Bittere
surprise
Haarlem
BEVEL.
20 aar
Dr. G. Kurtz verlaat
haar historisch domein
ARCHIEF: arsenaal vol
onverwachte vondsten,
leven en menselijkheid
Bijna 30
jaar archi-
varesse
van de stad
Haarlem
Abonnementsgeld
Ie kwartaal 1965
Stille Armen
Heemstede
Onderwijzers
speelden toneel
voor school jeugd
N V. „BETER HOREN"
J. A. van den Berg
veertig jaar hij
De Spaarnestad
Op hen, die pogen te ontvluchten of weer
stand te bieden, zal worden geschoten.
Kerstfeesten
Leger des Deils
in Haarlem
en Heemstede
Grote schrik
Verschrikkelijk
ZATERDAG 5 DECEMBER 1964
PAGINA 3
Radio Moors
Op bevel van de Dultsche Weermacht worden volgens de Verordening van den Rijks
commissaris voor het bezette Nederlandsche gebied, No. 42/194-1, betreffende de verplichting tot het
verrichten van diensten en betreffende de beperking ten aanzien van het veranderen van betrekking
en in overeenstemming met de Verordening No. 48/1942 alle mannen in den leeftijd van 17 tot 40
jaar (jaargangen 1905—1928) voor den arbeidsinzet opgeroepen.
Hiervoor moeten ALLiE mannen van dezen leeftijd onmiddellijk na ontvangst van dit bevel met
de voorgeschreven uitrusting op straat ga„n staan.
Alle andere bewoners, ook vrouwen en kinderen, moeten in de huizen blijven totdat de actie
ten einde is. De huisdeuren moeten geopend blijven. De mannen van de genoemde jaargangen, die bij
een huiszoeking nog in huis worden aangetroffen, worden gestraft, waarbij hun particulier eigendom
\/AAK zal worden aangesproken. -i
V I H II Bewijzen van vrijstelling van burgerlijke of militaire instanties moeten ter controle
1 worden meegebracht. Ook zij, die in het bezit zijn van zulke bewijzen, zijn verplicht zich op straat
te begeven.
Er moeten worden medegebracht: warme kleeding, stevige schoenen, dekens,
bescherming tegen regen, eetgerei, mes, vork, lepel, drinkbeker en boterhammen
voor één dag.
De dagelijksehe vergoeding bestaat uit goeden kost,
rookartikelen en loon volgens het geldende tarief.
Voor de achterblijvende familieleden zal worden
gezorgd.
Het is aan alle bewoners der gemeente verboden hun
woonplaats te verlaten.
tj vier volle jaren het stads- der slag of stoot hun in han- voorzien van warme kleding,
ARLEM, 5 dec. Van- beeld beheersten, maakten den vallen. dekens, eetgerei en boter-
j|°nd zullen hondeiden yan Hollandse familie- In de ochtend van de 6e hammen. Natuurlijk ontbrak
aar lemmers terugdenken feesj gebruik om hun slag te december verspreidden de niet het dreigement, dat op
het Sinterklaasfeest van sjaan zij hadden mannen Duitsers hun berucht bevel- degenen, die zouden pro-
Vvintig jaar geleden. Voor- nocjjg om jn Duitsland ver- schrift, volgens welk alle beren te ontvluchten, gescho-
2°ver mogelijk vierden zij in Sperrjngen te bouwen. Dit mannen in de leeftijd van 17 ten zou worden. Het dreige-
e huiselijke kring pakjes- j^eer wercj Haarlem „uitver- tot 40 jaar (jaargangen 1905- ment maakte kennelijk niet
av°nd, maar zij konden niet koren". Zij konden op een 1928) werden opgeroepen zo'n grote indruk. In plaats
Vermoeden, dat de grootste fjjnke buit rekenen. Iedereen voor de arbeidsinzet. Al die van duizenden werkkrachten
Surprise hun de andere ZQU thuis zjjQ om Sinterklaas mannen moesten onmiddel- konden de Duitsers slechts
°chtend vroeg te wachten te vjeren Enkele duizenden lijk na ontvangst van dat be- twaalfhonderd man uit Haar-
°u staan. De Duitsers, die al arbeidskrachten zouden zon- vel op straat gaan staan, lem wegvoeren.
