Algehele verruiming
van Noordzeekanaal
begint nog dit jaar
HARTVERSCHEUREND BOEK VAN PRESSER
OVER DE ONDERGANG VAN EEN VOLKSDEEL
NAZI-ACTIE
TEGEN JODEN
WERD MOORD
OF 100.000
LANDGENOTEN
wÊÊÊÈM
ZATERDAG 24 APRIL 1965 PAGINA
De razzia na de Februaristaking in Amsterdam.
Gemmeker (links), en A us der Fünten.
De vader van Johannes Bogaard.
Op het station van Auschwitz selecteert de S.S. de aangekomenen.
Sommigen stierven snel, voor anderen duurde de agonie jaren. kan worden bijgedragen.
De dodentrap van Mauthausen.
-
I-'"'
et Persoonsbewijs van de schrijver met J. (Jood).
Oorlog, Jodenmoord en bevrijding zijn leerstof op de Nederlandse scho
len. Hoeveel Joden heeft Hitier laten vermoorden? is een proefwerk
vraag. Mijn zoon van negen was trots dat hij het goede antwoord wist.
Zes miljoen, zei hij, Steffie schreef zestig miljoen, die sufferd. Een ille
gaal tijdschrift constateerde kort na de bevrijding dat de menselijke geest
een moord op miljoenen niet kan bevatten; men barst onwillekeurig in
lachen uit. Pas toen het drama gereduceerd was tot één mens, een
meisje met een naam en een gezicht en een dagboek, begon de wereld er
iets van te begrijpen. De moord op de Joden is voor velen Anne Frank
te midden van miljoenen anoniemen.
(Door Ben Kroon)
De geschiedschrijver, die
moet pogen uit de trage
die der miljoenen de on
dergang van 100.000 Nederlandse
Joden te lichten, staat voor een
gebeuren aat zich op vele ni
veaus heeft voltrokken. In de
archieven van het Rijksbureau
Voor Oorlogsdocumentatie liggen
Vieven en verklaringen van
■buitsers. Zakelijke facturen aan
de opdrachtgevers in Berlijn met
staatjes van de aantallen op
transport gezette Joden. Maar
ook verklaringen achteraf, van
uit de cel of voor de rechter met
pathetische uitroepén van: Wir
haben es nicht gewuszt. Terwijl
de Jodentransporten wekelijks
naar de vernietigingskampen re
den, zei Rauter in een rede tot
de Nederlandse S.S. „Ik wil gaar
ne met mijn ziel in de hemel boe
ten voor wat ik hier tegen de
Joden heb misdaan," Het ver
slag vermeldt tussen haakjes: ge
lach. In de cel ondervraagd door
dr. Presser verklaarde Rauter
htet dezelfde pathetiek: als ik
geweten had wat de Joden in
Polen te wachten stond, had ik
ftiijn epauletten van mijn uni
form gerukt.
de lijsten samenstellen van degenen,
die op transport gingen. Prof. Pres-
ser 'citeert een afschuwelijk grapje uit
die dagen. Als alle Joden zijn ver
dwenen op de beide voorzitters na,
dan zegt prof. Cohen tot zijn mede
voorzitter: „Ga nu maar. Bram. om
erger te voorkomen in het belang
van de Joodse gemeenschap". In dat
grapje ligt het oordeel besloten. Dat
oordeel, zegt prof. Presser, vloeide
mij bijna onbewust uit de pen. „Als
het beeld hier geoorloofd is van de
kapitein op de brug, zij herinnerd aan
die van de Titanic, die zelf niet in
de boten ging, maar een graf in de
golven zocht. De voorzitters namen in
mei 1943 de verantwoordelijkheid op
zich voor de samenstelling van de ge
vraagde lijst, zeer tegen hun wil en
in het besef van de vreselijkheid van
de tot hen gerichte eis. De historicus
stelt vast dat. op die lijst van 7000
mensen twee namen niet voorkwa
men: die van Asscher en Cohen. Hij
stelt het vast. Meer niet".
