Spanning en inspanning
Militair rumoer aan
de vooravonden van
twee wereldbranden
M
N
D
n
is
T nieuwe DACjELAD
DINSDAG 28 JULI 1964
PAGINA 9
ill S Si
De motorrijders hadden in 1939 een eigen muziekkorps met een paukenist voorop.
Paarden speelden in de mobilisatie van 1939 nog een belangrijke rol.
bfeu1SIog,sgeschiedenis van
N;
Ëfil
-
im
- V
Het Nederlandse leger beschikte in 1939 over twee regimenten wielrijders.
hLfek gloSt w?e,haFlsterd- De file voor
WIP^'
J'H" p '-
vd-
/X1'
1914
1939
MOBILISATIE IN NEDERLAND
Motten hebben altijd een belangrijke rol
gespewd oy mobilisaties. Ze brachten
burgers het besef by van de militaire
•esi... 4we±f1Uwld «n het ogenblik. Het
dil5? J?» nUVere werk van deze
n,a iat de "i ^ans onontdekt. Maar het
licht komen is el en(,e Kaaties aan het
Z° W is het' viifH PÜnUike gewaarwording.
bilisa'tie van Jaar geleden, bij de mo-
?P s" annul., Jn'i 1914. Zo was het ook
Jnnnenkorj a.s 1329, bij de mobilisatie die
oevolen. r 'J'entwintig jaar geleden werd
Officier 'Pp kortelings moest een reserve-
rna;»ndsnl'". 'det onbelangrijk deel van zijn
-PakHoT 18 neertellen om de gaatjes In zijn
vj;AVi1.an"cleftig", zijn service-dress, on-
t>iTS.\iar, te laten stoppen. Hij moest ,,op
hviJS Gebreken en tekorten komen bij
*es nu eenmaal voor de dag.
SC' 'Vr} In 1914 en in 1939 heeft het Neder-
°l£f %er ook in de tweede helft van de
i" lj?neeüw een keer gemobiliseerd. Dat was
M°'..één lig na de oorlogsverklaring van
Jieh^iyk aan Pruisen. De strijdmacht be-
P 7Ayk aan Pruisen. - m-
Vas, °n meer dar zestigduizend man
k-aarw1 df helft militiepUchtig was en
"eriln^f 17 000 schutters behoorden. Ne-
"■oeDSDersnnl».6^ kern van 14-000 man be
twee maanden r?le mobilisatie duurde ruim
goed zoals mén e RPCSt van de troeP was
fiaal ontbrak? tL maar voldoende mate-
aal ontbrak. De troep kwam veel paarden
l*iS0rt \U ef" ve''sag over de mobilisatie
erd vastgesteld, dat er eigenlijk alles aan
J*! leger mankeerde. Pogingen tot verbete-
J.og liepen voor een groot deel op niets uit,
0us luitenant-kolonel A. Wolting, die op de
®ecti
de
we krpgsgesehiedenis behandelt.
de landmacht
voor zeshonderd gulden. Het wordt getaxeerd
op driehonderdvyftig gulden. Er VaaS "er
vele geruchten. In Apeldoorn vertel" men
dat de minister van Oorlog in het kit,Wt
Cort van der D'nden, de heer Bosboom zich
„voor de kop heeft geschoten". Het gerucht
is vals, zoals zovele geruchten.
„De courant is erg interessant," aldus onze
schrijfster. De soldaten hebben gemiddeld
5,8 slechte kiezen. Een padvinder van vijftien
jaar wordt als spion ingerekend. Een haantje
kost vijfendertig cent. In de treinen beleeft
men vreemde avonturen. Een Hollander, die
uit Frankfort naar zijn onderdeel reist, heeft
veel oponthoud omdat zijn vrouw voor een
Russische spionne wordt aangezien. Zij moet
voortdurend haar handen hoog houden omdat
militairen met geladen revolver tegenover
haar zitten. De commandant gaf de Hollan
der een geweldige schrobbering omdat deze
te laat was. „Als je een dag later was ge
komen, was je doodgeschoten wegens deser
tie." Nu kwam hij er met veertien dagen
arrest van af. Iemand vertelt over zeven
duizend soldaten, die tijdelijk in een vrucht-
riJke streek gelegerd zijn. Ze hebben zich
erg te goed gedaan aan de vruchten. Ge
volg: grote last van hun ingewanden. Aan
de deuren werd gecollecteerd om closetpapier.