Deze prent illustreert raak de sfeer en de spanning tijdens de Haar
lemse razzia, op 6 december 1944. Kort na die fatale dag werd de
prent gemaakt door de heer M. Kooymans, reclame-ontwerper bij
Vroom Dreesmann. Hij wist uit de handen der Duitsers te blijven.
In de oorlogswinter van 7.9.'// werd de prent door Lorjé gedrukt en
met honderden exemplaren over Haarlem verspreid.
Vele mensen stellen zich een
archivaris nog altijd voor
als een man in een stof
jas, kromme rug van het gebo
gen zitten over de studie en
volkomen onwetend van het
geen op dat ogenblik rondom
hem in de stad en het land ge
beurt. Een wat typische hob
byist, bedachtzaam en precies.
Mejuffrouw dr. G. H. Kurtz,
de gemeentearchivaresse van
Haarlem, heeft echter voor wat
de Haarlemmers betreft de
functie van archivaris een heel
ander gezicht gegeven. „Wij
staan er middenin, bij heel wat
diensten worden we ingescha
keld, men heeft ons van ge
meentewege van Monumen
tenzorg tot een burgemeester-
lijke speech met historische
passages keer op keer nodig.
We houden lezingen, vertonen
dia's, richten tentoonstellingen
in en schrijven boekjes. Trou
wens, we zijn gewoon gemeente
ambtenaren en van opsluiten
zal men bij de gemeente niet
willen horen." Wat de gemeen
te eveneens onplezierig in de
oren zal klinken is dat mejuf
frouw Kurtz per 1 januari het
Haarlems archief zal verlaten,
waarvan zij 28 jaar de enthou
siaste leidster en representante
was. Het officiële afscheid is
gesteld op vrijdag 18 december.
Uw girobetaling voor dit kwartaal
zien wij gaarne een dezer dagen tege
moet op:
Postgiro 143480
De abonnementsprijs bedraagt:
3,25 per maand
9,65 per kwartaal
Vermeldt op uw betaling s.v.p. het
volledige bezorgadres.
Administratie
Nieuwe Hs.flr'lGnische Courant
Het Comité v. Stille armen mocht na de
laatste verantwoording de volgende bij
dragen ontvangein: A. C. L. v. L. ƒ10:
S. E. v. S. 10; A, L. S.-B. 5; ir. B.
W. C. 30; H C B-B ƒ5; T. B.-R.
20; I. D.-D. 2,50; W. J. H. 10; H.
M. ƒ2.50; H. A. v. O. ƒ25; J. K.-V.
5; Mr. F. B. E.-B. 12.50; A. E. 10;
'Dr. L. H. 25; V. P. H. H. 10; J. v. d.
M. ƒ10; C. S. 't H. 25; P. J. v. K.
2.50: T. K. S. 2,50; H. J. V. 5; C.
J. d. B.-T. v. B. ƒ20; Fa. J. H. v. P. f.
ƒ100; K. B.-Y. ƒ2.50; G. M. L. ƒ5; G.
J. M. 2,50; in totaal 357,50; zodat nu
is ontvangen 999.89.
De penningmeester van het Comité,
de heer A. van Wingerde, zal gaarne
uw giften in ontvangst nemen op zijn
postgirorekening no. 153308 of aan zfjn
huis Willem Pijperlaan 14.
ZANDVOORT, 4 dec. Door een
groep Zandvoortse onderwijzers werden
woensdag en donderdag in ,Monopole"
opvoeringen gegeven van het sprollkje
Prinses Ezelsvel". Ruim twaalfhonderd
schoolkinderen en een aantal ouders en
genodigden hebben deze voorstellingen
die een groot succe werden, bijge
woond. Onde? de aanwezigen waren
donderdagavond mevrouw en burge
meester Van Fenema.
ZANDVOORT, 4 dec. In de nacht
van woensdag op donderdag is ïngebio-
ken in een pantoffelfabriek. Van een
kantoor werd een ruit vermeld. De da
der heeft tevergeefs geprobeerd een
brandkast te forceren. Hij nam een
doosje met postzegels en een biljet van
vijfentwintig gulden mee.
