekse cursus een bepaald facet van
de kernleer diepgaand belichtte. De
voordrachten worden gebundeld en
vormen zo een verrijking van de we
tenschappelijke bibliotheek, die zeer
omvangrijk en veelomvattend is en een
veel geraadpleegd studie-object is ge
worden. In de goed geoutilleerde expe
rimenteerhal kunnen de „studenten"
de theorie aan de praktijk toetsen.
En wat doen de Noren in Neder
land? Deze samenwerkingsprojec
ten vijf in totaal zijn gekoppeld
aan de Hoge Flux Reactor HFR in
Petten. Twee er van zijn bestralings
experimenten, namelijk van uranium
oxyde U02 en van de brosse breuk
in bestraald staal. Het derde betreft
het onderzoek na bestraling in „hot
cells", dat zijn laboratoria waar met
afstandsbediening bestraalde of ,,hete"
materialen onderzocht worden. Het
vierde project verdiept zich in de ato
maire opbouw van vaste stoffen (neu-
is.
het
Tot
land in exploitatie genomen
ieders teleurstelling blijkt echter dat
rendabele winning van het uranium
nog jaren op zich zal laten wachten,
terwijl de experimentele reactor al
klaar is. De vooruitstrevende Noren
proberen elders aan uranium te ko
men, maar het kernonderzoek bevindt
zich overal in de wereld in het stadi
um van de grootste geheimzinnigheid
en tot samenwerking zijn de grote lan
den, die zwaar vertui pt zijn in de ont
sluiering van de nucleaire geheimen,
nog niet bereid. Dan krijgen de Noor
se kernfysici in Oslo contact met de
Nederlandse astrofysicus prof. dr. H.
Kramers, een collega van de Noor dr.
Gunnar Randers, de grote promotor
var het kernonderzoek in Noorwegen.
Prof. Kramers is ook bezig zich te
oriënteren op het gebied van de kern
fysica, heeft van de Noorse plannen
gehoord en kan iets aanbieden: het
uraniumoxyde, dat in Nederland op
een goede bestemming ligt te wach
ten. Da Noorse reactor heeft zijn
brandstof gevonden, hij kan nu in be
drijf gesteld worden en krijgt als
naam JEEP, d.w.z. Joint Establish- watt, is aan vervanging toe en de bouw
tronenfysica) en het laatste experi
ment heeft als onderwerp de zeer
toxische plutoniumhoudende splijtstof,
Nederland heeft sinds de samenwer
king met Noorwegen begon in het
kernwetenschappelijk werk van het
I.F.A. ongeveer acht miljoen gulden
gestoken. Momenteel bedragen de kos
ten, die van het budget van het Reac
tor Centrum Nederland naar Kjeller
gaan, zo'n negen ton. Daar komt vol
gend .jaar het eerste part bij van de
eveneens negen ton, die ons land zal
uitgeven voor het kernonderzoek met
de Noorse reactor in Halden, waar
over in een volgend artikel meer wordt
verteld.
ij elkaar zijn dat niet onaanzien
lijke bedragen, maar ze brengen
hun rendement wel op en vooral
ir het verleden hebben ze er veel
toe bijgedragen dat Nederlandse ge
leerden die wetenschap hadden ver
kregen om medio 1955 in eigen land
een reactorcentrum te stichten, dat nu
met zijn uitgebreide vestigingen in
Petten een niet te veronachtzamen
aandeel heeft in de nucleaire weten
schappelijke research in Europa. Het
dankt dit dus mede aan de weidse
visie van twee Noorse geleerden, die
direct na de oorlog terwijl de groot
ste geheimzinnigheid de praktische toe
passing van de kernsplijting nog om
ringde in eigen land een aanvang
maakten met de uitwerking van de
plannen voor de bouw van een kern
reactor. Het waren de self-made we
tenschapsmens Odde Dahl van huis
uit een middelbaar technicus en de
astrofysicus dr. Gunnar Randers, die
elkaar tijdens de oorlogsjaren in Ame
rika ontmoetten.