Voor inkwartiering van een soldaat be
taalt het Rijk twintig cent pei dag, mét
kost tachtig cent. Wilde geruchten willen
dat villa's worden opgeblazen om schoots
veld te krijgen. Een heer uit Delft bezoekt
een Haags restaurant. Hij ziet dat officie
ren, die met zijn gevorderde auto
gekomen zijn er een bittertje drinken. Hij
eist, dat zij hem naar huis brengen. Dat
gebeurt. En zo geeft het dagboek een in
druk van de sfeer van die dagen.
De mobilisatie verliep snel, sneller dan
ÏS vo, «'een meer' ne- ^cSantof de S?
juk 1914 benoemd tot chef val de generale
™»„hetn °JPPerbeva'hebber van land- e? zee-
macht. Hij was de eerste militair van hit
wapen der geiue, die chef van de generale
wo.rdt> aldus het boekwerk Honderd-
vyftig jaar generale staf". De toeede £u
'Pobtpf de buitenkant beoordeeld, heeft de
Öer* het m Va" 31 Jul1 1914 de Nederlan-
,Van ie i>?ees,-beroerd. Aan de vooravond
J1 totani elhke eerste wereldoorlog die
de been hmeer dan 73 miljoen soldaten op
«heuveirt °racht. waarvan er ruim 8.824.000
JLustig r?n' was het in ons land erg on-
erd'nanl moo-rd °P aartshertog Frans
il,n Hohenh" Zyn echtgenote, de hertogin
I?l4> had dlerg' "1 Serajewo op 28 juni
5 euw hooit sPannmg in Europa naar een
ih die gevoerd. Nederland deel
de spanning.
K dagen van de Haagse
1931 in w u ,e Zaayer, dat in
Eet,Suig r>i? u •>a?rboek van de vereni-
f®tlhgt daa'A oI Haghe werd gepubliceerd,
vigb°ekschÏÏrit„°P welsprekende manier. De
de konhli verhaalt van de komst
ij7 juli. sTVr!Lnaar,. fl ag op maandag
v trein'1 s ^iddags haalt ze Juliaantje van
ïerbai,?'. Zou de komst van de kon in ai n
vSSLt'°|feein n 6Vde buiten-iandse riïïe",
liederen Zaayer zich af. De ge-
F^omen azyn ln Den Haag pas tot nilt
h>thel n' he tramstaking om hoeer Jool fc
®rhlra g^indigd. zo klaag? IK U
hng v*n o dtie verontrustende oorlogsverkla-
eS'ist Oostenrijk aan Servië. De kordnam
Hl?1- Ai lp1 '1oU ,dat er °orlogsgevaar be-
vratUtn", le miliciens met spoed opkomen
hl1 oproen" °Pkomst 1 augustus." CTuidi
i'Sati^epmgsteiegram dat algemene mobi-
ro11 het jJl l' "BU de Nederlandsche Bank
fiew, errtda 'S het stamPvoh Er staan
Desehryffrin' rijtuigen auto's en mensen,"
Sou 'er b, §„?aagse dame in haar dagboek,
vraten en„t®Veu1 wgI.n wordt afgezet door
toIs°hijnt balf t,en weer open en dan
VVhS die zolaar/ °P die kunstmatige land-
to.®6lminl re h^gHP 1S geworden, koningin
>hn, Vn lfë Er is een geweldige geestdrift.
h pateU bet Wilhelmus. Bij het ko-
vJl eomment? ln Den Haa« geeft een agent
tul ««^^„Prtis: ..De koningin is niet
g Waardig nette mtdrukking, Den
bln, te stijUnVan de levensmiddelen bcgin-
mgm*r>~vr«a
- 5 i J
i';1'
'v.