Advertentie
HOOHAPPAHATEN
SPECIAALZAAK
WAGENWEG 124 - HAARLEM
TELEFOON 02500-14461
Dagelijks geupeno van 9ia aui
SCHOTERBOSPLEIN 19 TELEFOON 5111»
Dageliiks eopend van 9—12 30 uui
PHILIPS
(Advertentie)
TELEVISIE - RADIO
erkend gediplomeerd
KRUISSTRAAT 38, HAARLEM
Telefoon 14609
HAARLEM, 4 dec. Gisteren her
dacht de heer J. A. van den Berg, chef
van ,1e afdeling boekhandel, het feit
dat hij veertig jaar geleden in dienst
trad van de N.V. Drukkerij De Spaar
nestad. De heer Van den Berg heeft
een zeer groot gedeelte van dit veer
tig jaar zijn krachten gegeven aan de
opbouw en uitbreiding van het ver
koopapparaat van het bedrijf.
's Morgens werd de jubilaris door
de directie ontvangen, bij welke gele
genheid hem een geschenk onder cou
vert werd aangeboden. Onder de spre
kers, die 's middags tijdens de feeste
lijke bijeenkomst in de vergaderzaal
van De Spaarnestad de heer van den
°erg lof toezwaaiden, was ook de heer
nt \7 °olfhaar, adjunct-directeur van de
N.V T ïjdschrif ten-Ui tgeversmaatschap-
M te Antwerpen. Vele boekhandelaren
hadden felicitatie-telegrammen gezon
den, waarin zij uitdrukking gaven aan
hun waardering voor het werk van de
jubilaris. De heer Van den Berg werden
geschenken aangeboden namens het ju
bileumfonds. medewerkers en medewerk
sters. Na het dankwoord van de jubila
ris was er gelegenheid tot felicitatie.
e eden
Zo'n Sinterklaas vergeet je
van je leven niet
et had er helemaal niet
naar uitgezien, dat het
sinterklaasfeest in Haar
lem zo'n anti-climax zou
krijgen. De omstandig
heden waren wel niet zo
gelukkig om uitbundig
feest te vieren, maar in
vele gezinnen werd er
toch nog iets van ge
maakt. Bij kaarslicht of
olielampje, in een zwak verwarmde
«amer trok ieder gezin op de avond van
«e 5e december zich terug. Er viel niet
*eel uit te pakken. Voor de kinderen
was er nog wel wat lekkers; een ro
kertje al of geen surrogaat was
kGv,oor e ouderen. Engele gelukkigen
adden nog wat „onder de kurk", maar
.aar bleef het ook bij. Men was al
"üj, als het gezm helemaal kompleet
Aas. De laatste nieuwtjes en vooral de
patste geruchten werden uitgewisseld.
jiet Zuiden was bevrijd. Wanneer zou
Sn'tand aan de beurt komen? Met de
l/rfnning op de vermagerde gezichten
uisterde het hele gezin naar de „clan-
leri Radio-Oranje in Engeland.
Tjaer bericht werd zo gunstig mogelijk
k'LSëlegd en van commentaar in de
UISkamer voorzien.
Zo werd het feest gevierd. De kin
deren waren blij met het minste. De
'groteren waren blij om de kinderen.
re straat was in de avonduren ver-
den terrein voor de „goede" Haar-
./mrners. Het was buiten stil en don-
*er- Af en toe de pedante stap van
Duitse soldaat, die van het Hol-
andse feest niets begreep. Maar in
'ezelfde uren legden de mannen van
O6 Sicherheitsdienst, de beruchte
j®Udvinken, die hun hoofdkwartier in
{A1 Kenaupark hadden, de laatste
c?nd aan het groots-opgezette razzia-
lui 's Mor§ens vroeg zouden zij
«h slag slaan. Zij vierden op hun
nanier een heerlijk avondje, rijk ge
garneerd met drank en eten.
de^streeks elf uur was het feest in
dat ^aarlemse gezinnen gedaan. Met
°Pni otlSergevoel van iedere dag en
gena met de verwachting, dat vol-
°VA laar Sinterklaas in volle vrijheid
geri ,®e daken zou kunnen rijden, gin-
s«n Haarlemmers slapen. De kaar-
SedooMraen uitgeblazen, de oliepitten
de jv? enige licht kwam nog van
Scheg^an, die ook toen door de bomen
§r°te schrik kwam de andere
VelsrhVr-i Overal werd het Duitse be
staan? 4, aangetroffen. Voor de deur
6 eén was twUfei over en weer.