Dahl, oud-oorlogsvlieger uit de ja
ren '14-T8, gaat als vlieger mee in de
Pool-expeditie van Amundsen, ver
diept zich in het wetenschappelijk on
derzoek naar aardmagnetisme wac -
voor hij onderzoekingen doet in het
Poolgebied en aan de Amazone en
komt zo in Amerika terecht, waar hij
het een en ander verneemt over de
atoomsplijting. Aan de bestude
ring daarvan wijdt hij dan al zijn ener-
mental Experimental Pile. De hechte
Noors-Ned. kernvriendschap loopt van
stapel en al is ijj sinds '59 op andere
leest geschoeid omdat ons land zijn
eigei- reactorcentrum in Petten heeft
gekregen, de coöperatie is er nog
steeds. Nederlandse kernfysici deden
in Kjeller hun eerste ervaringen op en
beschikten ai over de nodige kennis
toen ons land later zelf met nucleaire
experimenten op grote schaal een aan
vang maakte. De huidige wetenschap
pelijk directeur van het Reactor Cen
trum Nederland, prof. dr. J. A. Goed
koop, heeft zeven jaren in Kjeller ge
werkt en er zo zegt hij zelf een
boei praktische kernkennis opgedaan.
In de afgelopen 12'/i jaar zijn ruim ze
ventig Nederlanders kernfysici en
kerntechnici meer dan twee jaar in
Kjeiler werkzaam geweest, terwijl een
zelfde aantal studenten er stage heb
ber gelopen. Er zijn nu nog 21 Neder
landers in het reactorcentrum en ze
ven Noren werken in Petten, een aan
tal dat volgend jaar verhoogd wordt
tot acht academici en drie middelbare
krachten.
De Nederlanders hebben het in Noor
wegen best naar de zin. De meesten
van hen wonen in Lilleström, een stad
je van ongeveer tienduizend inwoners,
waartoe het gehucht Kjeller behoort.
Ze worden door het Reactor Centrum
Nederland uitgestuurd voor een aantal
jaren »n kunnen om terugkeer verzoe
ken. Maar dat is slechts in een enkel
geva! gebeurd. Al valt de aan
passing sommige vrouwen niet gemak
kelijk. het Noorse leven biedt de ge
zinnen toch wel zo veel, dat zij blij
zijn met dit Noorse ..avontuur' Na
tuurlijk de levensomstandigheden zijn
anuers De winters zijn kouder, maar
veel zonniger en aan het boodschap
pen doen op ski's zit een romantisch
kantje, vinden de vrouwen, van wie
een. een vroegere danseres van het
Nederlands Bailet een balletschooltje
heeft opgericht, dat ook door Noorse
kinderen druk wordt bezocht. De jonge
van JEEP II, vermogen 2000 kilowatt,
vordert gestaag en zal in 1965 in be
drijf kunnen worden gesteld. De eer
ste JEEP zal dan als reserve-reactor
dienst kunnen doen. Maar tot dat tijd
stip is hij nog het experimenteerob
ject van drs. E. Frikkee, die met zijn
collega's de neutronenstraling gebruikt
voor het onderzoek van de kristalstruc
turen van vaste stoffen. De reactor
wordt voorts benut voor de produktie
van isotopen, ook een facet van het
werk van drs. Frikkee. Op het isoto-
penlaboratorium een zuiver Noors:
aangelegenheid en eigenlijk de eerste
aanleiding van de Noorse kernfysici
om met de kernenergie te gaan experi
menteren worden de in JEEP ra
dio actief geworden preparaten ge
schikt gemaakt voor toepassingen op
het medische en industriële vlak. Drie
duizend eenheden per jaar levert hei
lab af en tachtig procent daarvan
vindt zijn weg naar de Noorse zieken
huizen. Een bron van voortdurende
zorg voor de werkers aan JEEP is het
zware water dat in de reactor als af
rem- en koelmiddel wordt gebruikt
Het percentage daarvan is gezakt var
99,8 tot 99,3 procent.