'4 -
-
werd gevormd. Luitenand-kolonel Wolting
komt in De Militaire Spectator tot de vol
gende onthutsende opsomming. „Het leger
stond er, maar:
het was te klein;
het was onvoldoende geoefend;
het kader was op onjuiste wijze geselec
teerd:
het was niet modern genoeg bewapend,
bezat onvoldoende vliegtuigen, onvoldoen
de zware artillerie, onvoldoende luchtdoel-
artillerie, slechts vierentwintig pantserwa
gens en geen tanks en geen reservemateri-
eel, om slechts enkele punten te noemen
De mobilisatie van 1939, die velen nog in
het geheugen zal liggen, was moeilijker dan
die van 1914. De mensen namen het tamelijk
gemoedelijk pp, zo herinnert luitenant-kolonel
Wolting zich. Een weekblad uit die dagen
spreekt van een uiterlijk kalmer volk, dat
innerlijk echter meer gespannen is dan in
de augustusdagen van 1914. Het zelfde blad
spreekt van de „als vrijwel onneembaar be
schouwde stellingen waarvan de voornaamste
de door inundaties beschermde vesting Hol
land is. In zijn boek „Vijf oorlogsdagen
en hun twintigjarige voorgeschiedenis"
prijst luitenant-generaal b.d. J. Wilson de
reserve-officieren en de dienstplichtige on
der-officieren die „zich er buitengewoon
go 1 doorheen hebben geslagen. Bijzonder
trof de weldadige rust die heerste op de
plaatsen waar men onder deze omstandig
heden juist een zenuwachtige drukte zou
hebben verwacht, zoals mobilisatiecentra,
magazijnen, vorderingsplaatsen voor auto's
en paarden, en stations. Op waardige wijze
gelukkig. „Wij zijn paraat", heette het, maar
dat was, militair gezien, geen realiteit.
De derde mobilisatiedag was de verjaar
dag van koningin Wilhelmina. Op die dag
wapperde van de gebouwen van de S.D.A.P.
voor het eerst de rood-wit-blauwe vlag. Er
zater., voor het eerst, sociaal-democraten
in de regering, twee in getal. En onderwijl,
„de mopperende burger, met een pakkie
aan, lag ln de stellingen. Hij wilde niet
vechten, maar als het moest, wel, dan was
hij bereid...", aldus D. H. Couvee in zijn
boekje „De meidagen van '40".
De gemobiliseerde landmacht, met inbe
grip van de op dat moment nog niet zelf
standige militaire luchtvaart, en de marine
telden naar schatting rond 300.000 man, rond
30.000 paarden en ruim 120 vliegtuigen. Bij
de landmacht dienden rond negenduizend of
ficieren. Het beroepspersoneel bestond in to
taal uit rond negenduizend man. Nu is er
ongeveer tweeëneenhalf keer zoveel beroeps-
personeel.
be».1® SttWn icveiis.niuueien Degtn-
dl t£p»nd7!;n' er worden kruidenierswinkels
»he? en ,u t rs vertrouwen de
is a «Heen g0„d Ierb,|f' 1,161 meer- Ze ne"
"biM aaldaten ï.Uv?r aan- "De stad
Wa8ens mofverhaalt mej. De Zaayer,
tiental betaalt ooI°h en dekens." In hotel
gove^'den. I),. .®,6 heer voor een bittertje
de ea' Er wordenT vv'lde eeen geld terug-
*Üal^enteboer "idPaardefn «evorderd. Ook
Paarn alsdan *H?, dagboek, moest
Hu had het pas gekocht
luitenant-generaaj A v van den Wall Bak0
do die nu de leiding heeft van
Koninklijke Militaire Academie in Breda.
i?t,1eraal Snijders wordt beschreven
Iff eenvoudig man die een fenomeen was
op net gebied van vestingoorlog en vesting
bouw, een krachtig leider en een uitstekend
mensenkenner. Hij wordt beschouwd als de
grondlegger van de militaire luchtvaart. Hij
loodst de Nederlandse krijgsmacht veilig door
de moeilijke jaren van 1914 tot 1918.
De militie de Jotelingen kwam op
1 augustus op, de landweer oudere lich
tingen van de militie, de leger-reserve
op 2 augustus. De troepen van het veldleger
namen de volgende middag de opstellingen
in. Men had de beschikking over 17.000 paar
den en 3.400 voertuigen. De oorlogvoerende
grote mogendheden hielden rekening met de
Nederlandse strijdmacht, ook onder invloed
van de belangrijke reorganisatie daarvan, die
kort voor de oorlog haar beslag had gekre
gen dank zjj de ministers Colijn en Bosboom.
Het aanvankelijke opmarsplan van de Duit
sers, het plan-Von Schlieffen, hield rekening
met de doortocht door Zuid-Limburg. Maar
Von Moltke gaf er de voorkeur aan het
Nederlandse grondgebied te ontzien. Ons land
was de eerste Europese mogendheid die tot
algemene mobilisatie kwam. Het veldleger
telde vier divisies, van elk 23.000 man sterk,
en een cavaleriebrigade. Verder waren er
70.000 man bezettingstroepen en 10.000 man
territoriale troepen. Nederland wilde zijn
neutraliteit strikt handhaven.