De vermelde lijst betrof een eis
van de Duitsers, dat 7000 medewer
kers van de Joodse Raad op trans
port zouden worden gesteld.
Zowe' op liet niveau van (1e Duit
sers als op dat van de Joodse Raad
heeft het gebeuren bijna het karakter
van een ordelijk verlopende transac
tie. Nooit viel het woord vergassen.
Steeds werd er gesproken van arbeids
inzet. Zelfs de moord op de 425 Jood
se gijzelaars, na de februaristaking
van 1941 in Amsterdam willekeurig
van de straat gegrepen en binnen
enkele weken in Mauthausen op een
afschuwelijke wijze omgebracht, open
de slechts de ogen van weinigen. Het
was een straf-actie, zei men. Wel had
den de Duitsers van toen af een
schrikwoord. Mauthausen betekende
de dood. Op elke o-ertreding stond
Mauthausen.
\l J ie een poging onderneemt
VI/ jongeren uit te leggen wat zich
TT in de oorlog, en in het bijzon
der in de jaren 1942 en 1943,
aan de Joden heeft voltrokken, stuit
voortdurend op een berg van onbe
grip omdat al de stenen van het mo
zaïek zich niet willen samenvoegen
tot een overzichtelijk beeld. Waarom
geen opstand, waarom doken niet al
len onder, waarom verbrandde men
niet alle kaartsystemen, waarom meld
den de Joden zich, waarom bezorgde
men ze niet meteen valse persoons
bewijzen, waaromwaarom....
Het is een der zeer vele verdiensten
van het boek van prof. Presser, dat
hij in een chronologische volgorde de
ontwikkeling op alle niveaus heeft ge
schetst. Op het niveau der Duitsers,
op het niveau van de Joodse Raad en
op het niveau van de hulpeloze, red
deloze enkeling. Hij gebruikt dikwijls
het beeld van de kat die met de
muis speelt. Telkens weer even vrij
heid, telkens weer meer gegrepen.
Het Spel is van Duitse zijde gespeeld
met een duivels raffinement, want
het doel werd vrijwel zonder tegen
slagen bereikt. Wie nog moeite heeft
zich met het lot van de Joden in
de oorlog te identificer wordt als
lezer bijna tot het uiterste beproefd,
bij de hoofdstukken over de razzia's
en het ophalen uit de huizen. De
doodsangst in zijn meest verschrikke
lijke vorm heeft in die jaren over
Amsterdam en het land gehangen,
toen in de nachtelijke uren de auto's
door de straten reden en gezin na
gezin ophaalden. De doodsangst, hon
derdduizend maal vermenigvuldigd. Wie
het van nabij heeft meegemaakt,
kan er nauwelijks meer over spre
ken. Het was het begin van het lange
sterven en misschien was dit begin
wel het ergste, want, op dat moment
voltrok zich het afscheid uit huis,
straat en stad, het loslaten van alles
wat vertrouwd is.
Het sterven voltrok zich in etap
pes. Van huis naar de Holland
se Schouwburg, van de
Schouwburg naar Westerbork
of Vught en vandaar in de treinen
naar Auschwitz. Soms lag er nau
welijks een week tussen het knarsen
van de autoremmen voor de deur en
het sissend instromen van het gas in
de overvol gepropte gaskamer van
het vernietigingskamp. Soms duurde
de agonie jaren.