dan riT nam het dreigement ernstiger
tegen a ander. De een wilde zijn gezin
aiider se overlast beschermen, de
geh0l]2Verd iuist door zijn vrouw tegen-
bieen 'De verwarring was alge-
Veej u'terlijk was er van paniek niet
Srote ake- Maar er was wel angst,
beangst. Alleen daarvan hebben de
vinken u hunnen profiteren. De Goud-
t\vaa,ï?, haalden nog een buit binnen van
,VondP 0nderd man. Veel te weinig,
Mn» n ZÜ- En ze gingen tot huiszoe-
dep °ver. Sommige onderduikers wer-
In
°htdekt, anderen hadden geluk.
taj
de heer Ver rijt na de Mis over het
kerkhof liep. Plotseling zal iiij de
deksel van een pas gedolven graf
omhoog gaan. Verrjjt er op af; een
vluchteling in het graf. De jongen
was spoedig herrezen en kreeg met
een andere vluchteling, die in de
goot van de kapel terecht gekomen
was, een veilig onderdak. Al die ver
halen dienen nu tot vermaak en wor
den bij alle mogelijke gelegenheden
gemoedelijk opgediend. Maar je
moet de kogels over het kerkhof heb
ben horen fluiten om nog te weten,
hoe niet alleen daar, maar in heel
Haarlem de angst bij de mensen zich
vastgevreten had in alle vezels en
nerven.
De razzia was bij verrassing geko
men. Of toch niet helemaal? In no
vember was het gerucht reeds door de
stad gegaan, dat er misschien een raz
zia gehouden zou worden. In die maand
maakten de Haarlemmers indirect ken
nis met de gevolgen van een razzia.
Op het feest van Sint Maarten, 11 no
vember, arriveerde op doortocht naar
Amsterdam aan de Westergracht een
trein, volgestopt met Rotterdammers,
die bij een razzia in hun woonstad ge
grepen waren. De hulpvaardigheid van
de Haarlemmers was bewonderens
waardig. Er werd waar vandaan
v«n families doen nog <le ster-
«in halp.ii de ronde, hoe de Duitsers
J'of, '"in werden geleid. Wie het
igen" °""°zele hals aan de deur te
had vrij eenvoudig spel. Een
'Meisjesgezicht deed ook vaak
«er de H*' Duitse soldaten, en ze-
>HHoJF°Udvlnken n'e'> konden weinig
rcndt. .xva' er achter zo'n verte-
»an de ,rn«'isjeslach schuil ging. Een
Heft e beroemdste vluchtverhalen be-
n'he.n s'('l jongens, die een heen-
£a*bar»Z,?5h.t?n in de kapel van het
J. «ar ,kh°f aan het Soendaplein.
d 'tam, /"'St een gezongen Mis aan
vi 'u'er v opzichter van het graf,
li "*de Rrrijt, ving de jongens op en
,i Ken i,/R naar het koor. De vluchte-
j^tsne]!;1 ,en toen de toren in. Rustig
liaverplaatste de organist
v Hr de *°n,um tol voor de deur, die
l>loBii, toren leidde. De jongens kon
K in «'ets gebeuren. Ze zaten vei-
ook voedsel aangesleept en men
zag zelfs kans, onder de ogen van de
Duitsers, Rotterdammers uit de trein
te halen en hun een veilig heenkomen
te bieden.
De andere dag kwam er weer een
trein met Rotterdammers. De waarne
mend-burgemeester van Haarlem, een
N.S.B.'er, moest verstek laten gaan.
Hij moest met een duidelijke platte
grond van Haarlem bij de Goudvin
ken in het Kenaupark komen. Toen
ging sommigen een lichtje op. Ook in
Haarlem een razzia? De N.S.B.'er
werd later uitgehoord en deze vertel
de, dat het de Goudvinken om een kle-
dingactie te doen was. Dat bleek in
derdaad juist te zijn, maar een zekere
waarschuwing had men gekregen.
Niettemin werd de razzia voor ver
reweg de meeste Haarlemmers een
verschrikkelijke surprise. Twaalfhon
derd mannen werden naar Duitsland
gevoerd. Eerst ging de tocht naar het
station. De trein bracht hen naar Am
sterdam, waar de mannen onderdak
kregen in loodsen. Gelukkig kwam er
Sewelven van de kapel.
varhaal werd nog sterker, toen
een comité van Amsterdammers in
actie, die de Haarlemmers verwenden
met warm eten.