Generaal Snijders schreef In 1932 in De
Militaire Spectator in een artikel over
„Twee mobilisatiën"„De vas'.eraden-
afal re&ering ter verzekering van tij-
■„ii iftVj sne"c gereedheid tot verweer in
heeft zonder twijfel óók op de
Maar- ende regeringen indruk gemaakt.
r waren toch ook nog zeer ernstige
teKortKomingen: het schromelijke incom
pleet aan officieren en onderofficieren, vooral
in u o. ahdweerbataljons; het bedenkelijke
gehalte van de onvolledig geoefende vier-
maanders der onbereden troepen; het ge
brek aan bespannen krombaangeschut; de
geheel onvoldoende artilleriemunitie-voor-
raad; het ontbreken van militaire kleding-
voorraden; het onvolledig georganiseerde
etappen wezen.
a de muiterij bij een infanterie-onder-
deel bij Harskamp en een daarna uit
gegeven strenge legerorder, ontstond
eind oktober een conflict tussen de
generaal en de nieuwe minister van Oorlog,
jhr. G. Alting von Geusau. Van dat conflict
trok de socialist P. Troelstra profijt. Hij
eiste het afzetten van generaal Snijders. De
minister gaf toe. Begin november werd de
opperbevelhebber gedwongen ontslag te vra
gen. Hjj zou, volgens de minister, de geest
van de nieuwe tijd niet hebben kunnen vat
ten. Hij werd ambteloos burger met een
pensioen van slechts 3.150,- per jaar na
bpna vijftig dienstjaren. Op kiese wijze
sprongen particulieren bij. Op zijn tachtigste
verjaardag, in 1932, werd generaal Snijders
uitbundig gehuldigd. Prins Hendrik was een
der aanwezige bewonderaars van de grote
man van de mobilisatie. Deze stierf op 26
mei 1939 ln Hilversum.
Tekorten vertoonde ook het leger dat na
het mobilisatiebevel van 30 augustus 1939
toonde ons volk zijn zenuwen volkomen in
bedwang te hebben," aldus generaal Wilson.
e mobilisatie was moeilijk omdat nage
noeg alle oorlogsonderdelen nog moes
ten worden gevormd. Er bestond
praktisch gesproken, geen overeen
stemming tussen de vredes- en de oorlogs
organisatie. De mobilisatie werd beveiligd
met grensbataljons van de regimenten infan
terie. Bepaalde troepen rond 100.000 man
sterk waren al vanaf april onder de wa
penen. De grens-, de kust- en de luchtver
dediging was naar de oorlogsopstellingen toen
de telegrammen voor de mobilisatie werden
verzonden. De spanningen tussen Duitsland en
Polen verscherpten de internaüonale verhou
dingen in toenemende mate. Op 23 augustus
stuurde de regering-De Geer het waarschu
wingstelegram uit, op de 24e werden de com
mandanten van de oorlogsonderdelen, de
kwartiermakers, de koks, de hoefsmeden en
de rijwielherstellers gevraagd om in dienst
te komen. En op 28 augustus viel het besluit
tot „algemene mobilisatie. Eerste mobilisatie
dag 29 augustus." De dienstplichtigen van
vijftien lichtingen, die van '24 tot en met '38,
kwamen op. De lichting van 1939 was juist
in dienst. Tot opperbevelhebber van land- en
zeemacht werd benoemd de chef van de
generale staf, generaal I. H. Reijnders. De
mobilisatie en de daarop gevolgde concen
tratie verliepen zeer gunstig. Op 3 september,
de dag waarop Engeland en Frankrijk aan
Duitsland de oorlog verklaarden, stonden de
troepen te bestemder plaatse. Er is toen
acht maanden hard gewerkt om de achter
stand enigszins in te halen. Maar de menta
liteit onder de gemobiliseerden was niet zo
lnister van Defensie ln het op 10 augus
tus 1939 opgetreden kabinet-De Geer
was de luitenant-kolonel A. Dijxhoorn.