Met dit probleem hangt samen he'
onderzoek, dat drs. J. Smit vernet.'
in de tweede Kjeller-reactor, de zoge
naamde NORA. Dit is een nulenergie
reactor, die het Noorse I.F.A. („Insti-
tutt for Atomenergi") destijds van
Amerika ten geschenke kreeg en die
de naam zegt het al praktisch
geen vermogen oplevert. Drs. Smit
verdunt daar het zeer kostbare zware
water met gewoon licht water, om na
'e gaan bij welke verhouding in toe
komstige reactoren het grootst moge
lijke effect van het mengsel kan wor
den verkregen.
Een van de duurste en gewichtigste
onderdelen van de samenwerking is de
„reprocessing plant", de proeffabriek
voor het opaverken van bestraald ura
nium. Het is een kernresearch waar
aan atoomgeleerden over de gehele
IS
het Argonproject in het laboratorium
van de beroemde natuurkundige Fer
mi in Chicago, die in 1942 daar de al
lereerste zichzelf onderhoudende ket
tingreactie te weeg brengt. Hun plan
staat vast: Noorwegen dat over ge
noeg zwaar water beschikt, moet een
eigen kernreactor krijgen. Alles wat
de beide geleerden in de V.S. aan ken
nis en materiaal over het kernsplij
tingsproces te weten kunnen komen
vergaren ze.
In 1946 zetten ze zonder hnlp van
de grote mogendheden die toen ook
hun aandacht spendeerden aan de
vreedzame toepassing van de kern
energie de noodzakelijke experimen
ten op die de bouw van een reactor
vooraf moesten gaan. Het Noorse mi
nisterie van Defensie had in Kjeller
al een klein militair atoomcentrum in
gericht en de twee geleerden mochten
in de nabijheid daarvan hun reactor
gaan bouwen. Het ministerie gaf vijf
miljoen Kronen en de Norsk Hydro
schonk voor het dubbele bedrag aan
zwaar water. Het werk kon beginnen.
Zonder hulp van buiten af weiv de
reactor gebouwd. Allerlei problemen
waarvan men geen flauwe notie had
hoe die b.v. in Amerika waren aange
pakt, moesten toch tot een oplossing
worden gebracht. Vaak was het een
raden, een op het gevoel en naar ei
gen inzicht werken, maar in 1950 was
me: toch zover gevorderd dat de reac
tor en alle installaties en beveiligingen
af waren. Hoe Nederland t. .slotte red
ding bracht in de nood, die ontstaan
was omdat de door dr. Randers zelf
in exploitatie genomen uraniummijn in
Noorwegen te weinig uraniumhoudend
erts opbracht om de splijtstof voor de
reactor te leveren, vertelden we in de
aanhef van dit verhaal.
Het is overigens niet het Neder
landse uraniumoxyde, dat als splijt
stof in de JEEP-reactor werd ge
bruikt. Men had uranium in de vorm
van metaal nodig. Engeland bleek be
reid te zijn de oxyde te ruilen tegen
het metaal. Deze transactie, die'ove
rigens aan de ontstaansgeschiedenis
van de Noors-Nederlandse kernsa-
menwerking geen afbreuk doet,
moest met de grootste geheimzinnig
heid worden omringd want Amerika
mocht er niets van weten. In april
1951 wordt de Noors-Nederland
se kernovereenkomst getekend, zon
der veel poespas en verdragen, al
leen maar met simpele contracten,
waaraan in eerste instantie de beide
regeringen niet eens te pas kwamen.