Drie dagen moesten zij in die lood
sen verblijven. Toen werden zij weer
in een trein samengepropt en maakten
zij door de nacht een verschrikkelijke
reis. Waarheen? Niemand wist het. De
Duitsers kennelijk zelf ook niet. Want
tenslotte arriveerden de twaalfhonderd
weer in Amsterdam. De andere avond
werd de reis opnieuw begonnen. Van
Amsterdam naar Enschede, vandaar
naar Rees in Duitsland, ongeveer twin
tig kilometer van de Nederlandse
grens. Pannenloodsen, even buiten het
dorp, dienden de Haarlemmers tot ver
blijfplaats: een beetje stro op een ste
nen vloer en slecht eten.
Er moest hard gewerkt worden.
Maar van werken kon niet veel ko
men. De mannen waren dodelijk ver
moeid en leefden in een hongertoe-
stand. Ongelukkig degene, die ziek
werd. Wie niet werkt, die niet eet. Dat
was het parool van de Duitsers. Er
stierven mensen. Het aantal zieken
werd met de dag groter. Van dokters
hulp was geen sprake. De toestand
voor de Haarlemmers zag er hopeloos
uit. Maar er moest toch iets gedaan
worden. De allerzwaksten zo 'n der
tig tot veertig man werd tenslotte
toestemming gegeven naar Nederland
terug te gaan. Hat was in maart 1945.
Na drie onmenselijke maanden. Ze
werden in Gendringen opgevangen en
konden langzaam op verhaal komen.
De honderden anderen hebben hun
tijd moeten uitdienen. Misschien dat
ook zij vanavond opnieuw hun verhaal
doen. Zo 'n „Sinterklaas" vergeet je
van je leven niet.
W. HELVERSTEIJN.
HAARLEM, <'ec- Het Haarlem
se korps van het Leger des Heils is al
heel lang bezig met voorbereidingen te
treffen voor de jaarlijkse kerstfeesten
voor bejaarden en hulpbehoevenden.
Op zaterdag 19 december worden om
half twee 's middags en half acht des
avonds in het Concertgebouw te Haar
lem sfeerrijke kerstbijeenkomsten ge
houden voor vijftienhonderd bejaarden
en hulpbehoevenden. Eenzelfde feest
wordt gevierd op donderdagavond 17
december in het Minervatheater te
Heemstede half acht. Hier wordt een
gezelschap van vijfhonderd personen
verwacht. Als de collecten genoeg op
brengen, zal aan tweeduizend mate
rieel slecht bedeelden een kerstverras
sing worden gestuurd.
Om dit alles te kunnen financieren
wordt volgende week in Haarlem een
huis-aan-huis-collecte gehouden. In
de week voor Kerstmis verschijnen de
bekende potten weer in het straat
beeld, om de voorbijgangers in staat
te stellen een offertje te brengen.
Het Roode Kruis verleent assisten
tie bij de kerstbijeenkomsten. Het
korps zorgt dat enige chronische bed-
patiënten per ambulance naar het
Concertgebouw worden gebracht.
Daar zijn ook artsen en Rode Kruis-
helpsters aanwezig. Minder hulpbe
hoevenden worden in de gelegenheid
gesteld om met een particuliere wa
gen naar het feest te worden ge
bracht. De kerstfeesten in Haarlem
en Heemstede vergen behoorlijke be
dragen. Alleen al de kosten van de
bijeenkomsten in het Concertgebouw
worden geraamd op dertienduizend
gulden. Behalve de collectanten en
de kerstpotten geeft ook het giro
nummer 349600 gelegenheid om gel
delijke gaven kwijt te raken.