De dienstplicht was op twee jaar ge
bracht. Het veldleger zou bestaan uit vier
legerkorpsen, elk van twee divisies. En de
hele strijdmacht lag op de avond van de 3e
september in de oorlogsopstellingen: De
Grebbelinle, de Peel-Raamstelling, de ves
ting Holland en de stelling van Den Helder.
Langs de grens werd een stelsel van ver
dedigingswerken ingericht, er werden twee
duizend betonnen kazematten gebouwd. De
zogenaamde Bessemer peren werden geïn
stalleerd uit gietstaal vervaardigde koe
pels, die een verplaatsbaar onderdak vorm
den voor mitrailleurs „asperges" werden
in de grond bevestigd, ijzeren palen, schuin
in beton in de grond gestoken, er werden
loopgraven gemaakt, langs de grenswegen
werden trotylladingen rond de bomen aan
gebracht, die de bomen op dreigende ogen
blikken over de weg zouden doen vallen. Er
waren heel wat verouderde wapens. Bij de
artillerie werden houwitsers uit 1878 inge
deeld en 8-staal vuurmonden uit 1880. Men
beschikte eveneens over heel moderne wa
penen, zoals het PAK-pantserafweerkanon
met dertig schoten per minuut, en de Poema,
een kleine verkenningswagen voor twee man,
snelheid veertig kilometer, op rupsbanden,
gepantserd en voorzien van een zware mi
trailleur. De lichte brigade werd de lichte
divisie, die optrad naast de acht infanterie
divisies. In de lichte divisie sprak vooral de
beweeglijkheid, die toen al een grote rol in
de oorlog beloofde te gaan spelen. Twee re
gimenten wielrijders, twee regimenten huza
ren, twee regimenten huzaren-motorrijders
en twee eskadrons pantserwagens vormden
een zeer wendbare eenheid.
De nacht van 11 op 12 november 1939 was
enerverend als een mobilisatienacht maar
kan zjjn. De aanval van Duitsland zou in deze
nacht komen, zo was uit hoogst betrouwbare
inlichtingen gebleken. Het Nederlandse leger
was volledig gevechtsvaardig. Maar de vij
and kwam niet, tot geweldige opluchting van
zeer velen. Hitler had de aanval vanwege
het slechte weer afgelast.
1?IL^erd llard gewerkt door de verschillende
inlichtingendiensten. Zo bericht een in Delf
zijl woonachtige V-man aan zijn Duitse rela
ties dat zich in Delfzijl een Engelse korte-
golfzender had geïnstalleerd. Het huis wordt
aangegeven, de dame des huizes wordt met
name genoemd. Op 6 oktober 1939 geeft een
nieuwe V-man zo worden de spionnen ge
noemd een Hollandse reserve-officier, pre
cies aan hoeveei brandstof zich in de tanks
by Rotterdam bevindt. Van hieruit worden
luchtmacht en leger beide bediend, zo meldt
hij. Nu pas begint men met de verdeling
over gedecentraliseerde tankstations. Een ge
legenheids-V-man die relaties in Doorn heeft,
laat op 1 december weten, dat de voormalige
Duitse keizer Wilhelm II twee K.L.M.-machi-
nes heeft laten klaarzetten, voor het geval
hij Holland moet verlaten. Hij heeft bij
Oslo ook een huis gehuurd.
Op 6 februari 1940 werd generaal Reijn
ders, als gevolg van een verschil van inzicht
over vraagstukken van militair-technische
aard gepensioneerd. Generaal H. G. Winkel
man volgde hem op als opperbevelhebber
van land- en zeemacht. Op een uiterst moei
lijk moment. Het leger zat midden in de
strenge winter 1939-1940, de soldaat zag de
oorlog na jaren van ontwapeningspropaganda
als iets onwezenlijks, de ernst van de zaak
werd niet begrepen. Ingewijden zien, aldus
„150 jaar generale staf", het doorzetten van
deze commandowisseling op dit moment als
een grote fout van de regering. De overval
van de Duitse troepen kwam op 10 mei 1940
als een vloedgolf. Hardnekkige en vaak held
haftige tegenstand baatte niet. Ruim toee
duizend Hollanders sneuvelden, meer dan
2600 werden gewond. De debficle was volledig,
fevolg van onvoldoende voorbereiding in vre-
estijd. Het leger was gemobiliseerd, op voet
van oorlog gebracht, maar het kon de oorlog
niet aan.
JAN BIK.
