Hekserij
de nieuwe vormen van liturgie is het altaar van de patroon
heilige verbannen naar een zijkapel waar het, wel vrolijk,
wordt omringd door dozen met kinderboekjes en plakwerk-
jes van de allerkleinste kerkgangers. De nieuwe, grote altaar
tafel in het midden van de kathedraal bevat geen vijf kruisjes
meer, geen altaarsteen en geen relieken van welke heilige
dan ook!
Tot slot nog een mededeling van de koster van de Grote of
Sint Bavokerk op de Grote Markt; bij de laatste herziening
van de heiligenkalender na het Tweede Vaticaans Concilie
(1962-1965) zou Bavo als legendarisch worden afgevoerd
maar uiteindelijk schijnt men in Rome hierop toch te zijn
teruggekomen!
Bavo geldt nog steeds als Kennemer heilige nummer één.
Maar of hij nog wordt aangeroepen tegen keelontsteking,
longontsteking en (kink) hoest?
Naar aanleiding van de vrolijke heksentoerdag op zondag
11 september in Duincentrum De Zandwaaier vroegen wij
ons af of er in onze buurt wel echte heksen hebben bestaan?
Het antwoord is: eigenlijk niet!
Hekserij en Haarlemse nuchterheid
Over toverij en gewaande heksen of collen in de dorpen van
Albertsberg, Tetterode en Vogelenzang is (nog) niets be
kend. Maar Joke Spaans publiceerde in Jaarboek Vereniging
Haerlem 1986 wel een uitgebreid onderzoek naar toverij in
Haarlem. Hierin stelt zij dat er in Haarlem nooit een heks is
verbrand maar dat er in de 16de en 17 de eeuw wel degelijk
beschuldigingen geuit werden tegen bepaalde vrouwen, en
ook tegen mannen. Vaak luidde de klacht dat iemand zou
zijn ziek getoverd. Opvallend is rond 1600 het aantal keren
dat de dochters van Kenau Simonsdr. Hasselaar voor colrijsters
werden uitgemaakt.
Vredelegging
De Haarlemse rechters toonden echter steeds de nodige
scepsis. Na grondige onderzoeken bleek er meestal geen
sprake van toverij. Wel was er soms opzet in het spel bij
waarzeggers en kwakzalvers en die werden dan ook vanwe
ge hun bedrog gestraft en verbannen. Een goede gewoonte
was ook de zogenaamde vredelegging door de burgemees
ters. Dezen hielden vrijwel dagelijks zitting op het stadhuis
waarbij zij beschuldigingen en beledigingen onderzochten
in het bijzijn van klager én aangeklaagde. In de meeste
gevallen werden de beschuldigingen dan ingetrokken. Ook
de kerkenraad bemiddelde indien het ging om lidmaten van
de gereformeerde gemeente.
Rooms bijgeloof
Burgemeesters en kerkenraad waren er in Haarlem vooral
op uit om bijgeloof te weren. Zij waren het waarschijnlijk
geheel eens met de strekking van het in 1659 in Haarlem
gepubliceerde boek 't Afgerukt Momaansight der Tooverije waarin
de auteur Abraham Palingh betoogt dat toverij een door de
roomse geestelijkheid uitgedacht bedrog is dat verbreid
wordt door waarzeggers, wichelaars en ander onbetrouw
baar volk.
Tenslotte: De kerkgeschiedenis van Haarlem, Heemstede,
Zandvoort en Velsen zijn in dit artikel buiten beschouwing
gebleven, evenals de betekenis die andere kerkgenootschap
pen hebben binnen het religieuze erfgoed. Aanvullingen
blijven echter welkom.
Het merendeel van de foto's is gemaakt door Christiaan Patijn
Met dank aan de heren R. Everard en H. Mandjes
Marritgen, de dochter van Jan van Gocg, kon voor de burgemeesters op bevel
haar aanvallen van 'bezetenheid' herhalen. Toen de heren haar vroegen ook
eens lappen en spelden uit te braken, zoals omstanders haar thuis hadden zien
doen, moest zij toegeven dat dat een truc was die meer voorbereiding vereis
te... Uit: Joke Spaans, Toverij in Haarlem, Haerlem Jaarboek 1986
Ons Bloemendaal, 29e jaargang, nummer 3, herfst 2005
13