Eind juli van dat jaar werd de reac
tor kritisch. Amerika en Engeland
hadden kerndeskundigen gestuurd
om het Noors-Nederlandse initiatief
eens grondig in ogenschouw te ne
men. Voor hen werd bijna niets ver
borgen gehouden, maar de „potten
kijkers" zelf hadden een groot slot
op hun mond en mochten nergens
over praten, ook niet als er iets mis
zou gaan. Maar er ging niets mis
en de Amerikanen en Engelsen ble
ken later van respect vervuld te zijn
over de wijze waarop de Noren en
Nederlanders het hadden klaar ge
speeld samen de JEEP-reactor te la
ten werken.
gie. Hij maakt contact met de uitge- r~ff o was het soms wel romabtisd^
weken Randers, die werkzaam is bij. W begin van die kern-coope 0_
m i die zich de laatste jaren dus
meer gespecialiseerd terrelyrootS
weegt en met meer zo r,
van omvang is. Het I.F.A. in \?arn'
wegen richt momenteel zijn voorn»
ste aandacht op een ontwerp voor
concurrerende zwaar kokend w® v0of
actor, die zowel op het land als
schepen kernenergie tegen een
mercieel verantwoorde prijs zalaDier,
nen leveren. Berekeningen op PaDoe,
zo vertrouwde dr. Randers ons z0'n
vooruitzichten voor ^jj
geven goede
kernreactor, die eenvoudig
wordt e'n daarom waarschijnlijk zaj
conventionele scheepsinstallaties
kunnen wedijveren. I oorwegen gga
een belangrijke scheepsbouw en '|oUjit
zeevarende natie en uit dit oogv jn
heeft het I.F.A. aan dit Pr°J®criteit
Kjeller de hoogst mogelijke P"°:v0of
gegeven. Men had ook niei
een samenwerking met Nederlana
land heeft
len zoeken, maar ons
,ceac'
tussen twee studies voor scheeps--
toren in internationaal verband nu
zich genomen. De Noren doen ne 0„»
samen met de Zweden en den!Keial0et
geveer drie jaar nodig te hebben
de voorstudies voor een nucleair
schip van 22.000 pk. Het LF.A.
dan met de Zweden op fifty-ntty
dit nucleaire schip te bouwen. RlLgta
ze zeer simpele en met Soe zljileit
materialen- uitgevoerde reactor £ntre-
wij, aldus dr. Randers, ons c°A®r cor*
ren op de zuivering van water •J jyjrn'
rosie tegen te gaan. Er komen
pen zonder veel bewegende "eA®„vah
te pas en men zal gebruik makei ^e{
directe warmte-overdracht. da® teUj»
ééi. circuit maar. De IFA-dir
ziet dit seheepsreactorproject ^0^9*
helemaal niet als exclusief 1 an-
Zweeds. Hij zou het toejuichen un> g{
dere landen, b.v. via industriei 0,
scheepsbouwcombinaties, in hei
ject zouden participeren. „1° °toe
hun belang", voegt hij er aan
Noor»®
i»
De
atoom een tra
nu ongeveer zeshonderd f.F.A'
Aan beide projecten heeft nel _óven;
tot nu toe f 100 miljoen uitg "„„„kl
bemanning" v»u -- ,jpn i»
in Kjeller, enJBaW^oot.
IUI HU IUC X AVV lUUJOvvA.
Behalve aan het scheepsprojec 9„„
«k*
ook
Noorwegen, zoals gezegd
kernenergiecentrales voor
voorziening. Want hoewel „„.era''".*
over veel en goedkope jyat j,ij-
beschikt (het „witte goud „iet
voorbeeld bijna alle huizen v te-
zoveel geld elektrisch verwar derde
gen 1975 zal nog slechts ee 0„be?
gedeelte van deze waterkrac zal
nut zijn en de exploitatie daa D®
veei moeilijker en duurder „nerf!?
kostprijs van de elektrische tijd
wordt daardoor hoger en tegen e„en
zal kernenergie ook voor N in
een concurrerende positie j9„
nemen. „Wij moeten zorgen, ten
weten wélke kernreactoren vvetea
bouwen en bij te blijven °-. nerg
schappelijk en technisch „PPns e
tisch gebied is daarom ev „toofc^n
belangrijke taak van ons ,ge hp,
trum", licht dr. Randers ons „jdde
opdracht waarin ons land n „saH>e
van de Noors-Nederlandse k j tgk
werking een aandeel heeft, „„rnebfV
zijn profijt oplevertvoor 1"
getiscbe research in het eis -,-ivr*
JAN WD**