De dood voltrok zich aan honderd
duizend Nederlanders met een naam,
een adres, een gezin, vrienden, een
betrekking, een leeftjjd. Er gingen ba-
bies van twee weken op transport
maar ook een honderdjarige. ,,Ze kan
wel 110 worden", was het ant
woord op de protesten. Krankzinni
gen gingen op transport, zieken, zwan-
geren. Een vergissing van een typiste
bracht in Westerbork zelfs degenen,
die nog 3 tot 5 uur hadden te leven
in de trein, Het excuus was dat
men 3 tot 5 dagen had bedoeld. De
bijzondere gevallen springen het eerst
in het oog: de kinderen, de bejaar
den, de kunstenaars, de zieken, de
krankzinnigen. Maar er ging een oom
pleet volksdeel op reis, want, zeiden
de Duitsers, wij zijn geen barbaren,
de gezinnen moeten bijben Wijven. De
joden vormden een hecht georgani
seerde groep, althans volgens de Duit
sers. In werkelijkheid richtten zij zich
tegen Nederlanders, die alleen in hun
fantasie een homogene groep vorm
den. Prof. Presser heeft zich in ja
renlange studie het schrijven van
het boek heeft vijftien jaren gevergd
verdiept in het in doodsnood vech
ten van alle betrokkenen om aan de
greep van de kat te ontkomen. Portu
gese Joden hebben geprobeerd aan te
tonen dat zij geen Joden waren. Er
is geknoeid met afstammingen, alie
pogingen tot omkoperij zijn beproefd,
nationaliteiten zjjn gekocht, plastische
chirurgie is toegepast en ook heeft
men berust in afschuwelijke ingrepen
als sterilisering.
Het heeft vrijwel nooit mogen ba
ten, maar de aandacht van prof, Pres
ser is, om verklaarbare redenen, ge
vallen op de figuur van dr. H. G.
Calmeyer van het Generalkommis-
sariat' lur Verwaltung und Justiz, de
enige niel-Nazi in het spel, een intelli-
gente, gewiekste advocaat., die tot
taak had de duizenden requesten om
aan te tonen dat de betrokkene geen
Jood was op hun waarheid te toetsen.
Calmeyer heeft zich na de oorlog een
arts op een buitenpost genoemd met
50 reddende ampullen voor 5000 pa
tiënten. Na de oorlog hebben velen
dit soort ontroerende karakteristieken
voor hun werk bedacht, maar in het
geval van Calmeyer zijn er bewijzen
Dat deze ondanks alles weerzinwek
kende figuur toch enige sympathie
vermag op te wekken, ligt waarschijn
lijk in het ontbreken van deze mense
lijke genuanceerdheid bij alle ande
ren. Kauter, Lages, Aus der Fünten,
Gemmeker konden zich, zolang er geen
weerstand werd geboden, als nuchte
re, beleefde offieiereu vermommen.
Van een wordt zelfs gezegd dat hij
het voorkomen had van een sportieve
Engelse gentleman. Maar zij werden
letterlijk schuimbekkende dieren zo
gauw er weerstand kwam. En weer
stand was in hun ogen het allermin
ste vergrijp tegen de regels, ook toen
er zoveel regels waren dat zy ze zich
zelf nauwelijks meer konden herinne
ren.
De ongenuanceerde Jodenhaat van
de Duitsers gold een volksdeel, geen
verzetsgroep. Die groep is daarom in
haar houding tegenover de moorde
naars niet in een karakteristiek te
vangen. „Dat zijn toch heel andere
mensen dan u of ik", zegt een Lager-
kommandant tot een Joodse doktor,
wanneer een groep zigeuners word!
binnengebracht. Er was verzet. Het
Joodse aandeel in het verzet was ver
houdingsgewijs groot.
Prof. Presser noemt namen. De
zgn. Palestina-pioniers, een groep jon
ge Zionisten, kreeg zelfs ejiige bewon
dering van de Duitsers. „Schuschu"
Simon, het type van de intelligente, en
artistiek begaafde student die ondanks
zijn asthma, met een zeldzame moed
het transport van vluchtelingen over
de Belgische grens verzorgde totdal
hij gegrepen werd en, om doorslaan
na zijn afschuwelijke martelingen te
voorkomen zich in de Bredase gevan
genis het leven benam. Zo waren er
meer, zo zijn er zelfs velen geweest.
