www.onsbloemendaal.nl
www.onsbloemendaal.nl
18
nr. 4 winter2023
nr. 4 winter 2023
19
Willem Banning spreekt cursisten toe in de lezingenzaal (IISG)
De lezingenzaal, gebouwd door werkloze bouwvakkers in 1934 (NHA)
werd gezongen door de werklozen
die de zaal gebouwd hadden.
Later werd het huis zelf verbouwd
en uitgebreid en in 1940 werd
er een huisje bijgebouwd voor
vaste medewerkers en werden
er kamers ingericht voor mensen
die daar langere tijd verbleven;
ook dit werd gerealiseerd door
jonge werklozen. In 1937 opende
de Arbeiders Gemeenschap een
tweede ontmoetingscentrum in
Kortehemmen, nabij Drachten.
Het denken van Banning
Banning zag zichzelf als
volksopvoeder; kennisoverdracht
was voor hem een van de
voornaamste middelen om het
volk te verheffen. Hij wilde mensen,
in de eerste plaats intellectuelen
en invloedrijke personen, wijzen
op hun verantwoordelijkheid
voor de medemens en hen
gemeenschapszin bijbrengen;
mensen moesten met en voor
elkaar leven, niet langs elkaar heen.
In talloze gesprekken in Bentveld
met arbeiders en werklozen, maar
ook met bankdirecteuren en
groot-industriëlen sprak hij over
sociale ontwikkelingen en actuele
problemen. Medemenselijkheid
en gemeenschapszin vormden
de basis voor zijn socialisme. Het
streven naar een rechtvaardiger
samenleving zag hij als een
religieus-morele keuze, waarvoor
iedereen zich zou moeten inzetten,
ongeacht de opvattingen van
de zuil waartoe hij behoorde. Hij
hoopte door het inbrengen van
de religieuze gezichtspunten de
grondslagen van het socialisme uit
te breiden en te verdiepen, zodat
het socialisme een volksbeweging
kon worden. Banning was een
invloedrijke figuur in de SDAP.
In 1931 trad hij toe tot het
hoofdbestuur en in 1935 tot het
dagelijks bestuur. Mede door
zijn invloed brak de partij met de
belangrijkste leerstukken van het
marxisme, de leer die het socialisme
zag als de onvermijdelijke uitkomst
van een onontkoombaar historisch
proces. In 1937 werd een nieuw
beginselprogramma opgesteld,
waarin zijn standpunten waren
opgenomen. In Bentveld was
voor dit alles de basis gelegd.
De verdienste van de Arbeiders
Gemeenschap was volgens Banning
‘dat zij een open werkgroep was
die een vertrouwensrelatie wist op
te bouwen zowel naar de kerken
als naar de politieke partijen’.
SDAP’ers als Marinus van der Goes
van Naters, Koos Vorrink en Willem
Drees spraken er met progressieve
protestanten Piet Lieftink en Gerard
van Walsem.
De geest van Gestel
Na de Duitse inval werd het
cursuswerk voorlopig opgeschort
om in de gebouwen van de
Arbeiders Gemeenschap
onderdak te kunnen bieden
aan de slachtoffers van het
bombardement op Rotterdam. Al in
1940 mocht Tijd en Taak niet meer
verschijnen en begin 1941 werd
de A.G. verboden. De gebouwen
en alle bezittingen, inclusief het
vermogen, werden op last van
de Duitsers geconfisqueerd. Voor
het eerst in jaren werd Banning
weer fulltime predikant in Sneek,
tot 4 mei 1942. Toen zetten de
Duitsers een aanzienlijke groep
Nederlandse notabelen gevangen
in het kleinseminarie Beekvliet
nabij Sint-Michielsgestel. Banning
was één van hen. Als vergelding
voor daden van het Nederlandse
verzet, konden deze gijzelaars
geëxecuteerd worden, wat ook
tweemaal daadwerkelijk is gebeurd.
De woede van de Nederlandse
bevolking hierover was zo groot,
dat de Duitsers daarna van
executies afzagen. De gijzelaars
waren prominenten op allerlei
gebieden en van allerlei gezindten.
Om de tijd door te komen, vormden
zij hun eigen ‘volksuniversiteit’.
Politici, bestuurders, hoogleraren,
geestelijken, advocaten, schrijvers
en musici hielden cursussen,
lezingen en discussiegroepen.
