Ijskelders als monumenten
In hoeverre zijn ijskelders monumenten? In Nederland zijn
er geen ijskelders meer, die nog als zodanig worden ge
bruikt. De meeste zijn vervallen. Soms omdat het landgoed
waarvan zij onderdeel uitmaakten dit lot ook beschoren
was; in een ander geval omdat zij simpelweg in de vergetel
heid raakten. Het kwam maar al te vaak voor dat de restau
ratie van een landgoed beperkt bleef tot de hoofdgebouwen.
Gunstige uitzonderingen op deze regel zijn de ijskelders op
het landgoed Elswout in Overveen en bij het voormalige
huis De Rijp in Bloemendaal, die grondig zijn opgeknapt en
daarmee voor het nageslacht bewaard gebleven. En in Over
veen is de ijskelder van Duinlust onder toezicht van de
Rijksdienst voor de Monumentenzorg gerestaureerd.
Opgeknapte ijskelders blijken overigens een gewilde winter -
verblijfplaats van vleermuizen. Blijkbaar verschaffen deze
kelders de ideale omstandigheden voor een aangename
winterslaap. Daarom werden bij de restauratie van deze ijs
kelders voorzieningen voor vleermuizen aangebracht. Spe
ciale gleuven stellen hen in staat de ijskelder in en ook weer
uit te vliegen.
De ijskelder van Elswout
Met de aanvang van de bouw van Elswout werd omstreeks
1634 begonnen. Maar door financiële perikelen werden de
werkzaamheden door een volgende eigenaar, Gabriël Mar
selis, pas in 16S4 afgerond. Opeenvolgende eigenaren
drukten hun stempel op het buiten. In 1805 werd Elswout
eigendom van de familie W. Borski en dat zou ruim ander
halve eeuw zo blijven. De Borski's gaven onmiddellijk de
bekende architect B.W.H. Ziesenis, in het dagelijks leven
architect-stadsbouwmeester van Amsterdam, opdracht tot
een ingrijpende verbouwing. Er werd onder andere een ver
dieping aangebracht en één van de beide poortgebouwen
werd afgebroken. Ziesenis ontwierp ook een ijskelder die
Elswout tot dan toe ontbeerde. Een tekening uit 1805 is be
waard gebleven en toont een esthetisch zeer waardevolle ijs
kelder boven op een steile heuvel. De kelder zag er uit als
een paviljoen. Het is onduidelijk of het ontwerp ooit ook zo
is uitgevoerd.
Omstreeks 1882 liet W. Borski Elswout slopen, waarna ar
chitect C. Muysken opdracht kreeg op de oude fundering
een nieuw huis te bouwen. De ijskelder zoals wij die nu
nog steeds kennen stamt ook uit die periode. Deze ijskelder
is onder een opgeworpen heuveltje gebouwd en bestaat uit
een stenen put en koepeldak.
Voor de bouw moest een duinpan worden afgegraven om
de vijf meter diepe kelder te metselen. Voor een optimale
isolatie was op de bodem een rooster geplaatst, waarop de
blokken ijs werden gestapeld.
De ijskelder bij Wildhoef in de tijd van Cornelia 'Keetje'
van Wickevoort Crommelin (GAB)
Het ontwerp bleek zeer succesvol. Blokken ijs werden uit de
vijvers en vaarten op het landgoed gezaagd en naar de ijs
kelder vervoerd. Turfmolm en zaagsel scheidden de blok
ken, zodat het gevaar van aanéénvriezen werd voorkomen
en het ijs 's zomers zonder al te veel moeite direct voor con
sumptie uit de ijskelder kon worden gehaald. Tegen de deu
ren werd stro gestampt voor de verdere isolatie. Tot diep in
de zomer kon de familie nog over voldoende ijs beschikken
om vis, vlees en gevogelte goed te houden. Uit de kelder
gehaald ijs werd fijngestampt en in dubbelwandige houten
kisten in de keuken tussen de te koelen waren gelegd. Tot
1920 bleef de ijskelder in gebruik.
De ijskelder van Elswout staat thans op de Rijksmonumen
tenlijst. Hij verkeert in een goede staat. In 1990 heeft Staats
bosbeheer nog een nieuwe eiken deur geplaatst. Daarin is
een opening van 10 bij 20 centimeter voor de vleermuizen
opgenomen. Afgelopen winter bestond de populatie uit acht
tot tien watervleermuizen. Ook is in een enkel geval een
grootoorvleermuis gesignaleerd.
De ijskelder van Wildhoef
Het landgoed Wildhoef (begin achttiende eeuw) was gesi
tueerd in het gebied tussen de Kennemerweg, Krullenlaan,
Brederodelaan en Donkerelaan en wordt wel als één van de
mooiste buitenplaatsen in Bloemendaal beschouwd.
Eigenaar W. Ph. Kops, een vermogende Haarlemse doopsge
zinde textielkoopman, wist een paar eeuwwisselingen terug
door de aankoop van het Huis te Bloemendaal en Saxen
burg, de buitenplaats Wildhoef uit te breiden tot het groot
ste buiten in Bloemendaal.
Ons Bloemendaal, 24e jaargang, nummer 3, herfst 2000
23