De meesten hebben hun strijd niel
overleefd. En degenen, die Simon en
anderen over de grens hielpen, wacht
te zelden een goede ontvangst van de
Nederlandse autoriteiten in de neutra
le landen. Het hoofdstuk van de hou
ding van de Nederlandse regering in
Londen en haar vertegenwoordigers,
van Rode Kruis en, binnen de Neder
landse grenzen, van de achtergeble
ven hogerp ambtenaren der ministe
ries, is na 1945 aan een onderzoek
onderworpen. De resultaten waren, op
zijn zachtst gezegd, weinig hoopge
vend.
Ook hier, in vele variaties, het: wij
hebben het niet geweten. Misschien
terecht. Maar ook het principe dal
er geen verschil mag zijn tussen Ne
derlanders en Nederlanders. Alsof een
arts geen verschil maakt tussen een
verkoudheid en een acute blinde darm.
Maar ook de traagheid bij het verstu
ren van brieven en bescheiden die
voor de betrokkenen leven of dood
betekenden, zal altijd als een schuld
op de betrokkenen blijven rusten.
Het einde van de Nederlandse Jo
den en daarmee het einde van
een essentieel onderdeel van de
Nederlandse gemeenschap en
haar cultuur, lag honderden kilome
ters van het eigen land in Polen.
Wat zich daar heeft afgespeeld weet
nu iedereen, al is niemand in staat
(leze tragedie ook maar benaderend
te beschrijven.
De overlevenden zijn voor hun le
ven geestelijk en vrijwel zonder uit
zondering ook lichamelijk gekwetst
Wie met walging en tegenzin regel
voor regel details van dat gebeuren
met moeite probeert te verwerken,
geraakt in paniek. Het afweermecha
nisme komt in werking. Men dutvt
liet weg omdat het niét te verdra
gen is, maar men leest toch schuld
bewust voort omdat men moet weten
hoe honderdduizend Nederlanders aan
hun verschrikkelijk eind zijn geko
men. Men moet dat lezen en iedereen
moet het boek van Presser lezen,
omdat men moet weten dat de boos
aardigheid van de mens evenmin gren
zen heeft als zijn heldhaftigheid. Een
vader die in een orkest moet spelen
terwjjl zijn dochter voor zijn ogen naar
de gaskamer wordt gevoerd. Een moe
der die bij het appèl haar dochter
hoort weigeren dienst te doen bij
de gaskamers. Nog dezelfde dag gaat
de dochter zelf naar de gaskamer.
„Had het toch aangenomen", zegt
de moeder verbijsterd. Een Nederland
se, die aangewezen is voor de gas
kamer en haar kaart verwisselt voor
die van een Poolse. Het zijn brok
stukken van getuigenissen van het
handjevol overlevenden. Zij hebben,
om die bevrijding te halen, de doden-
tocht in de winter moeten maken
naar de andere kampen, omdat de
Russen oprukten. Zij vormden het al
lerlaatste restje van die keurig ge
klede burgers, Amsterdammers, Haar
lemmers, Groningers, Hagenaars, Bre-
danaars en uit vele andere steden,
die in de warme zomer van 1943 de
dodentocht begonnen.
Hun lot te reconstrueren was de
taak, die prof. Presser in 1950 op
zich nam. Hijzelf heeft in de oorlog
zijn jonge vrouw verloren. „Dit boek
moet geschreven worden", was zijn
repliek toen het verzoek hem van de
zijde van de regering bereikte. Na
15 jaren zegt hij: eigenlijk is het al
weer verouderd.