Mejuffrouw Kurtz weet heel veel
van Haarlem. Ze sluit haar kennis
echter niet op in de groeiende rijen
archiefstukken; ze vertelt er graag
over aan mensen die zich, net als
zij voor de historie van Haarlem in
teresseren. Zij schreef trouwens een
Beknopte geschiedenis van Haarlem
en „Haarlemse hofjes", een verhan
deling over Haarlemse straatnamen,
over Kenau Simonsz Hasselaer en
een massa gespecialiseerde artikelen
in tal van periodieken. Zeg Begijn
hof, Waaggebouw, noem de naam
van een gevel of een hofje, en me
juffrouw Kurtz brandt los. Heel haar-
vriendelijke gezicht leeft mee met
wat ze zegt. Parate kennis op basis
van belangstelling voor geschiedenis
en zin voor ordenen van feiten. „Ook
al weet je op het eerste gehoor niets
van een onderwerp af, er is altijd,
wel een draadje waar je aan trek
ken kunt, zodat tenslotte een heel
arsenaal aan feiten tevoorschijn
komt." Mejuffrouw Kurtz is heel
haar lobpbaan meer dan tevreden
geweest met de keuze van haar vak.
Een speelse materie, vol onverwach
te vondsten, vol leven, vol mense
lijkheid. Vol mogelijkheden voor
iemand die ermee spelen kan. Echt
ook iets voor een vrouw.
Mejuffrouw Kurtz heeft haar
jeugd doorgebracht in Haar
lem. Zij bezocht er de lagere
school, de Meisjes H.B.S. en
het Gymnasium. In Utrecht studeer
de zij geschiedenis, waarna zij met
een archiefexamen eerste klasse
haar academische opleiding voor ar-
chivaresse voltooide. De eerste ja
ren in die functie bracht zij door in
Utrecht, maar in 1936 verhuisde zij
naar het gemeente-archief van Haar
lem, dat toen nog in het stadhuis
gevestigd was. Zij regelde de his
torische zaken daar met de hulp
van één ambtenaar. Later, na de
overbrenging van het archief naar
de voormalige Janskerk aan de
Jansstraat, werd er meer personeel
ingeschakeld. Op het ogenblik staan
zeven man het gemeente-archief ten
dienste, nog onder deskundige lei
ding van mejuffrouw Kurtz, die
Haarlems geschiedkundige aangele
genheden meestal vanuit haar werk
kamer naast de dubbele deur aan
de Jansstraat-zijde regelde. De ar-
chivaresse is trots op het Haarlem
se archief. Er bevindt zich een groot
aantal stedelijke archieven, rijksar
chieven, familie- en bedrijfsarchie
ven, een flinke prentenverzameling,
portretten, kaarten en atlassen ter
wijl een stemmige bibliotheek de be
zoekers gelegenheid geeft van al
deze opgeslagen wetenschap kennis
te nemen.
De belangstelling voor het ar
chief stijgt ieder jaar. Van Haar
lemmers, maar meer nog van
niet-Haarlemmers en zelfs van
veel buitenlanders. Er worden op
de bibliotheek heel wat ingewik
kelde familiepatronen uitgeplozen,
oude geschriften ontcijferd, gevel
stenen ontmaskerd en dissertaties
geschreven. Het Haarlemse archief
heeft een goede naam in Neder
land, aldus mejuffrouw Kurtz.
„Haarlem is op Dordrecht na de
oudste stad van Holland, we
heo. :i dan ook een fikse historie.
Geen enkele periode daarin is voor
ons duister. Onze trouw- en doop
boek zijn zelfs geheel compleet
gekomen".
Plotseling schiet haar iets plezie
rigs te binnen. Zij kan haast niet
wachten om het te vertellen. „Weet
u wat de aardigste momenten in
ons vak zijn. Wanneer je je gege
vens i neutrale bronnen, do
cumenten die met een heel andere
yh' geschreven zijn. dan waar
voor de archivaris ze gebruikt. Heel
eenvoudige rekeningen en brieven,
die or - soms op het spoor van een
burenruzie of van een politiek me
ningsverschil brengen. Je hebt het
gevoel alsof je de makers achteraf
beetneemt."
Mejuffr .w Kurtz ziet niet op te
gen de tijd na 1 januari. Zij komt
om te beginnen in Haarlem wonen.
De arehivaresse neemt aan dat zij
liet oj 'ssen zal zijn tegen de
verleiding het archief nog vaak te
bezoeken. ,,Ik zal mijn vak dan hele
maal als hobby kunnen beoefenen.
ader de last van admin'stratieve
en huishoudelijke zorgen, die er tot
mijn vt -driet bij hoorden. Het klinkt
missel li onaardig, maar daar word
- 'nslotie geen archivaris voor.
M. de H