Mensen die in het sterk verzuilde
Nederland normaal geen contact
hadden, maakten nu kennis met
elkaars denkbeelden. Hierdoor
ontstond een roep om ontzuiling,
om een doorbraak: de politiek
moest niet meer beheerst
worden door de tegenstelling
tussen christelijke en seculiere
partijen en kiezers moesten niet
meer slechts langs scheidslijnen
van hun eigen zuil stemmen,
maar langs die van progressieve
en conservatieve partijen. Dit
werd later ook wel ‘de geest van
Gestel’ genoemd. Banning was
een van degenen die hierbij
een grote rol speelden. In die
geest van Gestel werd in 1946
door sociaaldemocraten en
vooruitstrevende liberalen,
rooms-katholieken en
protestanten de PvdA opgericht.
Tot de gewenste ‘doorbraak’
leidde dat niet; de geesten in
Nederland waren nog niet rijp
voor de ontzuiling. Dat gebeurde
pas in de jaren zestig en zeventig.
Na de bevrijding
Het huis in Bentveld, na de
inbeslagname gebruikt door
het nationaalsocialistische
Arbeidsfront, verkeerde in
1945 in deplorabele staat. De
hele inventaris was gestolen
en alle bomen op het terrein,
deuren en boekenkasten uit
het hoofdgebouw en zelfs
de fietsenloods waren in de
hongerwinter in de houtkachels
verdwenen. Gelukkig werd een
groot deel van de inventaris
ergens in Amsterdam
teruggevonden, en met vereende
krachten werd het huis hersteld
en schoongemaakt. Eind 1946
draaide het centrum weer op
volle toeren, weliswaar niet
meer onder leiding van Willem
Banning. Hij ging zich met de
Hervormde Kerk bezighouden
en werd opgevolgd door de
Haarlemse predikant Adriaan
van Biemen; wel was hij nog
heel lang nauw betrokken bij
de Arbeiders Gemeenschap.
Het centrum in Bentveld bleef
een ontmoetingscentrum voor
mensen van verschillende
gezindten. In de cursussen
kwam de nadruk te liggen op
de pedagogische kanten. Men
richtte zich meer en meer op
beroepsgroepen, zoals artsen,
verplegers en leerkrachten. Er
werden cursussen aangeboden
aan leden van vakbonden
en ondernemingsraden, die
les kregen in onder meer
onderhandelen en wetskennis.
In 1955 werd het centrum
voor maatschappelijke
vorming opgericht, bedoeld
voor leerlingen van kweek-
en nijverheidsscholen om
toekomstige leraren het
gedachtegoed van de Arbeiders
Gemeenschap bij te brengen.
Veranderde tijden
In de jaren zestig en zeventig
veranderde de maatschappij snel;
de ontkerkelijking zette in en er
was steeds minder behoefte aan
het soort vormingswerk waar
de A.G. zich mee bezig hield.
Het ledenbestand waarop de
Arbeiders Gemeenschap zich
richtte liep terug en vergrijsde.
Het centrum in Bentveld werd
gesloten in 1994 en het terrein
verkocht. Een jaar later fuseerde
de Arbeiders Gemeenschap met
politiek, cultureel en religieus
centrum de Rode Hoed in
Amsterdam, een samenwerking
die vijf jaar duurde. Inmiddels is
Arbeiders Gemeenschap weer een
zelfstandige vereniging, onder
de naam ‘Banning Vereniging
voor levensovertuiging, religie en
sociaaldemocratie' Zij organiseert
activiteiten, zoals de Banning
Lezing, de Banning Leergang en
een tweejaarlijkse essaywedstrijd
onder de naam Banningprijs.
Daarnaast geeft de vereniging het
tijdschrift Tijd en Taak uit.
Bronnen
Madelon de Keizer, De gijzelaars
van Sint-Michielsgestel, een elite
beraad in oorlogstijd (Alphen aan
den Rijn 1979)
Elsbeth Etty, Liefde is het leven niet,
Henriette Roland Holst 1869-1952
(Amsterdam, 1996)
Arnoud Schaake, ‘Willem
Banning: volksopvoeder en
bruggenbouwer', Oud Hoorn
(2012) 1,42-47
www.banningvereniging.nl