Ik proces, zoals onlangs van Ra-
jakowitsch, brengt nieuw mate
riaal. Nederland is tot nu toe
het enige land dat een rege
ringsopdracht gaf voor het schrijven
van deze historie. Het boek wordt
waarschijnlijk vertaald in Amerika en
Israël. Óver een Duitse vertaling is
nog niet gesproken. Na de schrijvers
Wielek en Herzberg, die reeds veel
materiaal hebben aangedragen, is
nu de poging gereedgekomen in
duizend bladzijden het gebeuren op
alle niveaus eri in zijn ontzaglijke ge
varieerdheid vast te leggen. Het is
een poging omdat geen enkele ge
schiedschrijving het licht geheel kan
doen doorbreken naar de belevenis
sen van elk der slachtoffers afzonder
lijk. En eerst in dat lot, honderddui-
zendmaal vermenigvuldigd, ontmoet
men de mens waaraan men gelijk is,
die een vriend had kunnen zijn of
minstens eèn bekende. Elk der ge
zichten op de vele schrijnende foto's
in het boek had een naam en familie.
Elke naam heeft liet gebeuren op
zijn wijze ondergaan. De hoogleraar
die sjokkend achter een wagen met
stenen door de bewaker met (le krul
van zijn wandelstok uit de groep wordt
gehaald om te worden vergast, even
goed als
geil. De „Portugezen", die met liet
laatste transport uit Theresiënstadt
vertrokken om als laatst in Ausch
witz te norden vergast, evengoed als
de „aanzienlijken" die zich in het
kasteel Barneveld veilig waanden en
elkaar hautain bejegenden totdat ook
voor hen de val definitief dichtklapte.
De vader en moeder, die met hun
twee kleine kinderen in de trein
uit Westerbork op het vertreksignaal
naar Auschwitz wachten. „Mammie,
waar gaan we heen", vraagt de oud
ste van vier. En de moeder: „Dat zul
je wel zien, lieveling, probeer maar
wat te slapen".
Ze zijn daar in Auschwitz gesor
teerd en met een stukje zeep in de
hand de gaskamers ingegaan. Het Zy-
klon B-gas van het nu alweer zeer
gerenommeerde concern IG-Farben
deed zijn werk. De directeuren van
het concern bezochten regelmatig het
kamp om, via een speciaal kijkgaat-
tje. de werking te bestuderen. Mis
schien zitten ze nog in de directeurs
zetel. Dat lijkt een goedkope opmer
king, maar onze bondgenoten en hun
CDU-leiders hebben zich bepaald niet
uitgesloofd om hun erfzonde zo niet
uit te wissen dan toch minstens in
N'.'A T'-<v.
haar bedrijvers aan de kaak te stel
len.
teerd.
citaat:
aar hier dreigt al het gevaar
van het zoeken van een zon
debok. Ik ben geen rechter,
heeft prof. Presser geconsta-
En hij voegde er het Bijbel-
„Oordeelt niet..." aan toe.
Enkele malen mengt hij persoonlijke
herinneringen in het verhaal. Als
leraar aan een Amsterdams lyceum
had hij vele oud-leerlingen. Hij noemt
zelden namen. Ook vrijwel alle ge
tuigen zijn anoniem. Zij spreken na
mens degenen, die niet meer spre
ken kunnen. Wie het boek heeft gele
zen begrijpt waarom.
„Ondergang". De vervolging en verdel
ging van het Nederlandse jodendom 1940-
1945. door dr. J. Presser, hoogleraar aan
de Universiteit van Amsterdam. Twee
delen. 's-Gravenhage Staatsdrukkerij/Mar-
tinus Nijhoff. 1965 f 29,50.
Het streven
wo.v.o,. vx.,.,,. ..X..- HAARLEM. 24 april
de kindertjes om wie bij een van de rijkswaterstaat is om nog
toneelstukje in Westerbork wordt ge- jaar met (le uitvoering vani het plan
streden of ze op hun toneeleostuum tot algehele verruiming van het
als prinsje ook een ster moeten dra- zeekanaal tc beginnen.
Begin vorig jaar legde de mi
nister van verkeer en waterstaat aan
het provinciaal bestuur en aan het ge
meentebestuur van Amsterdam, die sa
men voor een derde in de kosten parti
ciperen, een plan voor, dat strekt tot
algehele verruiming van het kanaal.
Volgens dit plan zuilen de afmetingen
van het kanaal worden aangepast aan
de grotere schepen, die dank zjj de in
dit of volgend jaar te voltooien nieuwe
havenmond te IJmuiden en de reeds in
1930 gereedgekomen Noordersluis kun
nen worden ontvangen. Op prysbasis
1963 zijn de kosten van de algehele
verruiming, uit te voeren in vier fa
sen waarvan de laatste fase omvat
de vervanging van de Hem brug door
een tunnel begroot op 198.000.000.
Het is de bedoeling, dat het kanaal
uiteindelijk wordt gebracht op een bo
dembreedte van 170 m. bij een diepte
van 15,50 meter N.A.P. Het zal dan
mogelijk zijn. dat een afgeladen schip
van 70.000 ton en een tegemoetkomend
half-geladen schip van dezelfde groot
te, eikaar veilig passeren. In de afge-
open jüren heeft het kanaal in het
(ader van de zogeheten interim-verrui-
ning de eerder genoemde diepte al ver
kregen. De bodembreedte is op enkele
Jaatsen van 50 op 100, respectievelijk
170 meter gebracht. Ged. Staten van
Noord-Holland zijn bereid om naast de
i7 7/9 procent, die Amsterdam in de kos
ten bijdraagt 5 5/9 procent te blij-
bijdragen. Hieraan wordt echter de res
trictie verbonden, dat in verband met
de financiële positie der provincie in
j j j j een niet groter bedrag dan 100 miljoen
i.
Prof. Presser noemde dit op de
persconferentie bij gelegenheid
van de publicatie van zijn boek
„Ondergang", 1), een typisch
staaltje van het afweermechanisme,
*'e verdringing van schuld- en angst
gevoelens totdat men er niet meer
v<in meent te weten. Kreten als die
van Ranter zijn overigens een uitzon
dering bij de Duitse topleiders van
die tijd.
De wereld heeft bij het proces-
Eichmann de waanzinnige criminali
teit van de perfecte bureaucratie le
ren kennen; misschien wel het meest
angstwekkende aspect van deze cata
strofe. De bevelen golden als onaan
tastbaar, er was alleen plaats voor
discussie over de uitvoering. Maar de
inzet was de liquidatie van de Neder
landse Joden, (le leden van de
Joodse Raad incluis.
De Duitse leiders verrichtten hun
werk ogenschijnlijk met de bijna on
geïnteresseerde routine van soldaten,
die tijdens een rustperiode achter het
front een vervelende taak moeten vol
brengen. Misschien was hun animo
verklaarbaar uit het verlangen die
rustperiode zo lang mogelijk te laten
duren. Hun scholing moet echter voor
treffelijk zijn geweest, want het spel
van geven en nemen beheersten zij
tot in de perfectie.
Het waren, merkwaardigerwijs, dik
wijls Oostenrijkers, die in hun bijna
koddig dialect gezellig discussieerden
als zij bijeen waren om een nieuwe
actie voor te bereiden. Zjj hoefden zich
nauwelijks zorgen te maken. De Jo
denmoord was de enige militaire ac
tie die geheel zonder tegenslagen
verliep. Het werd. volgens het woord
van Wielek, de enige oorlog die Hitier
won.
Die vlekkeloos verlopende actie
werd grotendeels georganiseerd
door de Joodse gemeenschap
zelf. De uitvoerende taak be
rustte voor het grootste deel bij de
Joodse Raad, een college van ver
trouwensmannen met duizenden me
dewerkers en onder leiding van twee
erkende leiders der Joodse gemeen
schap: Abraham Asscher en prof.
D. Cohen.
De historicus is geen rechter, zegt
prof. Presser. Maar geen aspect
van het gebeuren moet hem zwaar
der gevallen zijn, dan de activiteiten
van de Joodse Raad. De Raad moest
